Class 8

Telangana SCERT 8th Class English Guide Telangana State Unit 1A The Tattered Blanket Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class English Guide Unit 1A The Tattered Blanket

Pre-Reading :

Look at the pictures and answer the questions that follow.

Question 1.
What do you observe in the pictures?
Answer:
There are two families in the picture. Picture A shows a nuclear family. There are parents and two children in the picture.
Picture B shows a joint family. There are grand parents, parents, uncles and aunts and their children in the picture.

Question 2.
What type of families do we find in our present society ? Why ?
Answer:
In our present society, we find nuclear families because relationships are not being given all that importance.
Oral Discourse Debate – “Small families are happy families.”
Answer:
Speaker – 1 : Respected Chairperson, honourable judges and dear friends. I feel honoured to speak for the motion, “Small families are happy families”. There are two types of families. They are 1. Small families and 2. Joint families. When a family has more members, the sole breadwinner has to do lots of work in order to provide all the requirements to everybody in the family. But in a small family, we don’t have this issue. So, I strongly feel that small families are no doubt happy families.

Speaker – 2: Respected Chairperson, honourable judges and dear friends. My knowledgeable friend is looking at one side of the picture. I am sure that when the responsibility of doing job is shared by all the members of the family, financial problems will be solved. In a joint family, there is a great scope of sharing our feelings with our cousins, uncles, aunts etc. This will ease our stress. So, I vote for the joint families.

Speaker-1 : You know, our parents are the ideal persons to understand and clear our problems. If needed, why can’t we share our feelings with our parents and siblings? A small family, of course, is a true family especially in this present generation where relationships are given least importance.

Speaker – 2 : I am of the opinion that our wise grand parents play a vital role in guiding us towards the right path. They can instil ethics and human values in their grandchildren by narrating epics. Through this, I assert that joint families are really happy families.

Answer the following questions.

Question 1.
Why didn’t the mother recognise Gopi and how did he feel ?
Answer:
The mother didn’t recognise Gopi because she had lost her memory due to her old age. She was 83 years old. Moreover Gopi didn’t come to see her for a long time. Gopi felt annoyed when his mother didn’t recognise him.

Question 2.
Why do you think Gopi didn’t get anything for his mother ?
Answer:
Gopi didn’t get anything for his mother because he was a selfish man. He came to her not out of love but to get his share of the property. He came on his way back from Thiruvananthapuram to Delhi.

Question 3.
The mother could not remember Gopi. Do you think Gopi remembered his mother? What does it suggest?
Answer:
Gopi didn’t remember his mother. He took more than five years to find time to come to his mother. This suggests that he is a selfish and thankless man who doesn’t have concern for his mother.

Question 4.
What is meant by the expression the ‘tattered blanket’?
Answer:
‘Tattered blanket’ is a blanket torn into rags. Tattered blanket is used symbolically in the lesson by the writer. She represented the old mother who was considered useless by her son like a tattered blanket. The tattered blanket also symbolises the broken human relations.

Question 5.
Why didn’t Gopi answer his sister’s question, ‘Do you remember your Amma?’
Answer:
Gopi’s sister was KamalAnswer: Gopi didn’t come for a long time to visit his mother. Gopi’s mother was 83 years old and couldn’t recognise him. He felt annoyed that his mother couldn’t remember him. At this, Kamala asked whether he could remembered his mother. Gopi felt guilty as he neither visited his mother for so many years nor showed his concern for her.

Question 6.
If you were Gopi’s sister, how would you respond to his behaviour?
Answer:
If I were Gopi’s sister, I would feel very sad and try to educate Gopi to respect and take care of his mother as a son.

Vocabulary:

I. Fill in the blanks with the most appropriate words.

Question 1.
All my attempts to make him happy proved ________.
Answer:
futile

Question 2.
It was very cold. So, ________ in a corner.
Answer:
huddled

Question 3.
Forced by her parents, Sita ________ took the diploma course.
Answer:
exasperatedly

Question 4.
What are you ________? I can’t hear you.
Answer:
mumbling

Question 5.
The news that he was denied promotion caused ________ to him.
Answer:
irritation

II. Tick (✓) the words that are similar in meaning to the underlined words.

Question 1.
His mother made a futile attempt to get up.
Answer: barren
b. limited
c. useless
d. empty
Answer:
c. useless

Question 2.
It’s all tattered now.
Answer: spoiled
b. old
c. dirty
d. tom
Answer:
d. tom

Question 3.
There is a cold mist in the mornings.
Answer: ice
b. snow
c. fog
d. win
Answer:
c. fog

Question 4.
It’s iust like a bali of knotted yarn.
Answer: very small
b. rounded tightly
c. joined
d. tied
Answer:
b. rounded tightly

Question 5.
I can’t make both ends meet with my salary.
Answer: earn a lot of money
b. spend a lot of money
c. earn just enough money
d. give all that one has
Answer:
c. earn just enough money

Grammar:

Phrases and Noun Phrases:

I. Look at the following sentences from the text and observe the underlined part in each sentence.

She saw a bald, fat, middle-aged man.
Discussion :
Which word in the underlined part is important?
The underlined part in the above sentence has more than one word. It is called a phrase.

The underlined part ‘a bald, fat middle – aged man’ functions as a Noun Phrase. Here the word ‘man’ is important and all other words add more information to that word. So it is called a Noun Phrase.

Identify some more noun phrases from the story and write them below.
Answer:
Answer: a futile attempt
b. a thin bath towel
c. her wrinkled cheeks
d. my salary
e. a long time
f. a red blanket
g. a great help

Complete the sentences with noun phrases using the words given in brackets.

Question 1.
I bought ________, (beautiful/a/umbrella/red).
Answer:
I bought a beautiful red umbrellAnswer:

Question 2.
We saw ________ in the zoo. (baby/a/elephants/of/couple).
Answer:
We saw a couple of baby elephants in the zoo.

Question 3.
Our grandfather lives in ________ (big/house/a/stone-built).
Answer:
Our grandfather lives in a big stone-built house.

Question 4.
Ramya has ________ (nice/a/sari/silk).
Answer:
Ramya has a nice silk sari.

Writing:

I. Read the following paragraph, taken from the story.

Delhi is too expensive. You know I have four children to look after now. I can’t make both ends meet with my salary. And one has to keep up one’s status. It will be a great help if I can raise some money by selling my share of the family property. I came to talk it over with you.

Now, write a short essay on how to keep up family ties despite economic pressures (You may use the hints given below).

Impact of economic pressures
Lack of time to spend with the family
Lack of love and affection
Absence of human relationships
Answer:
Now-a-days every family faces economic pressures. Unless both wife and husband work, they feel it difficult to run the family smoothly. Parents work from dawn to dusk. They find it difficult to spend some fruitful time with their children. Children lack love and affection of their parents. This may lead to absence of human relationships. To compensate this, parents should spend holidays and other leisure time with their children.

They need to give moral support to their children and create confidence saying that they love and care for them. Keeping aside the economic pressures, they should spend time constructively with children. Parents have to listen patiently to what children tell about their friends, their studies. Parents (need to / should) appreciate children whenever they do good things. Parents have to take children to excursions, picnics and other entertaining programmes to keep up (or) maintain blissful family ties.

Listening Passage :

An Announcement On the Radio

Prashanth, a thirteen year old boy has been missing since last Sunday. The boy is in blue trousers and pink T-shirt. He can speak Telugu, Hindi and English. He has fair complexion. He is fond of movies. His parents are much worried about him. Whoever finds Prashanth will be rewarded. You may contact the Sub- Inspector of Police, Vidya Nagar, Thiruvananthapuram. (Mobile No. 9908806600)

Listen to your teacher making an announcement and answer the following questions.

Question 1.
What is the announcement about ?
Answer:
The announcement is about the missing boy, named Prashanth.

Question 2.
What are the features of Prashanth ?
Answer:
Prashanth is a 13 year old boy. He has fair complexion. He can speak Telugu, Hindi and English languages. He is in blue-trousers and pink T-shirt.

Question 3.
Where do you generally listen to such announcements ?
Answer:
Such announcements are generally heard on Radio and TV. (or) We listen to such announcements on the Radio or T.V.

Question 4.
Think of some announcements you may make or listen at school.
Answer:
Announcements at school : a) All the students are instructed to stand in a line to attend assembly proceedings immediately.
b) The students, who are not in uniform, are instructed to stand aside.

Question 5.
What are the other ways to trace the missing persons or things ?
Answer:
The other ways are: We can exhibit the photos of the missing persons at the bus stops, bus stations and in busy centres. We can display their photos in all railway stations and police stations with their details. We can also publish their details in news papers. We can report to the police.

Study Skills:

Family related information.

Question :
Is yours a nuclear or joint family ?
Answer:
Ours is a nuclear family.

Question :
Now write a paragraph describing the types of families using the information given in the above tree diagram.
Write which type of family you prefer and why.
Answer:
There are two types of families in the present day society. Nuclear families and joint families. In fact, joint families have almost disappeared and nuclear families are increasing day by day. A nuclear family consists of father, mother and one or two children. A joint family consists of father, mother, children and their other family members who live together supporting one another.

I prefer a joint family because there is love and affection among the members of joint family as they live together and understand one another.
Our family is a nuclear family.

The Tattered Blanket Summary in English

The eminent writer’ Kamla Das beautifully depicted human relations particularly between a mother and children in today’s mechanized society.

A son Gopi, after a long time, visited his mother. He was working as an officer in Delhi.

His sister Kamala felt happy thinking that her brother came to visit her mother and her. Later she felt very sad on knowing that her brother did not visit them out of love but on his way to attend his work.

As her mother was 83 years old, she lost her memory and couldn’t recognize her son, Gopi.

Meanwhile Kamala explained the condition of her mother to her brother. She also explained how his mother expected letters from her son. But the man had never written a letter to his mother. As his sister did not want to make her mother feel sad she told her that her brother was writing letters regularly. He told her that he was busy with his work and couldn’t find time to write letters to his mother. Kamala enquired of Gopi why he didn’t ask his wife Vimala to write to his mother.

Kamala came to know that her brother had come there to sell his share of family property. He couldn’t make his both ends meet with the money he was earning.
Kamala questioned him why he couldn’t remember his mother all those days. As he could not answer his sister’s questions, he felt guilty at the end of the story.
This story enlightens us on human relations particularly on how parents are neglected by their children at their old age.

About the Author:

Kamla Das (1932-2009) is the daughter of the famous Malayalam poet- Balamani Amma and V.M. Nair. She is an internationally known poet, short story writer and novelist who writes effortlessly both in English and Malayalam. She has received many awards for her literary work. Some of them are Asian Poetry Prize, Kent Award for English Writing from Asian Countries, Asian World Prize, Sahitya Academy Award and Vayalar Rama Varma Sahitya Award.

Glossary:

1. futile (adj) : unsuccessful
usage: All my attempts to make him happy proved futile.
2. huddled (v) : held arms and legs close because of fear or cold usage: It was very cold. So, I huddled in a corner.
3. reluctantly (adv) : not willing to do something usage: Forced by her parents, Sita reluctantly took the diploma course.
4. screwing up eyes (v): narrowing the eyes to look more carefully
5. on toes (idiom) : busy, ready to work
Usage : The employee of a stock exchange is always on his toes.
6. mumbling (v) : speaking unclearly and quietly Usage: What are you mumbling ? I can’t hear you.
7. exasperatedly (adv) : very annoyed
Usage: They exasperatedly responded in solving his problem.
8. kesariyogam (n) : well settled (in Malayalam)
9. tattered (adj) : torn
10. irritation : annoyance
Usage: The news that he was denied promotion caused him irritation.

Additional Meanings :

11. arrived = reached
12. countryside = village
13. thinna (n) = sit out (elevated place on the veranda)
14. peered = looked with difficulty or concentration
15. grating = irritating
16. alarm = fear, warning of danger
17. scared = afraid, frightened
18. awkward = clumsy
19. wrinkled = folded
20. mist = thick fog
21. yarn = spun thread used for knitting or weaving
22. feebly = weakly
23. make both ends meet (idiom) = to earn just enough money

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 6th Lesson दिल्ली से पत्र Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 6th Lesson Questions and Answers Telangana दिल्ली से पत्र

प्रश्न :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखाई दे रहे हैं?
उत्तर :
चित्र में एक संगणक है। इसके पर्दे (स्क्रीन) पर अंग्रेज़ी अक्षरों में “ई-मेइलि” दिखायी दे रहा है। इसकी “की बोर्ड” पर एक कबूतर चोंच में एक पत्र लिये खडा है।

प्रश्न 2.
कबूतर क्या कर रहा है ?
उत्तर :
कबूतर अपने मुँह में चिट्ठी रखकर पावों से कंप्यूटर को दबा रहा है।

प्रश्न 3.
इस चित्र से हमें क्या मालूम होता है ?
उत्तर :
इस चित्र से हमें समय में कितना परिवर्तन आया है मालूम होता है। पुराने जमाने में कबूतरों के द्वारा चिट्ठी भेजे जाते थे। लेकिन अब कंप्यूटर के द्वारा कुछ ही पलों में संदेश भेजे जाते हैं। विज्ञान की प्रगति हम इस चित्र में देख सकते हैं।

सुनो – बोलो :

प्रश्न 1.
पाठ के चित्र देखिए। किसी एक के बारे में बताइए।
उत्तर :
पाठ के चित्रों में मैं कुतुबमीनार के बारे में बताता हूँ।
कुतुबमीनार सबसे अच्छी इमारत है। यह बहुत पुरानी इमारत है। यह बहुत ऊँची मीनार है। इसकी ऊँचाई 280 फुट के करीब है। इसके ऊपर पहुँचने के लिए 379 सीढ़ियाँ हैं।

प्रश्न 2.
यह पत्र किसके बारे में है?
उत्तर :
यह पत्र यात्रा वर्णन के बारे में है।

पढ़ो :

अ. पाठ का दूसरा अनुच्छेद पढ़िए। दिल्ली के किस स्थान के बारे में बताया गया है? उसके बारे में दो वाक्य लिखिए।
उत्तर :
इस पाठ के दूसरे अनुच्छेद में दिली के कुतुब मीनार के बारे में बताया गया है। यह बहुत पुरानी इमारत है। यह बहुत ऊँचा मीनार है। गुलाम वंश के प्रथम सुल्तान कुतुबुद्दीन ऐबक ने इसे बनवाया था।

आ. पाठ के आधार पर दिये गये वाक्य के अगले वाक्य लिखिए।
जैसे – यह बहुत पुरानी इमारत है।
इसे देखकर में दंग रह गया।
उत्तर :
1. यह एक मजबूत और सुंदर किला है।
मुगल बादशाह शाहजहाँ ने इसे बनवाया था।
2. इसमें धूपघड़ी है।
सूर्य की किरणों के आधार पर यह यंत्र आपको सही –
सही समय बता देता है।
3. यदि संसार पर कहीं स्वर्ग है,
तो वह यहीं है, यहीं है, यहीं है।
4. इसकी ऊँचाई 280 फुट के करीब है।
इसके ऊपर पहुँचने के लिए 379 सीढ़ियाँ है।
5. मेरे आश्चर्य का ठिकाना न था।
मैं ने तो केवल इसे 26 जनवरी और 15 अगस्त के दिन
ही टी. वी. पर देखा था।

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
सनी ने पत्र क्यों लिखा होगा?
उत्तर :
सनी सकुशल दिल्ली पहुँच गया। इस समाचार को वह अपने पिताजी को देने और दिल्ली में उसने क्या – क्या देख लिये आदि के बारे में पिताजी को बताने सनी ने पत्र लिखा होगा।

प्रश्न 2.
दिल्ली में देखने लायक कौनसा स्थान अच्छा लगा और क्यों ?
उत्तर :
दिल्ली में देखने लायक स्थान कुतुबमीनार, लाल किला, जंतर मंतर, राष्ट्रपति भवन, संसद भवन, इंडिया गेट, लोटस टेंपल, अक्षरधाम, राजघाट, चिड़िया घर और शक्ति स्थल आदि देखने लायक स्थान हैं।

आ. इस पाठ का सारांश अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
यह एक “पत्र लेखन” पाठ है। सनी नामक एक लडका अपने पिताजी को अपनी दिल्ली यात्रा के बारे में वर्णन करते हुए एक पत्र लिखता है। पत्र में दिली़ी के बारे में वह इस प्रकार लिखता है।
दिल्ली में मौसम बहुत अच्छा है। सबसे पहले हमने कुतुब मीनार देखा। यह बहुत पुरानी इमारत है। यह बहुत ऊँचा मीनार है। गुलाम वंश के प्रथम सुल्तान कुतुबुद्दीन ऐबक ने इसे बनवाया था। इसकी ऊँचाई

280 फुट के करीब है। इसके ऊपर पहुँचने के लिए 379 सीढ़ियाँ हैं। उसके बाद हम लाल किला पहुँचे। यह लाल पत्थर से बना हुआ है। यह एक सुंदर एवं मजबूत किला है। मुगल बादशाह शाहजहाँ ने इसे बनवाया था। यहाँ एक स्थान है – “दीवन -ए -खास।” इसकी दीवार पर फ़ारसी की पंक्तियाँ लिखी है” यदि संसार में पृथ्वी पर कहीं स्वर्ग है, तो यही है, यही है , यही है।

इस किले के पास ही जामा मसजिद है। शाहजहाँ ने ही इसे बनवाया। पुराने भवनों में जंतर-मंतर भी देखने लायक है। इसे जयपुर के राजा मिर्जा राजा जयसिंह ने बनवाया। यहाँ एक धूपघड़ी है। हजरत निजामुद्दीन का दरगाह भी दर्शनीय स्थान है।
दिल्ली के आधुनिक भवनों में राष्ट्रपति भवन, संसद भवन, आदि उल्लेखनीय हैं। इंडिया गेट, अक्षर धाम मंदिर, लोटस टेंपल, संग्रहालय तथा चिड़ियाघर देखने योग्य हैं। हमने बापू की समाधि राजघाट भी देखा।

शब्द अंडार :

निम्न लिखित शब्दों को वाक्यों में प्रयोग कीजिए।
उत्तर :
कुतुब मीनार जामा मसजिद जंतर – मंतर

1. कुतुब मीनार : कुतुब मीनार को गुलाम वंश के प्रथम सुल्तान कुतुबुद्दीन ऐबक ने बनवाया। यह बहुत पुरानी इमारत है। इसकी ऊँचाई करीब 280 फुट और ऊपर पहुँचने के लिए 379 सीढ़ियाँ हैं।
2. जामा मसजिद : जामा मसजिद को भी कलाप्रेमी मुगल बादशाह शाहजहाँ ने बनवाया। यह एक पुराना मसजिद है यहाँ हजारों की संख्या में मुसलमान भाई नमाज़ पढ़ते हैं।
3. जंतर- मंतर : दिल्ली के पुराने भवनों में जंतर-मंतर भी देखने लायक है। इसे जयपुर के नरेश मिर्ज़ा राजा जयसिंह 1724 में बनवाया था।

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

आपके द्वारा की गयी किसी यात्रा की बात डायरी में लिखिए।
उत्तर :
मैंने अपने पिता को मेरी यात्रा के बारे में बताते हुए पत्र लिखा। अध्यापकों की देख – रेख में हमने सब कुछ देखा। वहाँ का मौसम बहुत अच्छा है। में ने दिल्ली में कुतुब मीनार, लालकिला, जामा मंसजिद, जंतर – मंतर, हजरत निजामुद्दीन का दरगाह, राष्ट्रपति भवन, संसद भवन, इंडिया गेट, लोटस टेंपल, संग्रहालय, चिडियाघर, राजघाट आदि देखें। यमुना की गोद में बसा यह भारत की राजधानी सबका मन मोह लोनेवाला शहर है। वहाँ के विशेष व्यंजन छोल भटूरे भी खाया है।

प्रशंसा :

सैर से मनोरंजन के साथ – साथ और क्या लाभ हैं ? बताइए।
उत्तर :
सैर से मनोरंजन के साथ – साथ कई लाभ हैं।
1. सैर करने से सामान्य ज्ञान की वृद्धि होती है।
2. चारित्रिक स्थलों का दर्शन करने से उनके बारे में हमें जानकारी मिलती है।
3. देश के प्रसुख स्थलों की यात्रा करने से देश की महानता का परिचय मिलता है।
4. सैर करने से हमारा उत्साह दुगुना होता है और मन भी अधिक उल्लास से भर जाता है।

भाषा की बात :

अ. नीचे दिये गये वाक्य पढ़िए।
दिल्गी में मौसम अच्छा है।
कुतुब मीनार पुरानी इमारत है।
लाल किला लाल पत्थर का बना हुआ है।
यह एक मजबूत और सुंदर किला है।
ऊपर दिये वाक्यों में अच्छा,पुरानी, लाल, एक, मजबूत और सुंदर जैसे शब्द संज्ञा और सर्वनाम की विशेषता बताते हैं। संज्ञा या सर्वनाम की विशेषता बतलाने वाले शब्द विशेषण कहलाते हैं। विशेषण के चार भेद हैं। वे हैं-
1. गुणवाचक विशेषण : जो विशेषण किसी संज्ञा या सर्वनाम के गुण, दोष, दशा, रंग, आकार, स्थिति आदि का बोध कराते हैं, गुणवाचक विशेषण कहलाते हैं। जैसे : रामू अच्छा लड़का है।
2. संख्यावाचक विशेषण : जो विशेषण वस्तु की संख्या बतायें, वे संख्यावाचक विशेषण कहलाते है। जैसे : मैदान में तीन लड़के हैं।
3. परिमाणवाचक विशेषण : जो विशेषण संज्ञा या सर्वनाम के परिमाण का बोध कराते हैं, उन्हें परिमाणवाचक विशेषण कहते हैं। जैसे : हम बहुत मेहनत करते हैं।
4. सार्वनामिक विशेषण : जो विशेषण सर्वनाम के रूप में रहकर संज्ञा को सूचित करते है, वे सार्वनामिक विशेषण कहलाते हैं। जैसे : हैदराबाद हमारा शहर है।

आ. पाठ में आये हुए तीन विशेषण शब्द ढूँढिए। वाक्य में प्रयोग कीजिए।
जैसे : पुरानी – यह बहुत पूरानी इमारत है।
उत्तर :
1. अच्छा : यहाँ का मौसम बहुत अच्छा है।
2. लाल : लाल किला लाल पत्थर का बना हुआ है।
3. बहुत : बहन जेनी को बहुत प्यार।

परियोजना कार्य :

अपने मनपसंद स्थान के चित्र इकट्टा कीजिए। उनके बारे में दो – दो वाक्य लिखिए।
उत्तर :

1. पहले चित्र में लाल किला है। यह दिल्ली में है। यह लाल पत्थर का बना हुआ है। यह एक मजबूत एवं सुंदर किला है। मुगल बादशाह शाहजहाँ ने इसे बनाया था।
2. दूसरे चित्र में जामा मसजिद है। यह लाल किले के पास ही दिह्ली में है। यह भारत की सबसे बडी मसजिद है। यहाँ हज़ारों संख्या में मुर्लमान भाई नमाज़ पढ़ते हैं। इसे भी शाहजहाँ ने बनवाया था।
3. तीसरे चित्र में जंतर-मंतर है। यह एक पुराना भवन है। यह भी दिल्ली में है। इसे जयपुर के नरेश मिर्जा राजा जयसिंह ने बनवाया।
4. चौथे चित्र में कुतुब मीनार है। यह दिली में है। यह बहुत पुरानी इमारत है। गुलाम वंश के प्रथम सुल्तान कुतुबद्दीन ऐबक ने इसे बनवाया था। इसकी ऊँचाई करीब 280 फुट और 379 सीढ़ियाँ हैं।
5. पाँचवे चित्र में लोटस टेंपल है। यह दिली में है। यह आधुनिक भवनों में एक है।
6. छठवें चित्र में बापू महात्मा गाँधी जी की समाधि है। इसे राजधाट कहते हैं। यह दिल्ली में है।
7. सातवें चित्र में गोट वे आफ़ इंडिया है। (इंडिया गेट) यह दिल्ली में है। यह देखने लायक है।

Essential Material for Examination Purpose :

I. पढ़ो

पठित – गद्यांश :
नीचे दिये गये गद्यांथ को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

1. हम परसों सकुशल दिल्ली पहुँच गये। हमारी यात्रा बहुत अच्छी रही। अध्यापकों ने हमारा बहुत ध्यान रखा। यहाँ मौसम अच्छा है। कल सुबह नाश्ता करके हम सब लोग दिल्ली की सैर के लिए निकले। सबसे पहले हमने कुतुब मीनार देखा। यह बहुत पुरानी इमारत है। इसे देखकर तो मैं दंग रह गया। बहुत ऊँचा मीनार है। अध्यापकनी ने हमें बताया कि गुलाम बंश के प्रथम सुल्तान कुतुबुद्दीन ऐबक ने इसे बनवाया था। इसकी ऊँचाई 280 फुट के करीब है। इसके ऊपर पहुँचने के लिए 379 सीढ़ियाँ हैं। इसके ऊपर चढ़ने पर चारों ओर का दृश्य बहुत्त सुंदर दिखायी देता है।

प्रश्न :
1. कुतुबमीनार कैसी इमारत है ?
2. कुतुबमीनार किसने बनवाया था ?
3. कुतुद्दीन ऐबक किस वंश का प्रथम सुलतान था ?
4. कुतुबमीनार की ऊँचाई कितनी है ?
5. कुतुबमीनार के ऊपर चढ़ने के लिए कितनी सीढ़ियाँ हैं ?
उत्तर :
1. कुतुबमीनार पुरानी इमारत है।
2. कुतुबमीनार कुतुद्दीन ऐबक ने बनवाया था।
3. कुतुब्द्दीन ऐबक गुमाल वंश का प्रथम सुलतान था।
4. कुतुबमीनार की ऊँचाई 280 फुट के करीब है।
5. कुतुबमीनार के ऊपर चढ़ने के लिए 379 सीढ़ियाँ हैं।

II. हम लाल किला पहुँचे। मेरे आश्चर्य का टिकाना न था। मैंने तो केवल इसे 26 जनवरी और 15 अगस्त के दिन ही टी.वी. पर देखा था। लाल क़िला तो लाल किला है। जैसा नाम वैसा क़िला। यह लाल पत्थर का बना हुआ है। यह एक मजबूत और सुंदर क़िला है। मुगल बादशाह शाहजहाँ ने इसे बनवाया था। यहाँ पर एक स्थान है – ‘दीवान – ए – ख़ास’। इसकी दीवार पर फारसी की पंक्तियाँ लिखी हैं, जिसका अर्थ है – यदि संसार में पृथ्वी पर कहीं स्वर्ग है, तो बह यहीं है, यहीं है, यहीं है। इसी क़िले के पास जामा मसजिद है। यह भारत की सबसे बड़ी मसजिद है। इसे भी कलाप्रेमी शाहजहाँ ने बनवाया था। यहाँ पर हजारों की संख्या में मुसलमान भाई नमाज़ पढ़ते हैं। पुराने भवनों में जंतर – मंतर भी देखने लायक़ है। इसे जयपुर के नरेश मिर्जा राजा जयसिंह ने बनवाया था।

प्रश्न :
1. लाल किला किस पत्थर से बना है?
2. लाल किला कैसा किला है?
3. लाल किला किसने बनवाया था ?
4. जंतर – मंतर को किसने बनवाया था ?
5. यह गद्यांश किस पाठ का है ?
उत्तर :
1. लाल क़िला लाल पत्थर से बना है।
2. लाल क़िला मजबूत और सुंदर क़िला है।
3. लाल क़िला मुगल बादशाह शाहजहाँ ने बनवाया था।
4. जंतर – मंतर को राजा जयसिंह ने बनवाया था।
5. यह गद्यांश “दिल्नी से पत्र” पाठ से है।

III. दिल्ली के आधुनिक भवनों में राष्ट्रपति भवन – तथा संसद भवन उत्लेखनीय है। यहाँ का इंडिया गेट, अक्षरधाम मंदिर, लोटस टेंपल, संग्रहालय तथा चिड़ियाघर भी देखने योग्य हैं। यहाँ पर हमने बापू की समाधि राजघाट भी देखा। अध्यापकजी ने बताया कि यमुना नदी की गोद में बसा यह शहर भारत की राजधानी ही नहीं बल्कि दुनिया के प्रसिद्ध नगरों में से एक है। यह नगर किसी का भी मन मोह लेता है। रात को हमने दिल्ली का विशेष व्यंजन छोले – भटूरे खाया। मुझे तो यहाँ बहुत मज़ा आया मैं परसों घर लौटूँगा।

प्रश्न :
1. दिल्ली के आधुनिक भवनों में किसका नाम उह्लेखनीय है?
2. बापू की समाधि कहाँ है ?
3. भारत की राजधानी कहाँ है?
4. दिल्ली किस नदी की गोद में बसा है?
5. दिल्बी में क्या – क्या चीज़ें देखने लायक हैं?
उत्तर :
1. दिल्ली के आधुनिक भवनों में राष्ट्रपति भवन तथा संसद भवन उल्लेखनीय है।
2. बापू की समाधि राजघाट में है।
3. भारत की राजधानी दिल्ली है।
4. दिल्ली यमुना नदी की गोद में बसा है।
5. दिली में इंडिया गेट, अक्षरधाम मंदिर, लोटस टेंपल, संग्रहालय तथा चिड़ियाघर देखने योग्य हैं।

अपठित – गद्यांश :
नीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. केरला राज्य में एक समय राजबर्मन नामक एक दयालू तथा चतुर राजा राज करता था। उसने अपने राज्य में अनेक ऐसी योजनाएँ चलाई जिससे उसका राज्य धन धान्य से परिपूर्ण हो गया। राजवर्मन का राज्य तो छोटा-सा ही था। परंतु वहाँ के लोग बहुत परिश्रमी तथा ईमानदार थे। अपने राजा की बे दिल से प्रशंसा करते थे। राजा का एक बेटा था रविवर्मन। वह अपने पिता का बहुत दुलारा था। सेखकों के लाड ने तो उसे बिगाड़ दिया था।

प्रश्न :
1. राजवर्मन कहाँ का राजा था ?
2. राजवर्मन कैसा राजा था?
3. राजवर्मन की योजनाओं का परिणाम क्या हुआ था ?
4. राजवर्मन की प्रजा कैसी थी ?
5. राजवर्मन के बेटे का नाम क्या था ?
उत्तर :
1. राजवर्मन केरला राज्य का राजा था।
2. राजवर्मन दयालु और चतुर राजा था।
3. राजवर्मन की योजनाओं का परिणाम हुआ कि उसका राज्य धन – धान्य से परिपूर्ण हो गया।
4. राजवर्मन की प्रजा परिश्रमी और ईमानदार थी।
5. राजवर्मन के बेटे का नाम रविवर्मन था।

II. पुत्र और तरु में भी भेद है, क्योंकि पुत्र को हम स्वार्थ के कारण जन्म देते हैं परन्तु तरु – पुत्र को तो हम परमार्थ के लिए ही बनाते हैं। ऋषि – मुनियों की तरह हमें बृक्षों की पूजा करनी चाहिए, क्योंकि बृक्ष तो द्वेषवर्जित हैं। जो छेदन करते हैं, उन्हें भी वृक्ष छाया, पुष्प और फल देते हैं। इसीलिए जो विद्वान पुरुष हैं, उनको वृक्षों का रोपण करना चाहिए और उन्हें जल से सींचना चाहिए।

प्रश्न :
1. पुत्र को हम किस कारण जन्म देते हैं ?
2. परमार्थ के लिए ही हम किसको बनाते हैं ?
3. हमें किनकी पूजा करनी चाहिए ?
4. द्वेषवर्जित क्या है?
5. वृक्षों का रोपण किन्हें करना चाहिए ?
उत्तर :
1. पुत्र को हम स्वार्थ के कारण जन्म देते हैं।
2. परमार्थ के लिए ही हम तरु -पुत्र को बनाते हैं।
3. हमें वृक्षों की पूजा करनी चाहिए।
4. वृक्ष द्वेष वर्जित हैं।
5. वृक्षों का रोपण विद्धान पुरुषों को करना चाहिए।

III. वर्तमान युग विज्ञान के नाम से जाना जाता है। आज इसकी विजय पताका धरती से लेकर आकाश तक लहरा रही है। सर्वत्र विज्ञान की महिमा का प्रचार – प्रसार है। म्नुष्य ने विज्ञान के द्वारा प्रकृति को जीत लिया है। आज मानब ने विज्ञान के द्वारा विद्युत बाष्प, मैस और कंप्यूटर की खोज करके संपूर्ण विश्व में अपनी विजय दुंदुभी बजाकर एक क्रांतिकारी परिवर्तन ला दिया है।

प्रश्न :
1. वर्तमान युग किस नाम से जाना जाता है?
2. सर्वत्र किसकी महिमा का प्रचार – प्रसार है ?
3. विज्ञान के द्वारा मनुष्य ने किसे जीत लिया है?
4. इस अनुच्छेद में किसके बारे में बताया गया है ?
5. मानव ने किसके द्वारा क्रांतिकारी परिवर्तन ला दिया ?
उत्तर :
1. वर्तमान युग विज्ञान के नाम से जाना जाता है।
2. सर्वत्र विज्ञान की महिमा का प्रचार – प्रसार है।
3. विज्ञान के द्वारा मनुष्य ने प्रकृति को जीत लिया है।
4. इस अनुच्छेद में विज्ञान के बारे में बताया गया है।
5. आज मानव ने विज्ञान के द्वारा विद्युत, बाष्प, मैस और कंप्यूटर की खोज करके क्रांतिकारी परिवर्तन ला दिया।

IV. सबेरे के समय मगर जल के पास रेत में लेटने और सोने के लिए आता है। जाड़ों में तो वह देर तक धूप लेता रहता है। मगर फागुन – चैत में अंडे देता है। अण्डे उसके बड़े – बड़े होते हैं। बह उनको रेत में गहरा गाड़ता है। साधारण तौर पर वह मछलियाँ खाता है। मुँह खोल लिया, पानी फुफकारता रहा, और मछलियों को निगलता रहा।

प्रश्न :
1. मगर जल के पास में लेटने तथा सोने के लिए किस समय आते हैं ?
2. किन दिनों में मगर देर तक धूप लेता रहता है ?
3. मगर के अंडे कैसे होते हैं?
4. साधारण तौर पर मगर किन्हें खाता है ?
5. मगर अंडे कब देते हैं?
उत्तर :
1. मगर जल के पास में लेटने तथा सोने के लिए सबेरे समय आते हैं।
2. जाडों में मगर देर तक धूप लेता रहता है।
3. मगर के अंडे बडे – बडे होते हैं।
4. साधारण तौर पर मगर मछलियाँ खाता है।
5. मगर फागुन – चैत में अंडे देता है।

II. लिखो :

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
सनी को लाल किला देखने पर कैसा लगा होगा?
उत्तर :
सनी तो लाल किले को केवल 26 जनवरी और 15 अगस्त के दिन टी.वी. पर देखता था। लेकिन अब वह उसे प्रत्यक्ष देखने पर अश्चर्यचकित हुआ होगा।

प्रश्न 2.
लाल किले के बारे में अपने विचार बताओ।
उत्तर :
लाल किला देखने में बहुत अच्छा लगता है। इसका नाम जैसा लाल किला है, उसका रंग भी लाल है। लाल किला लाल पत्थर का बना हुआ है। यह एक मजबूत और सुंदर किला है। मुगल बादशह शाहजहाँ ने इसे बनवाया था।

प्रश्न 3.
किसी यात्रा से पहले हम क्या – क्या तैयारी करते हैं ?
उत्तर :
किसी यात्रा से पहले हमें उस स्थान से संबंधित जानकारी प्राप्त करना चाहिए। टिकट पहले ही आरक्षित करना ताहिए। आवश्यक चीजें जैसे कपडे,, साबुन, नारियल का तेल, दाँत मंजन आदि को अपने साथ ले जाना चाहिए। वहाँ के जान – पहचान वालों के फ़ोन नंबर लेना चाहिए।

प्रश्न 4.
लोटस टेंपल के बारे में लिखिए।
उत्तर :
यह दिल्ली में कल्काजी के पास है। यह देखने में कमल की तरह दीख पडता है। यह संगमरमर से बनायः गया मंदिर है। यह शांति, स्वच्छ और प्रेम का चिह्न है।
इसे रात में देखने से बहुत सुंदर लगता है। यह आधा खिला हुआ कमल के समान दीख पडता है। इसे 1986 में पूरा किया गया।

प्रश्न 5.
राजघाट के बारे में आप क्या जातते हैं?
उत्तर :
यह दिल्ली के देखने लायक रथानों में एक है। यहाँ हमारे जातिपिता बापू की समाधि है। उनके संस्मरणार्थ यहाँ एक ज्योति हमेशा प्रज्वलित रहती है। हर शुक्रवार को यहाँ बापूजी की स्मृति में प्रार्थना गीत गाये जाते है।

प्रश्न 6.
इंडिया गेट क्यों बनवाया गया ?
उत्तर :
पहले विश्व युद्ध में जो भारतीय जवान थे उनके यादगार में इंडिया गेट का निर्माण किया गया। यह “राजपथ” नई दिल्ली में स्थित है।

प्रश्न 7.
पत्र किसने किसे लिखा ?
उत्तर :
पत्र सनी नामक एक लडके ने अपने पिता को लिखा।

प्रश्न 8.
पत्र किस दिन और कहाँ से लिखा गया?
उत्तर :
पत्र दिनांक 20-09-2012 को सेक्टर 9 ए, नयी दिल्ली से लिखा गया।

प्रश्न 9.
पत्र में किन – किन स्थानों का उलेख हुआ है, उनके नाम लिखो।
उत्तर :
पत्र में दिल्ली के कई स्थानों का उल्लेख हुआ है। जैसे : कुतुब मीनार, लाल किला, दीवान-ए-ख़ास, जामा मसजिद, जंतर-मंतर, हजरत निजामुद्दीन का दरगाह, राष्ट्रपति भवन, संसद भवन, इंडिया गेट, अक्षरधाम मंदिर, लोटस टेंपल, संग्रहालय तथा चिड़ियाघर और राजघाट आदि।

III. सृजनात्मक अभिव्यत्ति :

प्रश्न 1.
सनी के इस पत्र का उत्तर देते हुए एक पत्र लिखो।
उत्तर :

हैदराबाद,
दि : ××××

प्यारे पुत्र सनी,
सप्रेम आशीर्वाद,
मैं और माँ, बहन जेनी सब यहाँ सकुशल हैं। में आशा करता हूँ कि तुम भी वहाँ सकुशल हो। तुम्हारा पत्र अभी – अभी मिला। पत्र पढ़कर मैं माँ और बहिन जेनी सब खुश हुए। तुम दिल्ली के सारे दर्शनीय स्थान देखने के कारण मुझे बहुत आनंद मिला। तुम्हें वहाँ अपने तबीयत का ख्याल रखना चाहिए। समय पर भोजन करना चाहिए। वहाँ से आते वक्त बहिन जेनी के लिए एक कोट ले आओ।

हितैषी पिता
××××

సారాంశము :

సెక్టర్ 9ఎ. కొత్త ఢిల్లీ,
తారీఖు : 10-05-2015.

పూజ్యులైన నాన్న (తండ్రి) గారికి,
సాదర (గౌరవ) నమస్కారములు.
మేము మొన్న సకుశలంగా (క్షేమంగా) ఢిల్లీ చేరితిమి. మా యాత్ర చాలా బాగున్నది. ఉపాధ్యాయులు మాపై మంచి శ్రద్ధ కనబరిచారు. ఇక్కడి వాతావరణం బాగున్నది. నిన్న ఉదయం అల్పాహారం తీసుకుని మేమందరం ఢిల్లీ విహారానికై వెళ్లితిమి. అన్నిటికంటే ముందు మేము. కుతుబ్మనార్ను చూచితిమి. ఇది చాలా పురాతనమైన కట్టడము. దీనిని చూసి నేను ఆశ్చర్యచకితుడనైతిని. ఇది చాలా ఎత్తైన స్థంబము. మా ఉపాధ్యాయుడు ఇది గులాం వంశానికి చెందిన మొదటి చక్రవర్తి కుతుబుద్దీన్ ఐబక్చే నిర్మించబడినదని చెప్పెను. దీని ఎత్తు దాదాపుగా 280 అడుగులు. దీని పైకి వెళ్ళుటకు 379 మెట్లు కలవు. దీనిపైకి వెళ్ళినప్పుడు నాల్గువైపుల ఉన్న దృశ్యాలు ఎంతో అందంగా కన్పించును. అక్కడి నుండి మేము ఎర్రకోట వెళ్ళితిమి. నా ఆశ్చర్యానికి హద్దులు లేవు. నేను దీనిని కేవలం 26 జనవరి మరియు 15 ఆగస్టు తేదీలలో టీవీలో మాత్రమే చూచితిని. ఎర్రకోట అంటే ఎర్రకోటే. ఎలాంటి పేరో, అలాంటి కోటే. ఇది ఎర్రని రాతితో చేయ(నిర్మించ) బడినది. ఇది ఒక దృఢమైన మరియు అందమైన కోట. మొగలు చక్రవర్తి షాజహాన్ దీనిని నిర్మింపజేసెను. ఇక్కడ “దివాన్-ఎ-ఖాస్” అను ప్రదేశం కలదు. దీని గోడపైన పారసీక భాషలో వాక్యములు వ్రాయబడి ఉన్నవి. దీని అర్ధమేమి అనగా ప్రపంచంలో ఎక్కడైనా ఈ భూమిపైన అందమైన స్వర్గం ఉన్నదంటే అది ఇక్కడే ఉంది, ఇక్కడే ఉంది, ఇక్కడే ఉంది.
ఈ కోట దగ్గరే జామా మసీదు ఉన్నది. ఇది భారతదేశంలోనే అతిపెద్ద మసీదు. ఇది కూడా కళా ప్రేమికుడైన షాజహాన్ చేత నిర్మింపబడినది. ఇక్కడ వేల సంఖ్యలో మహ్మదీయ (ముస్లిం) సోదరులు నమాజు చదువుతారు. పురాతన భవనాలలో జంతర్-మంతర్ కూడా చూడదగినది. దీని జయపూర్ మహారాజు మీర్జారాజా జయసింహ్ నిర్మింపజేసెను. దీనిలో ఎండ గడియారం కలదు. సూర్యకిరణాల ఆధారంగా ఈ యంత్రం మనకు సరియగు సమయాన్ని తెలియజేస్తుంది. హజరత్ నిజాముద్దీన్ దర్గా కూడా చూడదగినది..
ఢిల్లీలోని ఆధునిక భవనాలలో రాష్ట్రపతి భవనం మరియు పార్లమెంటు భవనం ఉదహరించ (పేర్కొన) దగినవి. ఇక్కడ ఉన్న ఇండియా గేట్, అక్షర్గామ్ మందిరం, లోటస్ టెంపుల్ (గుడి(మందిరం)), మ్యూజియం (వస్తు సంగ్రహాలయం) మరియు జంతు ప్రదర్శనశాల కూడా చూడదగినవి. ఇక్కడ మేము బాపూ (గాంధీజీ) సమాధి రాజట్ను కూడా దర్శించితిమి.
యమునా నది ఒడ్డున ఉన్న ఈ పట్టణము భారతదేశ రాజధాని మాత్రమే కాదు ప్రపంచంలోని ప్రసిద్ధి చెందిన నగరాలలో ఒకటని మా ఉపాధ్యాయుడు చెప్పెను. ఈ నగరము ఎవరి మనస్సునైనా మోహింపజేస్తుంది. రాత్రిపూట ఢిల్లీకి చెందిన విశేష వంటకం ‘చోలే-భటూరే’ని తిన్నాము. నాకు ఇక్కడ చాలా మజా కల్గినది. నేను ఎల్లుండి ఇంటికి తిరిగి వస్తాను.
అమ్మగారికి నా ప్రణామములు (నమస్కారములు) మరియు సోదరి జెనీకి ముద్దులు.

మీ కుమారుడు
సనీ

वचन :

• किला – किले
• पंक्ति – पंक्तियाँ
• नगर – नगर
• अध्यापक – अध्यापक
• किरण – किरणें
• दृश्य – दृश्य
• समाधि – समाधियाँ

लिंग :

• पिताजी – माताजी
• सम्राट – सम्राजी
• पति – पद्नी
• पुत्र – पुत्री
• अध्यापक – अध्यापिका
• बादशाह – बेगम
• राजा – रानी
• भाई – बहन
• बेटा – बेटी
• माँ – बाप

उल्टे शब्द :

• बहुत × कम
• पहले × बाद में
• ऊँचा × नीचा
• सुंदर × असुंदर
• पृथ्वी × आकाश
• लायक × ना लायक
• योग्य × अयोग्य
• प्यार × द्वेष
• अच्छा × बुरा
• पुराना × नवीन, नया
• प्रथम × आखिर
• चढ़ना × उतरना
• स्वर्ग × नरक
• सही × ग़लत
• प्रसिद्ध × अप्रसिद्ध
• सुबह × शाम
• पुरानी × नयी
• बनना × बिगडना
• मजबूत × कमजोर
• कला प्रेमी × कला द्वेषी
• आधुनिक × प्राचीन
• नहीं × हाँ

उपसर्ग :

• सादर – सा
• कला प्रेमी – कला
• सकुशल – स
• राष्ट्रपति – राष्ट्र
• विशेष – वि

प्रत्यय :

• ऊँचाई – आई
• आधुनिक – इक
• राष्ट्रपति – पति
• प्रेमी – ई
• उल्लेखनीय – ईय
• चिड़ियाघर – घर
• दर्शनीय – ईय
• कलाप्रेमी – प्रेमी

संधि विच्छेद :

• सादर = स + आदर
• ऊँचाई = ऊँच + आई
• अक्षरधाम = अक्षर + धाम
• सकुशल = स + कुशल
• उल्केखनीय = उल्हेखन + ईय
• संग्रहालय = संग्रह + आलय

पर्यायवाची शब्द :

• पूज्य – पूजनीय, आदरणीय
• यात्रा – सफ़र
• वंश – कुल
• पत्र – खत
• प्यार – प्रेम, मुहब्बत
• पिताजी – बाप, नाना
• मौसम – ऋतु
• आश्चर्य – अचरज
• कल – यंत्र
• प्रणाम – नमस्कार
• अध्यापक – गुरु
• पुराना – प्राचीन
• माता – माँ

वाक्य प्रयोग :

1. बनवाना – ताजमहल को शाहजहा ने बनवाया।
2. परसों – परसों मैं जबलपुर जाऊँगा।
3. प्रसिद्ध – दिक्ली विश्व के प्रसिद्ध नगरों में एक हैं।
4. प्रणाम – हमें गुरुं जी को आदर भाव के साथ प्रणाम करना चाहिए।
5. दर्शनीय – तिरुपति दर्शनीय पुण्यक्षेत्र हैं।

वाक्य प्रयोग :

1. ध्यान रखना = देखभाल करना
माँ बच्चों के ध्यान रखने में समय बिताती है।
2. दंग रहजाना = चकित रह जाना
गोलकोंडा को देखकर मैं दंग रह गया।
3. मनमोह लेना = अच्छा लगना, आकर्षित करना।
लाल किला सबका मन मोह लेता है।
4. आश्चर्य का टिकाना न रहना = अत्यधिक आश्चर्य चकित होना
दिल्ली के दर्शनीय स्थानों को देखकर मेरे आश्चर्य का ठिकाना न रहा।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 5th Lesson धरती की आँखें Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 5th Lesson Questions and Answers Telangana धरती की आँखें

प्रश्न :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखाई दे रहे हैं?
उत्तर :
चित्र में रात के समय का आसमान, चाँद – सितारे आदि दिखायी दे रहे हैं।

प्रश्न 2.
टिमटिमाना, चमकना जैसे शब्दों का संबंध किससे हैं ?
उत्तर :
टिमटिमाना, चमकना जैसे शब्दों का संबंध तारों से हैं।

प्रश्न 3.
इन्हें देखकर हम क्या सोचते हैं ?
उत्तर :
इन्हें देखकर हम यह सोचते हैं कि ये आकाश में कैसे लटक रहे हैं। ये दिन भर कहाँ रहते हैं आदि।

सुनो – बोलो :

प्रश्न 1.
पाठ में दिये गये चित्रों के बारे में बातचीत कीजिए।
उत्तर :
पाठ से संबंधित पहले चित्र में चाँद है। (आसमान में) दो मेघ भी है, जो चाँद को ओझलकर रहे हैं। दूसरे चित्र में एक आदमी लेटकर (पलंग पर) सो रहे हैं। शायद वह राजा हो सकता है। तीसरे चित्र में राजा बडी सोच में पड गये हैं।
चौथे चित्र में समुद्र (या नदी) में एक व्यक्ति नाव ले जा रहे हैं।
पाँचवे चित्र में किसी स्थान पर एक मंदिर दिखायी दे रहा है। याने वहाँ कोई उत्सव हो रहा है। लोगों का भीड भी है। मंदिर पर झंडा लहरा रहा है।
छठवें चित्र में टी.वी पर क्रिकेट खेल का प्रदर्शन हो रहा है। यह प्रदर्शन समाचार उपग्रहों की सहायता से प्रसारित हो रहा है।
प्रस्तुत इस चित्र में तो सौरमंडल पर एक कृत्रिम उपग्रह उड रहा है। शायद वह अंतरिक्ष तथा सौरमंडल के ग्रहों के बारे में जानकारी देने के कार्यक्रम में लगा हुआ है।

प्रश्न 2.
इस पाठ का नाम “धरती की आँखें’ क्यों रखा गया होगा?
उत्तर :
इस पाठ में कृत्रिम उपग्रहों के बारे में उनके कामों के बारे में बताया गया है। समीप भविष्य में होनेवाली मौसम, वातावरण संबंधी समाचार को हमें ये देता है। इसलिए इस पाठ का नाम ‘धरती की आँखें’ रखा गया होगा ।

पढ़ो :

अ. पाठ पढ़िए। कारण बताइए।

प्रश्न 1.
राजा के व्यवहार से सभी खुश थे, क्योंकि
उत्तर :

राजा खजाने का मुँह खोल देता और उन्हें सम्मानित करता है।

प्रश्न 2.
उपग्रह सचमुच धरती की आँखें हैं। क्योंकि
उत्तर :
वे सब देख लेते हैं। इनकी नज़र बड़ी तेज़ होती है।

आ. पाठ पढ़िए। ‘इसलिए’ शब्द का प्रयोग करते हुए वाक्य फिर से लिखिए।

जैसे-
राजा के व्यवहार से सभी खुश थे।
वे राजा के लिए सब कुछ करने को तैयार थे।

राजा के व्यवहार से सभी खुश थे इसलिए वे राजा के लिए सब कुछ करने को तैयार थे।

प्रश्न 1.
चाँद ने राजा की सहायता की। राजा ने धन्यवाद दिया।
उत्तर :
चाँद ने राजा की सहायता की इसलिए राजा ने धन्यवाद दिया।

प्रश्न 2.
इन उपग्रहों की नजर तेज है। इनसे कोई बात छिपी नहीं रहती।
उत्तर :
इन उपग्रहों की नज़र तेज़ है इसलिए इनसे कोई बात छिपी नहीं रहती।

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
राजा की जगह यदि तुम होते तो क्या करते ?
उत्तर :
राजा की जगह यदि में होता तो में भी राजा के जैसे ही अपने सपनों को दूसरों से कहकर उसके बारे में चर्चा करता। सपनों को पूरा करने का प्रयास करता। सबके राय लेता।

प्रश्न 2.
सपनों को पूरा करने के लिए आप क्या करना चाहिए?
उत्तर :
सपने तो सभी लोग देखते ही हैं। सपने तो अच्छे और बुरे दोनों तरह के होते हैं। अपने अच्छे सपनों को साकार करने के लिए हर एक मानव को प्रयत्न करना पड़ता है। मुझे भी अपने सपनों को साकार व पूरा करने में खूब परिश्रम करना चाहिए। आत्मविश्वास के साथ रहना चाहिए। कार्य योजना बनाकर लगन से कोशिश करनी चाहिए। समस्या के होने पर विद्वानों से चर्चा करनी चाहिए। निराश न होकर वैज्ञानिक ढंग से सोचना चाहिए। मिलजुलकर काम करते नूतनोत्साह के साथ दोबारा सफल बनाने का प्रयत्न करना चाहिए। तभी में अपने सपनों को पूरा कर सकूँगा।

आ. इस पाठ का सारांश अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
बहुत पुरानी बात है। एक राजा था। वह सपने देखता था। उन्हें पूरा करने का प्रयास करता था। दरबार में बुद्धिमानों के सामने सपने सुनाता था। उन्हें पूरा करने में उनकी सहायता लेता। इस प्रयन्न में सफल होने पर उनको सम्मानित करता। असफलता पर निराश नहीं होता बल्कि उनका उत्साह बढाता। राजा के व्यवहार से सभी खुश थे।
राजा के नाव समुद्र में कई मील दूर जाते व्यापार करते थे । इस प्रकार राजा का राज्य का भी दूर-दूर तक विस्तार हुआ। कभी – कभी राजा का नाव समुद्र में डूब जाता था और कभी – कभी उन पर हमला होता था।
इसकी सूचना उसे तुरंत नहीं मिलती थी। उन्हें सहायता भेजने में भी विलंब होता था। कहीं कोई उत्सव होतो उसे राजा न देख पाता और न जान पाता। एक दिन राजा चाँदनी रात का आनंद ले रहा था।
अचानक उसे नींद आ गयी। उसने एक सपना देखा। उस सपने में चाँद के दो ऑखें हैं, मुँह है। वह कहता है कि समुद्र में तूफ़ान आनेवाला है । में अभी तुम्हारे नाव को सूचित करता हूँ कि मार्ग बदल लें। तुम्हारे राज्य पर किसी ने हमला किया। शीप्र ही सहायता के लिए सेना भेजो। राज्य के पूर्व में एक उत्सव मनाया जा रहा है। तरह – तरह के खेलों का आयोजन हो रहा है। राजा ने सपने में ही चाँद को धन्यवाद दिया।
राजा ने अगले दिन सपने के बारे में दरबार में कहा। कुछ दिन के बाद न राजा रहां और न दरबारी, तब राजा का सपना सचमुच सच हो गया। आज सैकडों कृत्रिम उपग्रह पृथ्वी की परिक्रमा कर रहे हैं। अंतरिक्ष में ये चक्कर काट रहे हैं। ये धरती की ऑखें समान हैं।
ये मौसम संबंधी, तूफ़ानों संबंधी, धरती पर होनेवाले तरह-तरह के विस्फोट आदि के बारे में पहले पहचान लेकर हमें सूचित करते हैं। इन उपग्रहों की नज़र तेज़ है। ये सैकडों मील दूर से चित्र खींचते हैं। शत्रुओं की सैनिक सूचना भी हमें देते हैं।

शब्द भंडार :

अ. निम्न लिखित शब्दो के पर्यायवाची शब्द लिखिए। वाक्य प्रयोग कीजिए।

1. प्रयास = श्रम प्रयास का फल अच्छा होता है।
2. यश = कीर्ति अच्छे कार्यों से ही यश मिलती है।
3. उत्सव = त्योहार उत्सवों से बहुत आनंद मिलता है।
4. चाँद = शशि पूर्णिमा के दिन चाँद की चाँदनी खूब होती है।

आ. कृत्रिम उपग्रह हमारी सहायता करते हैं। वे हमें क्या – क्या सहायता करते हैं। बताओ।
जैसे – मौसम : हमें मौसम की जानकारी देते हैं।
सूचना : हमें समुद्र में उठते तूफ़ान संबंधी सूचना देते हैं।
खनिज : हमें खनिज पदार्थों की प्राप्ति प्रांतों के बारे में सूचना देते।
समाचार : हमें देश-विदेश संबंधी समाचारों को टेलीविजन कार्यक्रमों के रूप में देते हैं।

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

अपने सपने के बारे में कविता बनाओ और सुनाओ।

मुझे आता है रोज़ एक सपना,
उसमें रहता है एक दोस्त अपना।
कहता है मैं सफ़ेद रहता हूँ।
रोज रात में तुम से बाते करता हूँ।
कहता है मैं तारों के बीच रहता हूँ,
तुम से बहुत दूर रहता हूँ।
दिन के समय में छुपा रहता हूँ,
रात होते ही निकल आता हूँ।
कभी – कभी चाँदनी बरसाता हूँ,
कभी – कभी छुप जाता हूँ।
…. मै ने पूछा कि कौन है तू ?
उसने कहा कि चाँद हूँ में।

प्रशंसा :

पाठ में बताया गया है कि अब उपग्रह शिक्षक का भी काम कर रहे हैं। वे शिक्षक के रूप में क्या – क्या काम कर सकते हैं? सोचकर लिखो।
उत्तर :
आजकल ये उपग्रह हमारे लिए शिक्षक का भी कार्य कर रहे हैं। ये उपग्रह अंतरिक्ष में घूमते – घूमते मौसम को बहुत पहले ही पहचानकर आनेवाले खतरों से केवल किसानों को ही नही बल्कि सभी लोगों को सावधान कर देते हैं। पृथ्वी के बारे में अनेक प्रकार की जानकारी प्राप्त कर लेते हैं। इनके द्वारा ही पृथ्वी पर जल, खनिज पदार्थ के बारे में भी पता लगा सकते हैं। छात्रों के लिए भी शिक्षक के समान नयी-नयी बातें सिखा रहे है।

दूरदर्शन के माध्यम से दूर शिक्षा के अन्तर्गत पढ़ाई का काम भी चालू में है। ये सब संचार उपग्रहों के द्वारा साध्य हो रहे हैं। संचार उपग्रह द्वारा मुख्य रूप से टेलीफ़ोन, रेडियो और टेलीविजन संदेश धरती के एक स्थान से दूसरे स्थान तक भेजे जाते है।

भाषा की बात :

1. वह नित्य नये सपने देखता।
2. आपका यह सपना अवश्य सच होगा।
3. वे सब देख लेते हैं।
ऊपर दिये गये वाक्यों में वह, यह, वे शब्द संज्ञा अथवा नाम के स्थान पर आये हैं। व्याकरण की दृष्टि से ऐसे शब्द सर्वनाम कहलाते हैं। में, हम,तू, तुम, आप, यह, वह, जो, कोई, कुछ, कौन, क्या आदि शब्द भी सर्वनाम के उदाहरण हैं। सर्वनाम के छह भेद हैं। वे हैं –

अब नीचे दिये गये अनुच्छेद में से तीन सर्वनाम शब्द ढूँढ़िए। उन शब्दों का वाक्य में प्रयोग – कीजिए।
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम जी को जवाहरलाल नेहरू की तरह ही बच्चों से काफ़ी लगाव है। वे जहाँ भी जाते हैं, बच्चों से अवश्य मिलते हैं। उन्हें स्वप्र देखने और उसे पूरा करने का संदेश देते हैं। एक दिन कलाम जी किसी सभा को संबोधित कर बाहर निकल रहे थे, तब उनकी दृष्टि एक छोटी-सी मासूम लड़की पर पडी, जो उनके हस्ताक्षर लेना चाहती थी। जब कलाम ने उस लड़की से पूछा, ‘बेटी! तुम्हारा नाम क्या है ? और तुम क्या चाहती हो?” तब उस लड़की ने अपना नाम बताते हुए कहा, ‘मैं विकसित भारत में रहना चाहती हूँ।’ लड़की के इस उत्तर से वे अत्यधिक प्रभावित हुए और ‘विजन – नामक पुस्तक में भारत को एक विकसित देश बनाने के लिए उन्होंने अनेक सुझाव दिये।
उत्तर :
तुम, मैं, वे 1. मैं अध्यापक हूँ। 2. तुम कहाँ जा रहे हो? 3. वे मैदान में खेलते हैं।

परियोजना कार्य :

कृत्रिम उपग्रहों के बारे में जानकारी इकद्धा कीजिए।
उत्तर :
किसी ग्रह की परिक्रमा करने वाला ग्रह उसका उपग्रह कहलाता है। जैसे – चंद्रमा, पृथ्वी का उपग्रह है। मनुष्य ने भी कुछ कृत्रिम उपग्रह तैयार किये है। कृत्रिम उपग्रह का संबंध अंतरिक्ष विज्ञान से है।
विश्व में आज अंतरिक्ष – विज्ञान के क्षेत्र में जो होड लगी हुई है, उसमें हमारा देश भारत भी कही पीछे नहीं है। हमारे देश ने इस क्षेत्र में उल्लेखनीय उपलब्धियाँ हासिल की है।

1974 में भारत ने अंतरिक्ष में अपना पहला उपग्रह आर्यभट्ट स्थापित किया था। 1981 में एपल, 1981 में भास्कर द्वितीय, 1983 में रोहिणी उपग्रह बीर’ को श्रीहरिकोटा से अंतरिक्ष में भेजा गया। पहले भारत अन्य क्षेत्रों से उपग्रह अंतरिक्ष में भेजता था, दूसरों की सहायता पर अब वह इससे भी स्वावलंबी हो चुका है। भारत के उपग्रहों के फलस्वरूप भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान का महत्व एक स्वर में विश्व ने स्वीकार किया भारत ने हालही में 2001 से 401 रन भारवाला जी. एस.एल. वी प्रक्षेपण यान छोडा तत् पंश्चात् भारत उपग्रहों को छोडने में आत्मनिर्भर हो गया।

2003 में इसरो द्वारा निर्मित इन्सेट 3A नामक बहु उद्देशीय, सबसे बडा उपग्रह अन्तरिक्ष में छोड़ा गया। इसका प्रयोग दूरसंचार, दूरदर्शन, प्रसारण जैसी अनेक सेवाओं के लिये किया जायेगा। यह 10 घंटे 47 मिनिट में पृथ्वी का एक चक्कर पूरा करेगा अब जी.एस.एल.वी. के सफलता के बाद भारत उपग्रह के प्रक्षेपण का व्यवसाय करनेवाले देश में शामिल हो जायेगा। अंतरिक्ष अनुसंधान में ‘इसरो’ की भूमिका नगण्य है। अब तक भारत ने 18 प्रक्षेपणों में चार बार असफलता और एक बार आर्धसफलता से भी वैज्ञानिक निराश नहीं हुए। बढते तेज कदमों में वह दिन दूर नही जब भारतीय उपग्रह चांद तक पहुँचने में सफल हो जायेंगे। भारतीय अनुसंधान विज्ञान की प्रगति से भारतीय वैज्ञानिक की अद्भुत प्रतिभा, साहस, धेर्य, क्षमता, जिज्ञासा की भावना प्रकट हो रही है। हमें अपने देश के इस क्षत्र में अपूर्व योगदान देनेवाले वैज्ञानिकों को पाकर अत्यंत गर्व और स्वाभिमान होता है।

Essential Material for Examination Purpose :

1. पढ़ो :
पठित – गद्यांश
कीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।
।. सोचते – सोचते राजा को नींद आ गयी। उसने एक विचित्र सपना देखा। राजा को लगा जैसे चाँद की दो आँखें हैं, मुँह है । चाँद अपनी बड़ी – बड़ी आँखों से इधर-उधर देख रहा है और कह रहा है, देखो, वह तुम्हरी नाव चली जा रही है। अं! समुद्द में तूफान आने बाला है। चिंता मत करो। मैं अभी तुम्हारी नाब को सूचित करता हूँ कि बह अपना मार्ग बदल लें । अरे! तुम्हारे राज्य पर किसी ने हमला किया है, शीध्र ही सहायता के लिए सेना भेजो। वह देखो, तुम्हारे राज्य के पूर्व में उत्सब मनाया जा रहा है। तरह – तरह के खेलों का आयोजन हो रहा है।

प्रश्न :
1. यह गद्यांश किस पाठ से है?
2. राजा ने किसकी आँखें देखी ?
3. कहाँ पर तूफान आने वाला है?
4. राज्य की किस दिशा में उत्सव मनाया जा रहा है?
5. किसने सपना देखा ?
उत्तर:
1. यह गद्यांश ‘धरती की आँखें’ पाठ से है।
2. राजा ने चाँद की आँखें देखी।
3. समुद्र में तूफ़ान आने वाला है।
4. राज्य की पूर्व दिशा में उत्सव मनाया जा रहा है।
5. राजा ने सपना देखा।

II. राजा के व्यवहार से सभी खुश थे। वे राजा के लिए सब कुछ करने को तैयार रहते। इसी कारण राज्य दिन दूनी रात चौगुनी उन्नति कर रहा था। राजा के नाव समुद्र में हज़ारों मील दूर जाते। उसका यश फैलाते। नयी बस्तियाँ बसाते। व्यापार करते । इस प्रकार उस राजा का राज्य दूर – दूर तक फैल गया। किंतु इसके साथ – साथ राजा की कठिनाइयाँ भी बढ़ गयीं। कभी कभी राजा का नाब या जहाज़ डूब जाता या हमले का शिकार हो जाता तो उसे तुरंत सूचना नहीं मिल पाती । इसी तरह यदि किसी क्षेत्र में कोई भयानक स्थिति पैदा हो जाती या कहीं कोई उत्सव आदि होता तो राजा न तो उसे देख पाता और न ही शीघ्र जान पाता। ऐसे में सहायता भेजने में भी विलंब होता।

प्रश्न :
1. किसके व्यवहार से सभी खुश थे ?
2. राजा के नाव समुद्र में कितनी दूर जाते ?
3. ‘राजा’ का विलोम शब्द क्या है?
4. राजा का राज्य कितनी तेजी से उत्नति कर रहा था ?
5. राजा को सहायता भेजने में देर क्यों होती थी ?
उत्तर:
1. राजा के व्यवहार से सभी खुश थे।
2. राजा के नाव समुद्र में हजारों मील दूर जाते।
3. ‘राजा’ का विलोम शब्द ‘रंक’ है।
4. राजा का राज्य दिन दूनी रात चौगुनी उन्नति कर रहा था।
5. राजा को सहयाता भेजने में देर होती क्योंकि उसे सूचना देर से मिलती थी।

III. कृत्रिम उपग्रह सचमुच धरती की चक्कर काटती आँखों के समान हैं। वे सब देख लेते हैं । समुद्र में उठते तूफ़ान, धरती पर होने वाले तरह – तरह के विस्फोट, यहाँ-वहाँ चलने वाले भयानक युद्ध। यही नहीं, वे मौसम को बहुत पहले पहचान लेते हैं और आने वाले खतरों से सावधान कर देते हैं। अंतरिक्ष तथा सौरमंडल के ग्रहों के बारे में जानकारी देते हैं जिनसे इन च. हों की यात्रा का मार्ग तैयार होता है ये पलक झपकते संदेशों को, चित्रों को और टेलीविजन कार्यक्रमों को हजारों मील दूर पहुँचाते हैं।

प्रश्न :
1. कुत्रिम उपग्रह किसके समान हैं?
2. कृत्रिम उपग्रह क्या – क्या देखा लेते हैं?
3. कौन अंतरिक्ष तथा सौरमंडल के ग्रहों के बारे में जानकारी देते हैं?
4. कुत्रिम उपग्रह पलक झपकते संदेशों को, चित्रों को और टेलीविजन कार्यक्रमों को कहाँ पहुँचाते हैं?
5. यह गद्यांश किस पाठ से लिया गया है?
उत्तर:
1. कृत्रिम उपग्रह आँखों के समान है।
2. कृत्रिम उपग्रह समुद्र में उठते तूफान, धरती पर होने वाले तरह – तरह के विस्फोट, यहाँ – वहाँ चलने वाले भयानक युद्ध देख लेते है।
3. कृत्रिम उपग्रह अंतरिक्ष तथा सौरमंडल के ग्रहों के बारे में जानकारी देते हैं।
4. कृत्रिम उपग्रह पलक झपकते संदेशों को, चित्रों को और टेलीविजन कार्यक्रमों को हजारों मील दूर पहुँचते हैं।
5. यह गंद्यांश ‘धरती की आँखें’ पाठ से लिया गया है।

अपठित – गद्यांश
नीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. बहुत पुरानी बात है। एक राजा था। वह नित्य नये सपने देखता था। उन्हें पूरा करने का प्रयास करता था। दरबार के गुणी और बुद्धिमान लोगों को सपने सुनाता। उन्हें पूरा करने में उनकी सहायता लेता। सपने पूरा करने के लिए अपने खजाने का मुँह खोलता। सफल होने पर उनको सम्मानित करता। असफलता पर निराश नहीं होता बल्कि उनका उत्साह बढाता। कमियों को पूरा करके दोबारा प्रयत्न करने को प्रेरित करता।

प्रश्न :
1. राजा नित्य क्या देखता था ?
2. राजा अपने सपने किसे सुनाता था?
3. राजा अपने खजाने का मुँह क्यों खोलता था ?
4. सपने सफल होने पर उनको क्या करता था ?
5. असफलता पाने पर निराश होने के बजाय राजा क्या करता था ?
उत्तर:
1. राजा नित्य नये सपने देखता था।
2. राजा अपने सपने दरबार के गुणी और बुद्धिमान लोगों को सुनाता था।
3. राजा अपने खजाने का मुँह अपने सपने पूरा करने के लिए खोलता था।
4. सपने सफल होने पर उनको सम्मानित करता था।
5. असफलता पाने पर निराश होने के बजाय राजा उनका उत्साह बढ़ाता था।

II. हमें हर बालक को पर्यावरण की शिक्षा के प्रति जागरूक करना होगा। हर कक्षा की किताबों में पर्याबरण के पाठ अवश्य होने चाहिए। विकास को रोक्ने के लिए में नहीं कहती। मैं यह कहना चाहती हूँ। जैबमित्र तकनीकों में बढोतरी होनी चाहिए। जो सस्ती और अच्छी हो। ऐसी संसाधनों का उपयोग होना चाहिए जो पुन् प्राप्त कित्ये जा सक्ते हैं।

प्रश्न :
1. बालकों को किसके प्रति जागरूक होना है?
2. कक्षा की किताबों में कैसे पाठ होना चाहिए?
3. विकास को बढाने के लिए किस तरह की तकनीकों में बढोत्तरी होनी चाहिए ?
4. किस तरह के संसाधनों का उपयोग करना चाहिए?
5. “जान में जान आना” मुहावरे का अर्थ लिखिए।
उत्तर:
1. बालकों को पर्यावरण के शिक्षा के प्रति जागरूक होना है।
2. कक्षा की किताबों में पर्यावरण के पाठ होना चाहिए।
3. विकास को बढ़ाने के लिए जैवमित्र तकनीकों में बढ़ोत्तरी होनी चाहिए।
4. सस्ती और अच्छी तरह के और पुनः प्राप्त किये जाने वाले संसाधनों का उपयोग करना चाहिए।
5. जान में जान आना मुहावरे शब्द का अर्थ है – “होश में आना”।

III. आजकल हमारे भारत में इतिहास का निर्माण हो रहा है। बापू ने भारतवासियों के दुःखों को दूर करने के लिए आंदोलन छेडा है। में और तुम बहुत भाग्यशाली हैं कि यह आंदोलन हमारे आँखों के सामने हो रहा है और हम भी इसमें कुछ भाग ले रहे हैं। एक महान उद्देश्य हमारे सामने है। और इसकी पूर्ति के लिए बहुत कुछ करना है।

प्रश्न :
1. आजकल हमारे भारत में किसका निर्माण हो रहा है?
2. भारतवासियों के दु:खों को दूर करने के लिए किसने आंदोलन छेडा ?
3. यह आंदोलन किसके सामने हो रहा है ?
4. इस अनुच्छेद में किस उद्देश्य की पूर्ति की बात की गयी है?
5. भारत में रहने के कारण हम सब क्या कहलाते हैं?
उत्तर:
1. आजकल हमारे भारत में इतिहास का निर्माण हो रहा है।
2. भारतवासियों के दुखों को दूर करने के लिए बापू ने आंदोलन छेडा।
3. यह आंदोलन हमारे आँखों के सामने (नेहरू और इंदिरा गाँधी) हो रहा है।
4. इस अनुच्छेद में इस उद्देश्य की पूर्ति की बात की गई है कि – “एक महान उद्देश्य की पूर्ति के लिए बहुत कुछ करना है।
5. भारत में रहने के कारण हम सब भाग्यशाली हैं।

II. लिखो :

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
उपग्रहों को जासूस क्यों कहा गया होगा?
उत्तर :
उपग्रह धरती से संबंधित कई विषय, तथा मौसम को बहुत पहले ही पहचान लेते हैं और आने वाले खतरों से जासूस की तरह सावधान कर देते हैं। इन उपग्रहों की नज़ बडी तेज़ है। इनसे कोई बात छिपी नहीं रहती । इसलिए इनसे बढ़िया जासूस कोई नहीं हो सकता।

प्रश्न 2.
अपने सपने पूरे करने के लिए राजा क्या करता था ?
उत्तर :
अपने सपने पूरे करने के लिए राजा अपने खजाने का मुँह खोल देता था। सफल होने पर उनको सम्मानित करता था आसफलता पर निराश न होकर कमियों को पूरा करके दोबारा प्रयत्न करने को प्रेरित करता था।

प्रश्न 3.
सपनों को सच करने के लिए क्या करना चाहिए ?
उत्तर :
सपनों को सच करने के लिए खूब परिश्रम करना चाहिए। आत्मविश्वास के साथ रहना चाहिए। काम योजना बनाकर करनी चाहिए। समस्या होने पर विद्वानों से चर्चा करनी चाहिए। वैज्ञानिक ढंग से सोचना चाहिए। मिलजुलकर काम करना चाहिए। किताबों और इंटरनेट से संबंधित जानकारी लेनी चाहिए। तब हम अपने सपनों को सच कर सकते हैं।

लघु निबंध प्रश्न :

प्रश्न 1.
राजा ने एक दिन क्या सपना देखा ?
उत्तर :
एक दिन राजा चांदनी रात का आनंद लेते हुए सो गया। उसने एक विचित्र सपना देखा। राजा को लगा जैसे चाँद की दो आँखें हैं, मुँह है। चाँद अपनी बडी – बडी आँखों से इधर – उधर देख रहा है और कह रहा है देखो, वह तुम्हारा नाव चला जा रहा है। अरे ! समुद्र में तूफ़ान आनेवाला हैं। चिंता मत करो में अभी तुम्हारे नाव को सूचित करता हूँ कि वह अपना मार्ग बदल लें। अरे ! तुम्हारे राज्य पर किसी ने हमला किया है शीघ्र ही सहायता के लिए सेना भेजो । वह देखो, तुम्हारे राज्य के पूर्व में उत्सव मनाया जा रहा है। तरह – तरह के खेलों का आयोजन हो रहा है। राजा नें सपने में ही चाँद को धन्यवाद दिया।

प्रश्न 2.
उपग्रह किन – किन वातों की जानकारी देते हैं?
उत्तर :
कृत्रिम उपग्रह धरती की चक्कर काटती रहती हैं। वे सब कुछ देख लेते हैं। समुद्र में उठते तूफ़ान , धरती पर होनेवाले तरह-तरह के विस्फोट, यहाँ, वहाँ चलनेवाले भयानक युद्ध तथा मौसम को बहुत पहले ही पहचान लेकर आनेवाले खतरों से सावधान कर देते हैं। अंतरिक्ष तथा सौरमंडल के ग्रहों के बारे में जानकारी देते हैं। पलक झपकते समय में ही संदेशों को, चित्रों को, टेलीविजन के कार्यक्रमों को हज़ारों मील पहुँचाते हैं। आजकल वे हमारे लिये शिक्षक का भी कार्य कर रहे हैं। ये सैकडों मील की ऊँचाई से चित्र खींचते हैं और शत्रु की सैनिक तैयारियों के बारे में जानकारी देते हैं।

प्रश्न 3.
‘धरती की आँखें’ पाठ का सारांश अपने शब्दों में बताओ।
उत्तर :
बहुत पुरानी बात है। एक राजा था। वह सपने देखता था। उन्हें पूरा करने का प्रयास करता था। दरबार में बुद्धिमानों के सामने सपने सुनाता था। उन्हें पूरा करने में उनकी सहायता लेता। इस प्रयत्न में सफल होने पर उनको सम्मानित करता। असफलता पर निराश नहीं होता बल्कि उनका उत्साह बढाता। राजा के व्यवहार से सभी खुश थे।
राजा के नाव समुद्र में कई मील दूर जाते व्यापार करते थे। इस प्रकार राजा का राज्य का भी दूर-दूर तक विस्तार हुआ। कभी-कभी राजा का नाव समुद्र में डूब जाता था और कभी – कभी उन पर हमला होता था।
इसकी सूचना उसे तुरंत नहीं मिलती थी। उन्हें सहायता भेजने में भी विलंब होता था। कहीं कोई उत्सव हो तो उसे राजा न देख पाता और न जान पाता। एक दिन राजा चाँदनी रात का आनंद ले रहा था।

अचानक उसे नींद आ गयी। उसने एक सपना देखा। उस सपने में चाँद के दो आँखें हैं, मुँह है। वह कहता है कि समुद्र में तूफ़ान आनेवाला है । मैं अभी तुम्हारे नाव को सूचित करता हूँ कि मार्ग बदल लें। तुम्हारे राज्य पर किसी ने हमला किया। शीघ्र ही सहायता के लिए सेना भेजो। राज्य के पूर्व में एक उत्सव मनाया जा रहा है। तरह – तरह के खेलों का आयोजन हो रहा है। राजा ने सपने में ही चाँद को धन्यवाद दिया।
राजा ने अगले दिन सपने के बारे में दरबार में कहा। कुछ दिन के बाद न राजा रहा और न दरबारी। तब राजा का सपना सचमुच सच हो गया। आज सैकडों कृत्रिम उपग्रह पृथ्वी की परिक्रमा कर रहे हैं। अंतरिक्ष में ये चक्कर काट रहे हैं। ये धरती की आँखें समान हैं।
ये मौसम संबंधी, तूफ़ानों संबंधी, धरती पर होनेवाले तरह-तरह के विस्फोट आदि के बारे में पहले पहचान लेकर हमें सूचित करते हैं। इन उपग्रहों की नज़र तेज़ है। ये सैकडों मील दूर से चित्र खींचते हैं। शत्रुओं की सैनिक सूचना भी हमें देते हैं।

III. सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

प्रश्न 1.
अपनी पढाई का वर्णन करते हुए पिताजी के नाम पर एक पत्र लिखिए।
उत्तर :

हैदराबाद,
दि : ××××

पूज्य पिताजी,
सादर प्रणाम में यहाँ कुशल हूँ। आपका लिखा पत्र कल ही मिला। सारे विषय मालूम हुए। मेरा स्वास्थ्य ठीक है । मैं लगन से पढ रहा हूँ। परीक्षाएँ भी अच्छी तरह लिख रहा हूँ। आप निश्चिंत रहिए। आगामी छुट्टियों में में अवश्य घर आऊँगा।
माताजी को मेरा प्रणाम कहना। बहिन को शुभ आशीश।

आपका प्रिय पुत्र,
××××

पता :
वी. रामाराव जी,
घ. न.3-8-31/3,
निज़ामाबाद।

సారాంశము :

చాలా (ప్రాచీన) కాలం నాటి మాట. ఒక రాజు ఉండెను. అతడు నిత్యం కొత్త కొత్త కలలు కనేవాడు. వానిని పూర్తి చేయడానికి ప్రయత్నించేవాడు. రాజదర్బారులోని గుణవంతులు మరియు బుద్ధిమంతులకు తన కలలను వినిపించేవాడు. వాటిని పూర్తిచేయుటకు వారి సహాయం తీసుకునేవాడు. తన కలలను పూర్తి చేయుటకు తన ఖజానా నుండి డబ్బును ఖర్చు పెట్టేవాడు. ఆ పనిలో సఫలమైతే వారిని సన్మానించేవాడు. విఫలమైతే నిరాశ చెందేవాడు కాదు కానీ వారిని ఉత్సాహపరిచేవాడు. లోటును పూరించుకుని (తప్పులను సవరించుకుని) మరలా తిరిగి ప్రయత్నించమని వారిని ప్రేరేపించేవాడు.

రాజు వ్యవహారం పట్ల ప్రజలంతా చాలా సంతోషంగా ఉన్నారు. వారు రాజుగారి కోసం ఏమైనా సరే చేయడానికి సిద్ధరిగా ఉండేవారు. ఈ కారణంగానే ఆ రాజ్యం రోజురోజుకీ అభివృద్ధి చెందుతూ ఉన్నది. రాజుగారి పడవలు సముద్రంలో వేల మైళ్ళ దూరం ప్రయాణం చేస్తాయి. ఆయన కీర్తిని వ్యాపింపచేస్తాయి. నూతన బస్తీలను ఏర్పాటు చేసేవి. వ్యాపారం చేసేవి. ఈ విధంగా ఆ రాజుగారి రాజ్యం దూర దూరాలకు వ్యాపించింది. కానీ దీనికి తోడుగా కొన్ని సమస్యలు కూడా తలెత్తాయి (పెరిగిపోయాయి). అప్పుడప్పుడు రాజుగారి పడవలు లేదా ఓడలు మునిగిపోతూ ఉండేవి. వీటిపై ఎవరైనా దాడిచేస్తే ఆ సమాచారం వెంటనే రాజుగారికి లభించడం లేదు. ఇదే విధంగా ఏ ప్రాంతంలోనైనా ఏదైనా భయానక పరిస్థితి ఏర్పడినా లేదా ఎక్కడైనా ఏదైనా ఉత్సవం (పండుగ మొదలగునవి జరిగితే వాటిని రాజుగారు చూడలేకపోతున్నారు.
లేదా వెంటనే సమాచారం వారికి తెలిసేది కాదు.
ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో సహాయం చేయడం కూడా ఆలస్యమౌతోంది.
ఒకరోజున రాజు వెన్నెల రాత్రి ఆనందాన్ని పొందుతూ ఉన్నాడు. చంద్రుణ్ణి చూసి అతడు “ఆహా ! నేను చంద్రుని దగ్గరకు వెళ్ళినట్లయితే అక్కడ కూర్చుని నా రాజ్యం మొత్తాన్ని తేలికగా చూడవచ్చు కదా!” అని ఆలోచించెను.
–
ఆలోచిస్తూ – ఆలోచిస్తూ రాజు నిద్రపోయినాడు. అతడు ఒక విచిత్రమైన కల గాంచినాడు. రాజుగారికి అన్పించింది. చంద్రునికి రెండు కళ్లు, ఒక నోరు ఉంది. చంద్రుడు తన పెద్ద – పెద్ద కళ్ళతో అటూ ఇటూ చూస్తూ ఇలా అంటున్నాడు. “చూడు నీ, ఆ పడవ వెళుతూ ఉంది. అరే సముద్రంలో తుఫాను వచ్చేలా ఉంది. దిగులు చెందకు. నేనిప్పుడే నీ పడవకు మార్గాన్ని మార్చుకోమని సమాచారం తెలియజేస్తాను. అరే! ఎవరో నీ రాజ్యంపై ఆక్రమణ చేసిరి. వెంటనే వారికి సహాయం కోసం సైన్యాన్ని పంపించు. అక్కడ చూడు, నీ రాజ్యంలో తూర్పు ప్రాంతంలో ఉత్సవం జరుపుకుంటున్నారు. రకరకాల ఆటలను ఏర్పాటు చేస్తున్నారు.”
కల చూసిన రాజుగారు స్వప్నంలోనే చంద్రుడికి ధన్యవాదాలను తెలియజేసెను.
తెల్లవారింది. సమయానికి రాజసభ సమావేశమైనది. రాజు తన కల వినిపించెను. తర్వాత నవ్వుతూ కల కలలానే ఉంటుంది. కదా ! అని అనెను. రాజు నవ్వు వెనుక దాగి ఉన్న నిరాశ బాధ సభాసదులను కదిలించి వేసినది. ఒక వృద్ధ సభాసదుడు ఇలా అన్నాడు – “మహారాజా ! నిరాశ చెందకండి. మీ ఈ కల తప్పనిసరిగా నిజం అవుతుంది”.
తర్వాత ఒకరోజు వృద్ధుడూ లేడు, రాజుగారూ లేరు. నిదానంగా రోజులు గడుస్తున్నాయి. చివరకు రాజుగారి కల నిజమైన రోజు రానే వచ్చింది. ఈ రోజున వందల కొలది కృత్రిమ ఉపగ్రహాలు భూమి చుట్టూ ప్రదక్షిణం చేస్తున్నాయి. ఈ రోజున కేవలం చంద్రుడు ఒక్కడే మన భూమికి కన్ను కాదు. అంతరిక్షంలో వందలకొలది కృత్రిమ ఉపగ్రహాలు చక్కర్లు కొడుతున్నాయి. – ఇవి ఏన్నో నూతన విషయాలను మనకు అందిస్తున్నాయి.
కృత్రిమ ఉపగ్రహాలు నిజంగా భూమి చుట్టూ తిరుగుతూ ఉన్న కళ్ళ వంటివి. అవి అన్నిటిని చూడగలవు. సముద్రంలో వచ్చే తుఫాన్లు, భూమిపైన ఏర్పడే రకరకాల విస్ఫోటనాలు (పేలుళ్ళు) అక్కడ – ఇక్కడ జరిగే యుద్ధాలు అన్నీ ఇవి చూడగలవు. ఇవేకాదు ఇవి వాతావరణాన్ని చాలాముందే గుర్తించగలవు. అంతేకాక రాబోయే ప్రమాదాలను సూచించి మనల్నందర్నీ సావధానం చేయగలవు. అంతరిక్షం మరియు సౌరమండల గ్రహాల గురించి సమాచారాన్ని అందించును. తద్వారా ఈ గ్రహాల యాత్రకు మార్గం సుగమమవుతుంది. ఇవి వెంటనే (కన్నుమూసి కన్ను తెరిచేంతలో) సమాచారాన్ని సందేశాలను, చిత్రాలను, టి.వి. కార్యక్రమాలను వేలకొలది మైళ్ళదూరం పంపించగలవు.
ఇప్పుడు ఇవి అధ్యాపక కార్యాన్ని కూడా చేయుచున్నవి. అంతరిక్షంలో సంచరిస్తూ సంచరిస్తూ మన రైతులకు పిల్లలకు ఎన్నో నూతన విషయాలను నేర్పుతున్నవి.
ఈ ఉపగ్రహాల దృష్టి చాలా తీవ్రమైనది. (తీక్షణమైనది) వీటి నుండి ఏ విషయమూ దాచలేము. అందువల్ల వీటికంటే గొప్ప గూఢచారులు ఎవరుంటారు ?
ఇవి వందల కొలది మైళ్ళ ఎత్తు నుండి చిత్రములను (ఫోటోలను) తీయగలవు. అంతేకాదు శత్రువుల యొక్క సైనిక ఏర్పాట్లను గురించిన సమాచారాన్ని అందించగలవు.
ఆహా ! ఈ రోజు ఆ రాజుగారు ఉండిన ఎడల తన కల నిజమగుట చూసి ఎంత సంతోషించేవాడో కదా !

वचन :

• बात – बातें
• खजाना – खजाना
• बस्ती – बस्तियाँ
• सूचना – सूचनाएँ
• उत्सव – उत्सव
• बचा – बच्चे
• सपना – सपने
• कमी – कमियाँ
• कठिनाई – कठिनाइयाँ
• आँख – आँखें
• दरबारी – दरबारियाँ
• खुशी – खुशियाँ
• गुण – गुण
• तैयारी – तैयारियाँ
• नाव – नावें
• खेल – खेल
• जानकारी – जानकारियाँ

लिंग :

• बूढ़ा – बूढ़ी
• स्ती – पुरुष
• शिक्षक – शिक्षिका
• राजा – रानी
• आदमी – औरत
• गुरु – गुरुआनी
• बुद्धिमान – बुद्धिमती
• दरबारी – दरबारिन

पर्यायवाची शब्द :

• राजा – नृप, नरेश
• प्रयन्न – कोशिश
• आँख – नयन, नेत्र
• वृद्ध – बूढ़ा
• युद्ध – रण
• किसान – कृषक
• अध्यापक – शिक्षक, गुरु, आचार्य
• नित्य – नित, प्रतिदिन
• समुद्र – सागर
• मार्ग – रास्ता, पथ
• धरती – पृथ्वी
• यात्रा – भ्रमण, सफ़र
• नज़र – दृष्टि
• उत्साह – उल्लास
• उत्सव – मेले, पर्व
• खेल – क्रीडा
• भूमि – जमीन
• मौसम – ऋतु
• सपना – स्वप्र

उपसर्ग :

• बुद्धिमान – बुद्धि
• विचित्र – वि
• दोबारा – दो
• अवश्य – अ
• टेलीविजन – टेली
• सफल – स
• असफलता – अ
• आयोजन – आ
• सावधान – स
• अधिकार – अधि
• सम्मानित – स
• निराश – निर
• विचलित – वि
• सौरमंडल – सौर

प्रत्यय :

• पुरानी – ई
• सम्मानित – इत
• कठिनाई – आई
• सहायता – ता
• अंतरिक्ष – इक्ष
• ऊँचाई – ई
• गुणी – ई
• असफलता – ता
• सूचित – इत
• आसानी – ई
• जानकारी – ई
• तैयारी – ई
• बुद्धिमान – मान
• प्रेरित – इत
• भयानक – आनक
• दरबारी – ई
• बढ़िया – इया

उल्टे शब्द :

• सुबह × शाम
• आशा × निराशा
• कृत्रिम × प्राकृतिक
• सावधान × असावधान
• छिपाना × प्रकट करना
• आज × कल
• बैठना × उठना
• अपना × पराया
• पूरा × अधूरा
• खोलना × बंद करना
• उत्नति × अउन्नति
• कठिन × शुलभ, सरल
• आगे × पीछे
• सच × झूठ
• नयी × पुरानी
• तेज़ × मंद
• बढिया × घटिया
• खुश × दुख
• आसान × मुश्किल
• पुरानी × नयी
• गुणी × अगुणी
• सफल × विफल/असफल
• यश × अपयश
• कठिनाई × सरलता
• हँसी × रोना
• दिन × रात
• पहले × बाद में
• मित्र × शत्रु
• ऊँचाई × निचाई
• शीघ्र × देर/विलंब
• आना × जाना
• नित्य × अनित्य
• बुद्धिमान × बुद्धिहीन
• सम्मान × अपमान
• दूर × पास
• पूर्व × पश्चिम

संधि विच्छेद :

• बुद्धिमान = बुद्धि + मान
• सम्मानित = सम्मान + इत
• टेलीविजन = टेली + विजन
• आसानी = आसान + ई
• सहायता = सह + आयता
• कठिनाई = कठिन + आई
• भयानक = भय + आनक
• निराशा = निर + आशा

वाक्य प्रयोग :

1. पुरानी – यह तो पूरानी बात है।
2. विलंब – सहायता भेजने में उसे विलंब हो गया।
3. चिंता – तुम चिंता मत करो।
4. आयोजन – पाठशाला में तरह – तरह के खेलों का आयोजन हो रहा है।
5. जानकारी – उसके बारे में मुझे कोई जानकारी नहीं मिली।

मुहावरे वाले शब्द :

1. दिन दूनी रात चौगुनी = खूब उन्नति होना ; तेज़ वृद्धि होना।
आज भारत देश दिन दूनी रात चौगुनी उन्नति कर रहा है।
2. आराम से = बिना परेशानी ; उस राज्य में लोग आराम से दिन बिताने लगे।
3. मुँह खोलना = कुछ कहना ; लडका मुँह खोलने लगा लेकिन उसकी माँ के इशारे से वह चुप हो गया।
4. सपना देखना = कल्पना करना ; राजू हमेशा सपना देखता रहता है।
5. आनंद लेना = मौज – मस्ती करना ; राज्य में सभी आनंद लेते रहते हैं।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 4th Lesson कौन? Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 4th Lesson Questions and Answers Telangana कौन?

प्रश्न :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखायी दे रहे हैं ?
उत्तर :
चित्र में एक लडका, लडकी सोचते हुए दिखायी दे रहे हैं। लडके की सोच में पहाड, पेड, पक्षी, इंन्द्रधनुष, झरना आदि हैं। लडकी के सोच में पहाड, पेड, सूर्य, झरना, पक्षी आदि हैं।

प्रश्न 2.
वे क्या कर रहे हैं ?
उत्तर :
वे सोच रहे हैं।

प्रश्न 3.
वे क्या सोच रहे होंगे ?
उत्तर :
लड़का शायद पहाड, पेड़, पक्षी और इंद्रधनुष के बारे में सोच रहा होगा। लड़की पक्षी, पेड, झरने, बादल, पहाड और सूरज आदि प्राकृतिक सौंदर्य के बारे में विचार कर रही होगी।

सुनो – बोलो :

प्रश्न 1.
पाठ में दिये गये चित्रों के बारे में बातचीत कीजिए।

उत्तर :
पाठ ‘कौन ?”‘ में चित्र बहुत सुंदर है। प्रश्नवाचक चिहन में सारे प्राकृतिक चित्र अंकित हैं। इसमें बादल पेड – पौधे, पर्वत उगता सूरज, चमकते चाँद – सितारे, इंद्रधनुष, झरने, फूल आदि दिये गये हैं।

प्रश्न 2.
नदियों से हमें क्या लाभ हैं ?
उत्तर :
नदियों से हमें बहुत लाभ हैं। नदियों का पानी खेती के लिए, बहुत लाभदायक है। नदी के पानी को पीने के लिए, कपडे धोने के लिए उपयोग करते हैं। पशु – पक्षी के लिए भी नदियों के पानी बहुत उपयोगी है।

पढ़ो :

अ. कविता में आपको कौन – सी पंक्तियाँ अच्छी लर्गीं ? पढ़कर सुनाइए।
उत्तर :
कविता में मुझे ये पंक्तियाँ अच्छी लर्गी । अगर न होते पेड़ भला फिर हरियाली फैलाता कौन?
अगर न होते फूल बताओ
खिल-खिलकर मुसकाता कौन?

आ. नीचे दिये गये शब्द कविता में ढूँढकर रेखांकित कीजिए।

उत्तर :
1. अगर न होता चाँद रात में
हमको दिशा दिखाता कौन?
अगर न होता सूरज, दिन को
सोने-सा चमकाता कौन?

2. अगर न होती निर्मल नदियाँ
जग की प्यास बुझाता कौन?
अगर न होते पर्वत, मीठे
झरने भला बहाता कौन?

3. अगर न होते पेड़ भला फिर
हरियाली फैलाता कौन?
अगर न होते फूल बताओ
खिल-खिलकर मुसकाता कौन?

4. अगर न होते बादल नभ में
इंद्रधनुष रच पाता कौन?
अगर न होते हम तो बोलो
ये सब प्रश्न उठाता कौन?

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
चाँद, सूरज, नदी में कुछ विशेष गुण हैं। हम सब में भी कई गुण हैं। जैसेः मेहनती, विनोदी, गंभीर आदि। इसी तरह अपने पाँच गुण लिखिए।
उत्तर :
हम सब मानव हैं और हम समाज में रहते हैं। विभिन्न रूपों में रहनेवाले हम में अच्छे और बुरे गुण होते हैं। वैसे तो प्रकृति की सभी चीजों में अपने – अपने विशेष गुण निहित हैं। जैसे चाँद हमें शीतलता देकर आराम व सुख पहुँचाता है। सूरज गरमी देकर प्राकृतिक सभी कामों को संपन्न करता है। नदी हम सब जीवों को सभी तरह से जीवन दान देती है। ये सब अपने गुणों का पालन करके आदर्शमय बने हुये हैं। इनसे हमें भी आदर्शमय गुण सीख लेने हैं। मैं भी अच्छे गुणों का महत्व जाननेवाला हूँ। इसलिए मैं सदा बुद्धिमानी से जीवन बिताता हूँ। सदाचारी हूँ। सब से अच्छा आचरण करता हूँ। सहनशील हूँ। कर्मशील होकर श्रम करता हूँ। समाज सेवी हूँ। सबकी भलाई चाहनेवाला हूँ। कर्तव्य – परायण हूँ। देश व समाज की सेवा में अपना जीवन सार्थक बनाने की इच्छा रखता हूँ।

प्रश्न 2.
पेडों से हमें क्या लाभ हैं?
उत्तर :
पेडों से हमें कई लाभ हैं। पेड हमें छाया देते हैं। फल देते हैं। पेडों के कारण पर्यावरण में (हवा में) प्राण वायु की प्रतिशत बढ़ती है। पेडों के कारण ऋतुएँ समय पर आते हैं। वर्षा समय पर होती है। पृथ्वी को गर्मी से बचा सकते हैं। इसलिये कहा जाता है कि “वृक्षो रक्षति रक्षित:”, अर्थात हम वृक्षों की रक्षा करें तो वे हमारी रक्षा करते हैं।

आ. कविता का सारांश अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
कवि हम से प्रश्न पूछते है कि यदि रात में चाँद नहीं होता तो हमें दिशा कौन दिखाता ? अगर सूरज न होता तो दिन में हमें प्रकाश देनेवाला और दिन को सोने-सा चमकानेवाला कौन?
कवि हम से यह भी प्रश्न करते हैं कि अगर निर्मल नदियाँ नहीं होती तो जग की प्यास कौन बुझाता? अगर पर्वत न होते तो मीटे झरने कहाँ से निकलते ? इन्हें कौन बहाता ?
कवि यह प्रश्न भी पूछते हैं कि अगर पेड़ न होते तो हरियाली कौन फैलाता ? अगर फूल भी न होते तो खिल-खिलकर मुसकानेवाला कौन ?
कवि आखिर में ये प्रश्न भी हम से करते हैं कि अगर आसमान में बादल न होते तो इंद्रधनुष को रचानेवाला कौन ? अगर (यदि) हम भी न हो तो ये सब प्रश्नों को उठानेवाला कौन ?

शब्द भंडार :

अ. जो भिन्न है उन्हें कोष्ठक में लिखिए।
अ) 1.चाँद
2. सूरज
3. तारा
4. पेड़
उत्तर :
4. पेड़

आ) 1. पर्वत
2. झरना
3. नदी
4. तालाब
उत्तर :
1. पर्वत

इ) 1.बादल
2. पशु
3. नभ
4. इन्द्रधनुष
उत्तर :
2. पशु

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

अ. कविता में चाँद, सूरज, नदी, पर्वत, झरना, पेड, फूल, नभ, इंद्रधनुष आदि के बारे में उलेख हुआ है। अव आप किसान, अध्यापक, डॉक्टर, डाकिया आदि शब्द के द्वारा कविता आगे बढाइए।

अगर न होते किसान,
बताओ फसल उगाता कौन?
अगर न होते अध्यापक,
बताओ ज्ञान फैलाता कौन?
उत्तर :
अगर न होते डॉक्टर
बताओ चिकित्सा करता कौन?
अगर न होते डाकिया
चिट्टी घर – घर देता कौन ?

प्रशंसा:

हमारे जीवन में वृक्षों का क्या महत्व है?
उत्तर :
हमारे जीवन में वृक्षों का बडा महत्व है।
1. वृक्ष हमें छाया देते हैं। वृक्ष हरियाली फैलाते हैं।
2. वृक्ष वातावरण में संतुलन बनाये रखते हैं।
3. वृक्ष हमें प्राणवायु देते हैं। वृक्ष फूल ओर फल देते हैं।
4. वृक्ष वर्षा देते हैं। वृक्ष जब सूख जाते हैं, तब ईंधन के रूप में काम में आते हैं।
5. सूखे वृक्षों की लकडी से हम कई वस्तुएँ बना सकेंगे।

परियोजना कार्य :

इंद्रधनुष का चित्र बनाइए और उसके रंगों की जानकारी इकट्टा करके पुस्तक में लिखिए।
उत्तर :
हमारे जीवन में रंगों का बडा महत्व है। इन्द्रधनुष में सात रंग होते हैं। वे हैं – नारंगी, लाल, हरा, पीला, बैगंनी, आसमानी, नीला। ये सभी रंग हमारे जीवन के एक – एक भावना के प्रतीक हैं। ये सभी रंग सफेद रंग के मेल से ही बनते हैं। हमारे जीवन में सभी रंग प्रभाव दिखाते हैं। यह इन्द्रधनुष सात रंगों का विचित्र और अद्भुत येल है। हमारे जीवन में जो भावनाएँ है जैसे सुख, दुःख, आशा, निराशा, क्रोध, शांत, प्रेम आदि पर इन रंगों का बडा प्रभाव होता है।

भाषा की बात :

नीचे दी गयी पंक्तियाँ पढ़िए।
अगर न होती निर्मल नदियाँ
जग की प्यास बुझाता कौन ?
अगर न होते पर्वत, मीठे
झरने भला बहाता कौन?
ऊपर दी गयी कविता की पंक्रियों में रेखांकित शब्द नदियों और झरने की विशेषता बताने के लिए उपयोग में लाये गये हैं। ऐसे शब्दों को ‘विशेषण’ कहते हैं। अब नीचे दिये गये संज्ञा शब्दों के लिए उचित विशेषण शब्द सोचकर लिखिए।
1. उज्चल सूरज
2. प्रकाशमान चाँद
3. सुंगधित फूल
4. विशाल आसमान
5. संदर इंद्रधनुष

Essential Material for Examination Purpose :

I. पढ़ो

पठित – पद्यांश
नीचे दिये गये पद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. अगर न होता चाँद रात में
हमको दिशा दिखाता कौन ?
अगर न होता सूरज, दिन को
सोने-सा चमकाता कौन ?

अगर न होती निर्मल नदियाँ
जग की प्यास बुझाता कौन?
अगर न होते पर्वत, मीटे
झरने भला बहाता कौन ?

प्रश्न :
1. उपर्युक्त पद्यांश किस पाठ का है?
2. रात को दिशा कौन दिखाता है ?
3. सूरज क्या करता है?
4. जग की प्यास कौन बुझाता है?
5. मीठे झरने कौन बहाता है?
उत्तर :
1. उपर्युक्त पद्यांश ‘कौन?’ पाठ का है।
2. रात को दिशा चाँद दिखाता है।
3. सूरज दिन को सोने सा चमकाता है।
4. जग की प्यास नदियाँ बुझाती हैं।
5. मीठे झरने पर्वत बहाता है।

II. अगर न होते पेड़ भला फिर
हरियाली फैलाता कौन ?
अगर न होते फूल बताओ
खिल-खिलकर मुसकाता कौन?

अगर न होते बादल नभ में
इंद्रथनुष रच पाता कौन?
अगर न होते हम तो बोलो
ये सब प्रश्न उठाता कौन?

प्रश्न :
1. उपर्युक्त कविता किसने रची है?
2. हरियाली कौन फैलाता है?
3. खिलखिलकर कौन मुसकाता है?
4. इंद्रधनुष कौन रचते हैं?
5. इंद्रधनुष कहाँ दिखाई देता है?
उत्तर :
1. उपर्युक्त कविता बालस्वरूप राही ने रची है।
2. हरियाली पेड़ फैलाता है।
3. खिलखिलकर फूल मुसकाता है।
4. इंद्रधनुष बादल रचते हैं।
5. इंद्रधनुष आकाश में दिखाई देता है।

अपठित – पद्यांश :
नीचे दिये गये पद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. कोयल। मुझको जरा बताना,
किसले तुझे सिखाया गाना।
तेरी बोली का मीठापन.
मीठा कर देता है तन – मन।
गाती है जब तू उपवन में.
हर्ष उमडता जन-मन में।
सुजकर लेरा ही गाना,
उठते भाव चित्त में नाना।

प्रश्न :
1. कोयल को क्या सिखाया गया है?
2. कोयल की बोली कैसी होती है?
3. कोयल की बोली किसे मीठा कर देती है?
4. कोयल जब गती है तो क्या उमडता है?
5. “नाना” शब्द का अर्थ क्या है?
उत्तर :
1. कोयल को गाना सिखाया गया है।
2. कोयल की बोली मीठी होती है।
3. कोयल की बोली तन – मन को मीठा कर देती है।
4. कोयल जब गाती है तब हर्ष उमडता है।
5. “नाना” शब्द का अर्थ है ‘अनेक’।

II. तरुवर फ़ल नहीं खात हैं, सरबर पियहि न पान।
कहि रहीम परकाज हित, संपति संचहि सुजान ।।

प्रश्न :
1. सुजान संपत्ति को किसके लिए संचित करता है ?
2. कौन फल नहीं खाते हैं ?
3. तरुवर शब्द का अर्थ क्या है?
4. सरवर क्या नहीं पीता ?
5. “सुजान” शब्द का विलोम शब्द क्या है?
उत्तर :
1. सुजान संपत्ति को परकाज हित के लिए संचित करता है।
2. तरुवर फल नहीं खाते हैं।
3. तरुवर शब्द का अर्थ है – पेड।
4. सरवर पानी नहीं पीता है।
5. सुजान – शब्द का विलोम शब्द है – दुर्जन।

III. तुलसी मीठे बचन तै, सुख उपजत चहूँ ओर।
वसीकरण वह मन्त्र हैं, परिहरु बचन कठोर ।।

प्रश्न :
1. किन वचनों से चारों ओर सुख उपजंता है?
2. वसीकरण मंत्र क्या हैं ?
3. “सुख” शब्द का विलोम शब्द क्या है?
4. “परिहरु” शब्द का अर्थ क्या है ?
5. कैसे वचनों को छोड़ देना चाहिए?
उत्तर :
1. मीठे वचनों से चारों ओर सुख उपजता है।
2. मीठे वचन वशीकरण मंत्र हैं।
3. सुख शब्द का विलोम शब्द ‘दुख’ है।
4. परिहरु शब्द का अर्थ है – ‘छोड़ देना’।
5. कठोर वचनों को छोड़ देना चाहिए।

IV. धरती के सूखे होठों पर, लाली का छा जाना।
होता कितना सुंदर जग में है वसंत का आना।।

प्रश्न :
1. इस दोहे में किस ऋतु का वर्णन हुआ है?
2. सुंदर शब्द का विलोम शब्द क्या है?
3. धरती के होंठ कैसे हैं?
4. “धरती” शब्द का पर्याय शब्द क्या है?
5. “वसंत” में धरती के सूखे होठों पर क्या छा जाता है ?
उत्तर :
1. इस दोहे में वसंत ऋतु का वर्णन हुआ है।
2. सुंदर शब्द का विलोम शब्द है – ‘असुंदर।’
3. धरती के होंठ सूखे हुए हैं।
4. धरती शब्द का पर्यायवाची शब्द है – “पृथ्वी।”
5. वसंत में धरती के सूखे होठों पर लाली छा जाती है।

II. लिखो

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
हरियाली हमारे लिए क्यों ज़रूरी है?
उत्तर :
हमारे पर्यावरण में हिरयाली हो तो समय पर वर्षा होती है। हरियाली पर्यावरण में संतुलन बनाये रखती है। प्रकृति सुंदर लगती है। हरियाली का अर्थ है जीव होना अंगर प्रकृति में जीव हो तो जीवों में भी जीव होता है। प्रकृति सूख गई तो जीव जीवित रहना कठिन हो जाता है।

प्रश्न 2.
नदियों को निर्मल क्यों कहा गया होगा ?
उत्तर :
नदी हमेशा बहती रहती है। इसलिए नदियों में शुद्ध और निर्मल पानी दिखायी पडता है। इसीलिए नदियों को निर्मल कहा गया होगा।

प्रश्न 3.
बाल स्वरूप राही का परिचय अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
बाल स्वरूप राही हिंदी के प्रसिद्ध कवि हैं। उनका जन्म 1936 में हुआ था। ‘सूरज का रथ’ उनकी प्रसिद्ध रचना है। उन्हें कई पुरस्कार मिले हैं। वे एक बाल साहित्यकार हैं। वे अधिकतर कविताएँ बच्चों के लिए लिखते हैं।

प्रश्न 4.
पर्वत हमारी सहायता कैसे करते हैं ?
उत्तर :
पर्वत हमारी सहायता इस प्रकार करते है:

1. पर्वत हमारे देश की रक्षा करते है।
2. पर्वत पर हरियाली ज्यादा रहती है।
3. पर्वतों से झरने झरते हैं। इनसे लोगों को मीठा पानी मिलता है।
4. ये पर्वत बादलों को रोककर सही समय पर बारिश देते हैं।

प्रश्न 5.
निम्न कविता का भाव चार पंक्तियों में लिखिए।
अगर न होते पेड़ भला फिर
हरियाली फैलाता कौन?
अगर न होते फूल बताओ
खिल-खिलकर मुसकाता कौन?
उत्तर :
यह पद्य “कौन?” नामक पद्य पाठ से लिया गया है। कवि हमसे पूछते हैं कि अगर पेड़ न होते तो हरियाली फैलाता कौन? यदि फूल न होते तो खिल-खिलकर मुसकाता कौन?

प्रश्न 6.
कविता में ‘कौन’ किन – किनके लिए प्रयोग किया गया है? उन वाक्यों को ढूँढकर अपनी उत्तर – पुस्तिका में लिखो ।
उत्तर :
कविता में “कौन” शब्द का प्रयोग चाँद, सूरज, नदियाँ, पर्वत, पेड, फूल, बादल और “हम” के लिए प्रयोग किया गया है।

लघु निबंध प्रश्न :

प्रश्न 1.
कविता का सारांश अपने शब्दों में बताओ।
उत्तर :
कवि हम से प्रश्न पूछते हैं कि यदि रात में चाँद नही होता तो हमें दिशा कौन दिखाता ? अगर सूरज न होता तो दिन में हमें प्रकाश देनेवाला और दिन को सोने-सा चमकानेवाला कौन?
कवि हम से यह भी प्रश्न करते हैं कि अगर निर्मल नदियाँ नहीं होती तो जग की प्यास कौन बुझाता? अगर पर्वत न होते तो मीठे झरने कहाँ से निकलते ? इन्हें कौन बहाता ?
कवि यह प्रश्न भी पूछते हैं कि अगर पेड़ न होते तो हरियाली कौन फैलाता ? अगर फूल भी न होते तो खिल-खिलकर मुसकानेवाला कौन?
कवि आखिर में ये प्रश्न भी हम से करते हैं कि अगर आसमान में बादल न होते तो इंद्रधनुष को – रचानेवाला कौन ? अगर (यदि) हम भी न होतो ये सब प्रश्नों को उठानेवाला कौन ?

प्रश्न 2.
पर्वत हमारी सहायता कैसे करते हैं ?
उत्तर :
पर्वत हमारी सहायता इस प्रकार करते हैं।
1. पर्वत हमारे देश की रक्षा करते हैं।
2. पर्वत पर हरियाली ज्यादा रहती है।
3. पर्वतों से झरने झरते हैं। इनसे लोगों को मीठा पानी मिलता है।
4. ये पर्वत बादलों को रोककर सही समय पर बारिश देते हैं।

III. सृजनात्मक अभिव्यति :

प्रश्न 1.
किसी विशेष यात्रा के बारे में अपने अनुभव बताते हुए किसी दोस्त के नाम पत्र लिखो।
उत्तर :

आदिलाबाद,
दि. ××××

प्रिय मित्र रमेश,
तुम्हारा पत्र आज ही मिला। पढ़कर खुश हुआ। मैं यहाँ सकुशल हूँ। पिछले सप्ताह मैं अपने पाठशाला के कुछ छात्रों के साथ तिरुपति गया वहाँ के देवस्थान की धर्मशाला में हम ठहरे। भगवान बालाजी के दर्शन करके हम आनंद विभोर हो गये हैं।
तिरुपति में हम दो दिन ठहरे । वहाँ हमने कोदंड रामस्वामी का मंदिर, गोविदराजुलुस्वामी का मंदिर, पापनाशनम, आकाशगंगा आदि देखें। उसके बाद मंगापुरम जाकर श्री पद्मावती माँ का दर्शन किया। श्री वेंकटेश्वर विश्वविद्यालय देखने भी गये। पश्चात् सींधे घर वापस आये।
माताजी और पिताजी को मेरे प्रणाम कहना ।

तुम्हारा प्रिय मित्र,
××××

पता :
के. रमेश,
गाँधीनगर
लिगंपक्रि,
हैदराबाद।

సారాంశము :

कवि परिचय :

कवि का नाम – बालस्वरूप राही
जीवन काल – जन्म – 1936
रचनाएँ – सूरज का रथ आदि
पुरस्कार – कई बाल साहित्य पुरस्कार

ఒకవేళ రాత్రి చంద్రుడు లేకపోతే
మాకు దారి (దిక్కు) చూపించేది ఎవ్వరు ?
ఒకవేళ సూర్యుడు లేకపోతే,పగలును
బంగారంలా మెరిపింపజేసేది ఎవ్వరు ?

ఒకవేళ నిర్మలమైన నదులు లేకపోతే
ప్రపంచ దాహాన్ని తీర్చేది ఎవ్వరు ?
ఒకవేళ పర్వతాలు లేకపోతే, తీయని
సెలయేర్లను ప్రవహింపజేసేది ఎవ్వరు ?

ఒకవేళ చెట్లు లేకపోతే,
పచ్చదనాన్ని వ్యాపింపచేసేది ఎవ్వరు ?
ఒకవేళ పూలు లేకపోతే చెప్పండి
కిలకిలమంటూ నవ్వింపచేసేది ఎవ్వరు ?

ఒకవేళ ఆకాశంలో మేఘాలు లేకపోతే
ఇంద్రధనుస్సును రచింపజేసేది ఎవ్వరు ?
ఒకవేళ మేము లేకపోతే చెప్పండి
ఈ ప్రశ్నలన్నీ ప్రశ్నించేది ఎవ్వరు ?

वचन :

• रात – रातें
• पर्वत – पर्वत
• बादल – बादल
• पौधा – पौधे
• दिन – दिन
• पेड – पेड
• मैं – हम
• नदी – नदियाँ
• फूल – फूल
• प्रश्न – प्रश्न

उल्टे शब्द :

• रात × दिन
• भला × बुरा
• प्रश्न × उत्तर
• निर्मल × मलिन
• मुस्काना × रुलाना
• मीठा × कडुवा
• नभ × पृथ्वी

पर्यायवाची शब्द :

• चाँद – शशि, चंद्रमा
• सूरज – रवि, सूर्य, अनिल
• प्यास – तृषा
• फूल – पुष्प, सुमन
• रात – निशि, रजनी
• सोना – कांचन
• पर्वत – पह्डाड, गिरि
• बादल – मेघ
• दिशा – ओर
• नदी – सरोवर
• पेड – वृक्ष, तरु

प्रत्यय :

• दिशा – आ
• हरियाली – ई
• मुसकाना – आना
• दिखाता – ता
• इंद्रधनुष – धनुष
• चमकाना – आना
• उठाना – आना

उपसर्ग :

• चमकाना – चमक
• हरियाली – हरि
• निर्मल – निर
• फैलाना – फैल
• बहाना – बह
• इंद्रधनुष – इंद्र

संधि विच्छेद : 

• दिखाना = दिख + आना
• निर्मल = निर + मल
• बहाना = बह + आना
• मुसकाना = मुस्क + आना
• चमकाना = चमक + आना
• बुझाना = बुझ + आना
• फैलाना = फैल + आना
• उठाना = उठ + आना

वाक्य प्रयोग :

1. निर्मल – नदी का पानी निर्मल है।
2. हरियाली – गाँव की हरियाली देखने लायक है।
3. बादल – आसमान में बादल छा गये हैं।
4. अगर – अगर तुम खूब पढ़ोगे तो तुम्हें प्रथम श्रेणी मिलेगी।
5. मुसकाना – रंग – बिरंगे फूल मुसकाते हैं।

मुहावरे वाले शब्द :

1. चमकाना = उन्नत या समृद्ध करना ; सूरज दिन को सोने – सा चमकाता है।
2. प्यास बुझाना = पानी पीकर प्यास दूर करना, शांत होना, किसी उत्कट इच्छा की पूर्ति करना। वह पानी पीकर अपना प्यास बुझाता है।
3. चल पडना = रवाना होना
गंगाराम अपने परिवार के साथ हैदराबाद चल पडा।
4. खिल उठना = खुशी, बगीचे में खिल उठे फूल देखकर उनका मन खिल उटता हैं।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 1st Lesson हम होंगे कामयाब Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 1st Lesson Questions and Answers Telangana हम होंगे कामयाब

प्रश्न :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखायी दे रहे हैं।
उत्तर :
चित्र में एक पेड है। पेड के नीचे, पेड के ऊपर विभिन्न देशों के लोग पढ़ रहे हैं। पेड का ऊपरी भाग विश्व मान चित्र के आकार में है। उस मान चित्र में उन देशों में रहने वाले लोगों की वेशभूषा है। और छोटे – छोटे चिडियाँ भी है।

प्रश्न 2.
वे क्या कर रहे हैं ?
उत्तर :
वे सभी हाथ में किताब लेकर पढ़ रहे है।

प्रश्न 3.
वे एक – दूसरे से क्या कर रहे होंगे ?
उत्तर :
वे एक – दूसरे से किताब के विषयों के बारे में पूछ रहे होंगे।

सुनो-बोलो :

प्रश्न 1.
पाठ में दिये गये चित्रों के बारे में बातचीत कीजिए।
उत्तर :

• पहले चित्र में एक लड़की रस्सी – कूद का खेल खेल रही है।
• दूसरे चित्र में एक लडका हाथ में पंखे का एक भाग लिये खडा हुआ है। उसके दूसरे हाथ में एक लोहे की रॉड है।
• तीसरे चित्र में एक लडका तितली को देख रहा है।
• चौथे चित्र में एक लडकी संगणक (computer) के सामने बैठकर कुछ देख रही है।
• पाँचवे चित्र में दो लड़कियाँ गीत गा रही हैं।
• छठवे चित्र में एक लडकी रिंग खेल खेल रही है।
• सातवे चित्र में एक लडकी पाठशाला जा रही है।
• आठवें चित्र में एक लडकी साइकिल की सवारी कर रही है।
• नोवे चित्र में एक लडका चित्र खींच रहा है। उसके बगल में फूलों का पौधा भी है।
• दसवें चित्र में एक लड़की पौधे को पानी दे रही है।
• ग्यारहवा चित्र में एक लडका पतंग उडा रहा है।
• आखिरी चित्र में एक लडकी बडी श्रद्धा के साथ पढ़ रही है।

प्रश्न 2.
कामयाब होने के लिए क्या करना चाहिए?
उत्तर :
कामयाब होने के लिए निरंतर काम करना पडता है। निरंतर परिश्रम करना पडता है। निरंतर अभ्यास करना पडता है।

पढ़ो :

अ. नीचे दी गयी पंक्तियों के भाव बतानेवाली पंक्तियाँ कविता में रेखांकित कीजिए।

प्रश्न 1.
हम में पूरा विश्वास है।
उत्तर :
होंगे कामयाब होंगे कामयाब,
हम होंगे कामयाब, एक दिन
हो, हो! मन में है विश्वास,
पूरा है विश्वास, हम होंगे कामयाब एक दिन।।

होगी शांति चारों ओर, होगी शांति चारों ओर,
होगी शांति चोरों ओर, एक दिन।
हो ! हो! मन में हैं विश्वास, पूरा है विश्वास,
होगी शांति चारों ओर एक दिन।
हम चलेंगे साथ-साथ,डाल हाथों में हाथ,
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन
हो, हो! मन में है विश्वास, पूरा है विश्वास
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन ॥

नहीं डर किसी. का आज, नहीं डर किसी का आज,
नहीं, डर किसी का आज, एक दिन
हो, हो ! मन में है विश्वास, पूरा है विश्वास
नहीं डर किसी का आज,एक दिन ।।

प्रश्न 2.
हम एक दिन अवश्य सफल होंगे।
उत्तर :
होंगे कामयाब, होंगे कामयाब,
हम होंगे कामयाब, एक दिन
हो, हो ! मन में है विश्वास,
पूरा है विश्वास, हम होंगे कामयाब एक दिन।।
होगी शांति चारों ओर, होगी शांति चारों ओर,
होगी शांति चारों ओर एक दिन।।
हो! हो! मन में है विश्वास, पूरा है विश्वास,
होगी शांति चारों ओर एक दिन।।
हम चलेंगे साथ-साथ, डाल हाथों में हाथ,
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन,
हो, हो ! मन में हैं विश्वास, पूरा है विश्वास,
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन,
नहीं डर किसी का आज, नहीं डर किसी का आज,
नहीं, डर किसी का आज, एक दिन
हो, हो! मन में है विश्वास, पूरा है विश्वास
नहीं डर किसी का आज, एक दिन ।।

आ. नीचे दी गयी पंक्रियों में रेखांकित शब्द से एक और वाक्य बनाइए।

1. हम होंगे कामयाब एक दिन। – सम्राट अशोक शांति की राह में कामयाब हुए।
2. होगी शांति चारों ओर एक दिन। – गाँधीजी शांति पथ प़र चलकर आज़ादी प्राप्त किये थे।
3. नहीं डर किसी का आज – पुलीस को देखकर चोर डर गया।

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
कोई भी काम विश्वास के साथ क्यों करना चाहिए और मन में विश्वास कैसे उत्पन्न होता है?
उत्तर :
हम सब मानव हैं। श्रम करके सफलता प्राप्त करना हमारा लक्ष्य है। काम कैसा भी हो हमें विश्वास के साथ करना है, विश्वास रखने से काम करने की इच्छा होती है। इससे हमें काम में सफलता मिलेगी। आत्म – विश्वास हर काम को बहुत सरल व आसान बना सकता है।
स्वस्थ शरीर में स्वस्थ मन का वास होता है। इसलिए शरीर को स्वस्थ रखना अत्यंत आवश्यक है। निड़र, सबल और आत्मनिर्भर होने से मन में विश्वास उत्पन्न होता हैं। काम ज़रूर सफल होता है।

प्रश्न 2.
बच्चों में कैसे – कैसे डर उत्पन्न होते हैं ?
उत्तर :
बच्चों में ये डर उत्पन्न होते हैं कि हम यह काम कर सकते हैं कि नहीं और हमें विजय प्राप्त होगी या नहीं।

आ. इस कविता का सारांश अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
हम एक न एक दिन कामयाब होंगे। हमारे मंन में पूर्ण विश्वास है कि हम एक न एक दिन अवश्य कामयाब होंगे। हमारे मन में यह भी विश्वास है कि चारों ओर शांति होगी। एक न एक दिन चारों ओर शांति होगी।
हम हाथों में हाथ डालकर साथ – साथ चलेंगे। हमें इस पर भी पूर्ण विश्वास है।
आज हम में से किसी को डर नहीं है। हमारे मन में पूर्ण विश्वास है।

शब्द भंडार :

अ. नीचे दिये शब्दों के अर्थ तेलुगु या अंग्रेज़ी में लिखकर वाक्य प्रयोग कीजिए।

उत्तर :

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

अ. ‘सफलता’ विष्य पर एक छोटा – सा निबंध लिखिए।
उत्तर :
सफलता का महत्व :
भूमिका : जीवन को श्रेष्ठ बनाने के लिए सफलता जरूरी है। यश उसी व्यक्ति को मिलता है, जो अधिक सफल होता है। सफलता से हमें आगे बढ़ने की प्रेरणा मिलती है।
सफल होने के मार्ग : सफलता के पीछे अनेक त्याग भी करने पडते हैं। सफलता के लिए ज़रूरी है अनुशासन, समयपालन, श्रम नियोजन, सहयोग भावना इत्यादि। अनुशासन स्वयं पर नियंत्रण को कहते हैं। जीवन में अत्मनियंत्रण के साथ आत्म विश्वास भी ज़रूरी है। इसीलिए कहा जाता है – मन के हारे हार है, मन के जीते जीत। हमें कोई काम करने से पहले उसकी योजना बनानी चाहिए। इससे काम सरल हो जाता है और सफलता निश्चित।
उपसंहार : हमें स्वयं पर विश्वास रखना चाहिए। सबके साथ मिलकर रहना चाहिए। किसी से डरना नहीं चाहिए। श्रम से सफलंता अवश्य मिलती है।

प्रशंसा :

अ. कोई भी काम करने में सहयोग का क्या महत्व है ?
उत्तर :
कोई भी काम करने में सहयोग का बडा महत्व है। कहते हैं एकता ही महाबल है। सभी मिलकर कार्य करने से पहाड को भी खोद सकते हैं। सहयोग के कारण काम करते समय डर नहीं होता है। और मन में यह विश्वास उत्प्न होता है कि हमें सफलता जरूर मिलेगी। एकता से रहने से दुश्मन भी डर कर भाग जाते हैं।

परियोजना कार्य :

अ. किसी कामयाव व्यक्ति की जानकारी इकट्टा कीजिए। पाँच वाक्य लिखिए।
उत्तर :
महात्मा गाँधी कामयाब महापुरुष हैं। उनका जन्म 2 अक्तूबर, 1869 को हुआ। उनको “जाति पिता” भी कहते हैं। स्वतंत्रता आंदोलन में गाँधीजी बहुत बडा योगदान दिये थे। वे तीन आंदोलनों के द्वारा स्वतंत्रता प्राप्ति में कामयाब हुए। 1. सहायनिराकरण आंदोलन 2. नमक सत्याग्रह 3. भारत छोडो, इन आंदोलनों के कारण हमको 1947,15 अगस्त को स्वतंत्रता मिली।
ऐसे महापुरुष की हत्या गाड्से के द्वारा 1948 , जनवरी 30 को की गयी थी।

भाषा की बात :

अ. नीचे दिये गये वाक्य ध्यान से पढ़िए।

हम होंगे कामयाब एक दिन।
ऊपर दिये गये वाक्य में ‘हम’ का प्रयोग बहुवचन के लिए हुआ है। यदि हम की जगह आप, ये और वे का प्रयोग करते है, तो वाक्य इस तरह होंगे –
आप – आप होंगे कामयाब एक दिन।
ये – ये होंगे कामयाब एक दिन।
वे – वे होंगे कामयाब एक दिन।
अब आप नीचे दिये गये वाक्य से भी इसी तरह के वाक्य बनाइए।
हम चलेंगे साथ – साथ एक दिना
उत्तर :
आप – आप चलेंगे साथ – साथ एक दिन।
ये – ये चलेंगे साथ – साथ एक दिन।
वे – वे चलेंगे साथ-साथ एक दिन।

विचार – विमर्श :
अपने गुण और कौशल की जानकारी मन में आत्मविश्वास पैदा करती है।

Additional Questions :

I. पढ़ो :

पठित – पद्यांश :
नीचे दिये गये पद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य कें लिखिए।

I. होंगे कामयाब होंगे कामयाब,
हम होंगे कामयाब, एक दिन
हो, हो! मन में है विश्वास,
पूरा है विश्वास, हम होंगे कामयाब एक दिना।
होगी शांति चारों ओर, होगी शांति चारों ओर,
होगी शांति चोरों ओर, एक दिन।
हो, हो! मन में हैं विश्वास, पूरा है विश्वास,
होगी शांति चारों ओर एक दिन।

प्रश्न :
1. ‘कामयाब’ का मतलब क्या है?
2. एक दिन चारों ओर क्या होगी?
3. कवि के मन में क्या है ?
4. ‘शांति’ का विलोम शब्द क्या है?
5. यह किस कविता का हिंदी अनुवाद है ?
उत्तर :
1. ‘कामयाब’ का मतलब ‘संफल’ है।
2. एक दिन चारों ओर शांति होगी।
3. कवि के मन में विश्वास है।
4. ‘शांति’ का विलोम शब्द अशांति है।
5. यह ‘वी शैल ओवर कम’ का हिंदी अनुवाद है।

II. हम चलेंगे साथ-साथ,डाल हाथों में हाथ,
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन
हो, हो! मन में है विश्वास, पूरा है विश्वास
हम चलेंगे साथ-साथ एक दिन ॥
नहीं डर किसी का आज, नहीं डर किसी का आज,
नहीं, डर किसी का आज, एक दिन

प्रश्न :
1. यह पद्यांश किस पाठ से है?
2. हम एक दिन कैसे चलेंगे ?
3. हमारे मन में क्या है?
4. ‘साथ – साथ चलने” का क्या अभिप्राय है ?
5. ये पंक्तियाँ हिंदी में किसने लिखी हैं?
उत्तर :
1. यह पद्यांश ‘हम होंगे कामयाब’ पाठ से है।
2. हम एक दिन साथ – साथ चलेंगे।
3. हमारे मन में विश्वास है।
4. ‘साथ – साथ चलने’ का अभिप्राय है मिलजुलकर विकास करना।
5. ये पंक्तियाँ हिंदी में गिरिजा कुमार माथुर ने लिखी हैं।

अपठित – पद्यांश :

नीचे दिये गये पद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. माँगन मरन समान है, मत कोई माँगो भीख।
माँगन ते मरना भला, यह सत्गुरू की सीख ॥

प्रश्न :
1. कोई भी किसे मत माँगना चाहिए ?
2. माँगने से क्या भला है?
3. सतगुरु की सीख क्या है ?
4. “सीख” शब्द का अर्थ क्या है?
5. मरना शब्द का विलोम शब्द क्या है ?
उत्तर :
1. कोई भी भीख मत मॉँगना चाहिए।
2. माँगने से मरना भला है।
3. सत्गुरु की सीख है – “मत माँगना”।
4. सीख शब्द का अर्थ है “शिक्षा”।
5. मरना शब्द का विलोम शब्द है “जीना’।

II. भले बुरे सब एक से, जो लौ बोलत नाहिं।
जान परतु है काक पिक, रितु बसंत के माहि।।

प्रश्न :
1. भले – बुरे सब कैसे होते हैं?
2. ‘भला’ शब्द का विलोम शब्द क्या है ?
3. काक – पिक का जान हमें किस ऋतु में होता है?
4. “रितु” शब्द का अर्थ क्या है?
5. काक और पिक दोनों कैसे होते हैं?
उत्तर :
1. भले – बुरे सब एक से होते हैं।
2. भला शब्द का विलोम शब्द है – “बुरा”।
3. काक – पिक का जान हमें वसंत ऋतु में होता है।
4. रितु शब्द का अर्थ है “ऋतु’।
5. काक और पिक दोनों काले रंग के होते हैं।

II. लिखो :

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
पाठ का नाम तुम्हें कैसा लगा और क्यों?
उत्तर :
कविता का शीर्षक ‘हम होंगे कामयाब’ बहुत अच्छा लगा । क्योंकि हमारे जीवन का लक्ष्य ‘कामयाब” होना ही है। कामयाब होने के लिए साथ चलना जरूरी है। इसमें मिलजुलकर रहने की प्रेरणा है।

प्रश्न 2.
हममें आत्मविश्वास हो तो क्या – क्या कर सकते हैं ?
उत्तर :
हममें आत्मविश्वास हो तो हर काम में कामयाबी पा सकते हैं। परीक्षाओं और खेलों में जीत मिलती है। जीवन में कामयाब बन सकते हैं। आत्मविश्वास से आदमी निड़र बनता है।

प्रश्न 3.
चार्ल्स अलबर्ट टिंड्ली के बारे में आप क्या जानते हैं?
उत्तर :
चार्ल्स अलबर्ट टिंड्ली अंग्रेज़ी के कवि है। इन्होंने वी शैल ओवर कम (We shall overcome) कविता लिखी। ‘हम होंगे कामयाब’ इसी कविता का अनुवाद है। चार्ल्स अलबर्ट टिड्ली का जन्म 1851 में हुआ था। उनकी मृत्यु 1933 में हुई। ‘न्यू सांग्स ऑफ पेराडाइज’ इनकी प्रसिद्ध रचना है।

प्रश्न 4.
गिरिजा कुमार माथुर के बारे में आप क्या जानते हैं ?
उत्तर :
गिरिजा कुमार माथुर हिंदी के प्रसिद्ध कवि हैं। उन्होंने अंग्रेज़ी कविता ‘वी शैल ओवर कम’ का हिदी अनुवाद किया था। वही कविता ‘हम होंगे कामयाब’ है । इससे उनका बड़ा नाम हुआ। उनका जन्म 1919 में हुआ। ‘ैं. वक्त के हुँ सामने’ इनकी प्रसिद्ध रचना है। उन्हें साहित्य अकादमी पुरस्कार भी मिला था। उनका देहांत 1994 में हुआ।

प्रश्न 5.
‘हम चलेंगे साथ – साथ’ ऐसा क्यों कहा गया होगा ?
उत्तर :
‘हम चलेंगे साथ – साथ’ कहा गया है क्योंकि साथ – साथ मिलकर चलने पर एकता की भावना बढ़ती है। हमें कामयाबी मिलती है। देश भी आगे बढ़ता है। समाज की भलाई होती है।

प्रश्न 6.
पाठ का नाम तुम्हें कैसा लगा ओर क्यों?
उत्तर :
पाठ का नाम मुझे बहुत अच्छा लगा। क्योंकि हम किसी न किसी दिन अवश्य कामयाब होंगे। हमको असंभव कार्य को भी संभव कर दिखाने की शक्ति मिल रही है। विश्वास के साथ कह सकते हैं कि देश और दुनिया में शांति जरूर फैलेगी।

प्रश्न 7.
‘होगी शांति चारों ओर एक दिन’ पंक्ति का भाव बताओ।
उत्तर :
होगी शांति चारों ओर एक दिन’ पंक्ति का भाव है – ‘एक दिन चारों ओर शांति होगी।

प्रश्न 8.
कवि के मन में किस बात का विश्वास है ?
उत्तर :
कवि के मन में कामयाब होने का विश्वास है।

प्रश्न 9.
साथ – साथ चलना क्यों ज़रूरी है?
उत्तर :
साथ – साथ चलने से मन में विश्वास बढ़ेगा। साथ – साथ चलने से एकता बढ़ेगी। साथ – साथ चलने से कामयाबी मिलेगी। इसलिए साथ-साथ चलना ज़रूरी है।

लघु निबंध प्रश्न :

प्रश्न 1.
‘हम होंगे कामयाब’ कविता के कवि के मन में किस बात का विश्वास है?
उत्तर :
‘हम होंगे कामयाब’ कविता के कवि के मन में सफलता का विश्वास है। यह सफलता मानवता की है। उसे विश्वास है कि हम एक दिन मिलजुलकर रहना सीख लेंगे। एक दिन ऐसा आएगा कि हमें किसी का डर नहीं होगा। हम साथ – साथ चलेंगे। हम हाथों में हाथ डालकर चलेंगे। चारों ओर शांति होगी। कोई किसी से नफ़रत नहीं करेगा। सब आपस में प्यार से रहेंगे। हम एक दिन मानवता की स्थापना में ज़रूर कामयाब होंगे।

प्रश्न 2.
कविता में जो शब्द बार – बार आये हैं। उन्हें लिखो। वाक्य में प्रयोग करो। जैसे – साथ – मैं अपने पिताजी के साथ बाज़ार गया ।
उत्तर :

1. कामयाब – वह् कामयाब हो गया।
2. विश्वास – मुझे कामयाब होने की बात पर पूर्ण विश्वास है।
3. शांति – विश्व में आज – कल शांति नहीं है।
4. चारों ओर – समाचार पत्रों से दुनिया के चारों ओर के समाचार मिलते हैं।
5. पूरा – में अपना काम पूरा करना चाहता हूँ।
6. आज – आज का काम अभी करना चाहिए।
7. डर – राम को रात में बाहर जाने से डर लगता है।

III. सृजनात्मक अभिव्यति :

प्रश्न 1.
हिन्दी सीखने की ज़रूरत बताते हुए अपने छोटे भाई के नाम पत्र लिखिए।
उत्तर :

हैदराबाद,
दि : XXXX

प्रिय छोटे भाई सुरेश,
आशीर्वाद,
तुम्हारा पत्र पढ़कर मुझे बडा अचरज हुआ। हिन्दी के प्रति तुम्हारी राय गलत है। हिन्दी भाषा हमारी राष्ट्रभाषा है। देश के अधिकांश लोग हिन्दी जानते हैं। अगर हम दक्षिण भारत से उत्तर भारत जाएँगे तो हमें वहाँ हिन्दी में बोलना पडता है। सरकारी नौकरी करनी है तो हिन्दी सीखना अत्यंत आवश्यक है। इसलिए तुम कल से हिन्दी पढ़ना सीख लो। अगली बार पत्र लिखते समय हिन्दी में पत्र लिखना। वहाँ सब लोगों से मेरी पूछताछ कहना।

तुम्हारा बडा भाई,
गोविदराव।

पता :
यस. सुरेश,
आठवी कक्षा,
यस.यस.हाईरकूल,
महबूबनगर।

సారాంశము :

సఫలీకృతమవుతాము. సఫలీకృతమవుతాము. మేము ఒకరోజున సఫలీకృతమవుతాము. మా మనస్సులో నమ్మకమున్నది. పూర్తిగా నమ్మకం ఉన్నది. మేము ఒకరోజు సఫలీకృతమవుతాము.
నాల్గువైపులా శాంతి వ్యాపిస్తుంది. నాల్గువైపులా శాంతి లభిస్తుంది. నాల్గువైపులా ఒకరోజున శాంతి లభిస్తుంది. మా మనస్సులో నమ్మకం ఉంది. పూర్తిగా నమ్మకం ఉంది. నాల్గువైపులా (నలుదిక్కులా శాంతి ఉంటుంది ఒకరోజు. మేము కలసిమెలసి చేతిలో చేయి వేసి నడుస్తాం. ఒకరోజు మేము కలసి నడుస్తాం. మా మనస్సులో నమ్మకం ఉంది. పూర్తిగా ఉంది నమ్మకం. మేము ఒకరోజు కలసి నడుస్తాం..
ఈరోజున మాకెవ్వరికీ దేని భయమూ లేదు. ఈ రోజున మాకెవ్వరికీ దేని భయమూ లేదు. మా మనస్సులో నమ్మకం ఉంది. పూర్తిగా నమ్మకం ఉంది. ఈ రోజున మాకెవ్వరికీ భయము లేదు.

मूल कवि – चार्ल्स अलवर्ट टिंड्ली
जीवन काल – 1851 -1933
रचनाएँ – न्यू सांग्स ऑफ पेराडाइज आदि।

अनुवादक – गिरिजा कुमार माथुर
जीवन काल – 1919-1994
रचनाएँ – मैं वक्त के हूँ सामने आदि।
पुरस्कार – साहित्य अकादमी पुरस्कार आदि।

वचन :

• एक – अनेक
• वह – वे
• मन – मन
• सफलता – सफलताएँ
• हम – मैं
• है – हैं
• हाथ – हाथ
• यह – ये
• दिन – दिन
• विश्वास – विश्वास

उल्टे शब्द :

• कामयाब × ना कामयाब
• दिन × रात
• नहीं × हाँ
• होना × न होना
• अपना × पराया
• सहन × असहन
• प्यारा × शत्त्र
• शांति × अशांति
• पूरा × अधूरा
• डर × निडर
• नवीन × पुराना
• दया × निर्दय
• सह × असह्य
• अंधेरा × प्रकाश
• विश्वास × अविश्वास
• आज × कल
• साथ – साथ × अकेले
• प्रेम × द्वेष
• धरती × आकाश
• बच्चे × बूढ़े

लिंग :

• लडका – लडकी
• माँ – बाप
• बालक – बालिका
• दादा – दादी
• बच्चा – बच्ची
• चाचा – चाची
• अध्यापक – अध्यापिका
• पिता – माता
• मामा – मामी
• बेटा – बेटी

पर्यायवाची शब्द :

• दिन – रोज़
• कामयाब – सफल
• डर – भय
• हाथ – कर
• पूरा – पूर्ण, संपूर्ण
• मन – हृदय

वाक्य प्रयोग :

1. विश्वास – हमें कामयाब होने का विश्वास हैं।
2. शांति – शांति से ही जीत मिलेगी।
3. डर – वह साँप को देखकर बहुत डर गया।
4. आज – आज हमें छुट्टी मिली।
5. मिलजुलकर – भारत में हिन्दु, मुस्लिम, सिख और ईसाई सब मिलजुलकर रहते हैं।
6. पूजा – मैं हर दिन सुबह पूजा करता हूँ।

मुहावरे वाले शब्द :

1. हाथ डालना = कोई काम शुरू करना। – राम आज ही एक काम पर ह्वाथ डाला।
2. साथ – साथ जीना = जीवन के सुख-दुख बाँटकर जीना – वे दोनों साथ – साथ जीने लगे।
3. साथ देना = सहयोग देना। – मेरे हर काम में वह साथ देते रहे।
4. मिलजुलकर रहना = परस्पर प्रेम के साथ रहना। – हस सब मिलजुलकर रहते हैं।
5. हाथ में हाथ डालना = हाथ पकडना – वे दोनों हाथ में हाथ डालकर जा रहे हैं।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

TS 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf Download | 8th Class Hindi Guide Telangana

Telangana SCERT Class 8 Hindi Solutions | TS 8th Class Hindi Study Material Pdf

• 1st Lesson हम होंगे कामयाब (गीत)
• 2nd Lesson राजा बदल गया (कहानी)
• 3rd Lesson प्यारा गाँव (संवाद)
• 4th Lesson कौन? (कविता)
• 5th Lesson धरती की आँखें (कहानी)
• 6th Lesson दिल्ली से पत्र (पत्र)
• 7th Lesson त्यौहारों का देश (कविता)
• 8th Lesson चावल के दाने (कहानी)
• 9th Lesson मैं सिनेमा हूँ (आत्मकथा)
• 10th Lesson अनमोल रत्न (कविता)
• 11th Lesson हार के आगे जीत है (जीवनी)
• 12th Lesson बढ़ते क़दम (डायरी)

TS 8th Class Study Material

Telangana SCERT TS 8th Class Telugu Guide Pdf Download ఉపవాచకం 5th Lesson జానపద కళలు Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Telugu Guide ఉపవాచకం 4th Lesson జానపద కళలు

కింది ప్రశ్నలకు ఐదేసి వాక్యాల్లో జవాబులు రాయండి.

1. జానపద కళలు అంటే ఏమిటి ? వాటి ప్రయోజనమేమి ?
జవాబు.
జానపదులు అంటే పల్లె ప్రజలు. పల్లెల్లో అలరారు కళలను జానపదకళలు అంటారు. ఒగ్గుకథ, బుర్రకథ, యక్షగానం, కోలాటం, భజన, పిట్టల దొర మొదలైనవి జానపదకళలు. భారత భాగవత రామాయణాలు, వీరుల కథలు లాంటివి ఈ కళల ద్వారానే ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. చదువురాని పల్లె ప్రజలకు వినోదంతోపాటు విజ్ఞానం కూడా అందించేందుకు
ఈ జానపదకళలు ఉపయోగపడతాయి.

2. యక్షగానాలు అంటే ఏమిటి ?
జవాబు.
యక్షగానాలను కొన్ని చోట్ల బాగోతాలని, నాటకాలని కూడా అంటారు. పాటలు, పద్యాలు, దరువు, ఆదితాళం మొదలైన ప్రక్రియలతో ఇది సాగుతుంది. వీటిని రాత్రిపూట ప్రదర్శిస్తారు. నృత్య, నాటక, సంగీత గాత్రాల కలబోత యక్షగానం. ఆయా పాత్రల్లో నటులు నవరసాలు ఒలికిస్తుంటే ప్రేక్షకులు పరవశించిపోతారు. యక్షగానాలు కర్ణాటక రాష్ట్రం నుండి తెలంగాణకు వచ్చిన ఒక ప్రక్రియ.

3. యక్షగానాలకు వేదిక ఎలా ఏరా
జవాబు.
యక్షగానం ఆట ఆడే రోజు దగ్గరనో నాలుగు వైపుల ను రంగురంగుల చీరలుగా త్రం ఈ వేదికను ఏర్పాటు చేస్తారు. నాలుగు బజార్ల కూడలి దగ్గరనో, కచేరు ఓంజలు పాతి బొంగులతోనో కర్రలతోనో పందిరేస్తారు. ఎదురుగా తెల్లటి బట్టగాని .తారు. వీలైతే ప్రక్కలకు పరదాలు వేలాడదీస్తారు. ఒక్కోసారి గ్రామంలో నుంచి నాలుగు పెద్దబల్లలు తెచ్చివేస్తారు. లేదంటే నేల మీదనే వేదికకు రెండు వైపులా కరెంటు బల్బులు గాని, పెట్రొమాక్సు లైట్లుగాని, ఏవీ లేకుంటే దివిటీలుగాని పెడతారు. అలా వేదిక ఏర్పాటు చేస్తారు.

4. జానపద కళలు మన జీవితంలో ఎలా కలిసిపోయాయి?
జవాబు.
కొన్ని వందల సంవత్సరాల నుండి వర్థిల్లుతున్న ప్రజాకళలు పల్లె జీవనంతో సంస్కృతితో కలిసిపోయినవి ఈ జానపదకళలు.
ప్రజల సంతోషాన్ని దుఃఖాన్ని పంచుకొని ఓదార్పునిచ్చిన కళలు. తరతరానికి రూపు మార్చుకుని ప్రజల ఆలోచనా విధానానికి పదును పెట్టిన కళలు. జీవితంలో ఒక భాగంగా సాగి కదిలి కదిలించిన కళలు ఈ జానపదకళలు. వీటిని కాపాడు కోవడం మనందరి బాధ్యత.

5. గొల్ల సుద్దుల వల్ల సమాజానికి ఎలాంటి ప్రయోజనం కలుగుతుంది ?
జవాబు.
గొల్లసుద్దులు కళారూపం సామాజిక చైతన్యం కలిగిస్తుంది. ఈ ప్రక్రియలో చెబితే సామాన్యులకు చక్కగా అర్థమౌతుంది. గొల్లసుద్దులు పాటల్లో సమాజంలో చెడును తొలగించే ప్రయత్నం కనబడుతుంది. వినోదాన్నే కాకుండా విజ్ఞానాన్ని కూడా అందిస్తుంది. ఇటీవలి కాలంలో ప్రజా ఉద్యమాల్లోనూ, అక్షరాస్యత, ఆరోగ్యం, పర్యావరణం, ఎయిడ్స్ నిర్మూలన, కుటుంబ నియంత్రణ, వ్యవసాయం మొదలైన ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలను ప్రజల్లోకి తీసుకు వెళ్ళడానికి మంచి మార్గంగా ఉంది. ఎన్నో కళాబృందాలు తెలంగాణా సాధన కోసం చేసిన ప్రదర్శనలు విజయానికి కారణమైనాయి.

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

కింది ప్రశ్నలకు పదేసి వాక్యాల్లో జవాబులు రాయండి.

1. గొల్ల సుద్దులు అంటే ఏమిటి ?
జవాబు.
గొల్ల సుద్దులు అంటే గొల్లలు చెప్పే సుద్దులు. అంటే మంచి మాటలు. ఇందులో ప్రధానకథకుడు ఆటపాటలతో ప్రేక్షకులను అలరిస్తాడు. అటూ ఇటూ ఉన్న ఇద్దరు చెవికి చెయి కప్పి సాగదీసి వంతపాడుతారు. ఈ ప్రదర్శనలో వీరణాలు, కొమ్ములనుపయోగిస్తారు. ఈ ప్రదర్శనలో కథకుడు ప్రేక్షకుల మధ్య నుండి రంగస్థలం మీది కొస్తాడు. తప్పిపోయిన గొర్రెలను వెతుకుతున్నట్లు వంతలు ఆ మూలనుంచి ఒకరు ఈ మూలనుంచి ఒకరూ వస్తారు.

వీళ్ళ వేషధారణ మోకాళ్ళ వరకు మడిచి కట్టిన పెద్ద అంచు పంచె, నెత్తికి రుమాలు, చెవులకు దుద్దులు ముంజేతికి కడియాలు, వెండి బిళ్ళల మొలతాడు, భుజం మీద గొంగడి, కాళ్ళకు గజ్జెలు, చేతిలో కర్రతో గమ్మత్తుగా ఉంటారు. రకరకాల యాసభాషతో ఆద్యంతం నవ్విస్తుంటారు. కథను ఎటంటే అటు మలుపుతిప్పుతూ అందరినీ ఆకట్టుకుంటారు. సామాజిక చైతన్యం కలిగించాలంటే ఈ ప్రక్రియలో చెప్తే సామాన్యులు తేలికగా అర్థం చేసుకుంటారు. ఇప్పుడు ఈ ప్రదర్శనకు డప్పు, డోలక్ ఉపయోగిస్తున్నారు. సమస్యలను పరిష్కారాలను సుద్దుల రూపంలో చెబుతారు. సమాజంలోని చెడును తొలగించే ప్రయత్నం ఈ కళారూపంలో కనబడుతుంది.

2. పిట్టల దొర ప్రదర్శన గురించి రాయండి.
జవాబు.
పిట్టల దొర వేషం చూస్తేనే నవ్వొస్తుంది. మాటలు వింటుంటే పగలబడి నవ్వాలనిపిస్తుంది. గమ్మత్తైన వేషం, చిత్రవిచిత్రమైన మాటలు మాట్లాడుతూ పైకి డాంబికాలు చెప్తూనే తన వెనుక నున్న కష్టాన్ని గుర్తించక అందర్నీ నవ్విస్తూ ఇంటింటికీ తిరిగి యాచిస్తుంటాడు. పిట్టల దొర. ఒక పక్క పైకి మడిచిన ఖాకీప్యాంటు, చినిగిన అంగి, తెల్ల ఈకతో కూడిన ఇంగ్లీషు దొరల టోపి, మెడలో రుమాలు, సన్నటి మీసం, కాళ్ళకు బూట్లు, భుజానికి కట్టెతుపాకి, ముఖానికి తెల్లరంగు ఇదీ పిట్టల దొర వేషం. “మా తాత తట్టల్గొర.

మానాన్న బుట్టల్గొర. నేను పిట్టల్గొర. నన్నందరూ లత్కోర్ సాబంటరు. మారాజా! నాకేం తక్కువ లేదు. తీసుకు తింటే తరుక్కపోద్దని అడుక్కతింటున్న. నా పెళ్ళికి అమెరికా, సింగపూర్, చైనా, జర్మనీ, జపాన్ అన్ని దేశాల నుండి అందరచ్చిండ్రు. అందరికి తిండి సరిపోవాలని పేర్ల బియ్యం పోసిన తూంకింద మంట బెట్టిన చింతాకిస్తర్లేసి ఇద్దరికిత్తు సొప్పున మస్తుగ వడ్డిస్తే బద్దం తిన్నరు బాంచెను. మీ అందర్ని సూత్తంటే పెండ్లి కొచ్చినట్లే ఉన్నరు. కాని కట్నాల బుక్కులో ఒక్కరి పేరూ లేదు.” ఇలాంటి హాస్య సంభాషణలకు నవ్వని వారుంటారా ? ఇదీ పిట్టల దొర ప్రదర్శన.

పరిచిత గద్యభాగాలు

1. కింది పేరాను చదివి ప్రశ్నలకు జవాబులు రాయండి.

ఈ కళలు ఇప్పటివి కావు. వందల సంవత్సరాలుగా వర్ధిలుతున్న ప్రజా కళలు పల్లె జీవనంతో, సంస్కృతితో కలిసిపోయిన కళలు. ప్రజల సంతోషాన్ని, దుఃఖాన్ని పంచుకొని ఓదార్పునిచ్చిన కళలు. తరతరానికి రూపాన్ని మార్చుకుని ప్రజల ఆలోచనా విధానానికి పదును పెట్టిన కళలు, జీవితంలో ఓ భాగంగా సాగి కదిలి కదిలించిన ఈ ప్రజాకళలు ఆదరణ లేక కనుమరుగై పోతున్నాయి. వీటిని సంరక్షించుకునే బాధ్యత మనందరిది.

ప్రశ్నలు :

ప్రశ్న 1.
ఈ కళలు ఎప్పటివి ?
జవాబు.
వందల సంవత్సరాల నాటివి.

ప్రశ్న 2.
ఇవి ఎవరి కళలు ?
జవాబు.
పజల కళలు

ప్రశ్న 3.
ఇవి వేటికి పదును పెట్టాయి ?
జవాబు.
ప్రజల ఆలోచనలకు

ప్రశ్న 4.
జీవితంలో ఈ కళల స్థానమేమిటి ?
జవాబు.
ఇవి జీవితంలో ఒక భాగం

ప్రశ్న 5.
వీటిని మనం ఏం చేయాలి ?
జవాబు.
సంరక్షించుకోవాలి.

2. కింది పేరాను చదివి ఐదు ప్రశ్నలు రాయండి.

జానపదులు అనగా పల్లె ప్రజలు. పల్లెల్లో అలరారు కళలను జానపద కళలు అంటారు. ఒగ్గుకథ, బుర్రకథ, యక్షగానం, సిందుబాగోతాలు, చిడుతలరామాయణం, కోలాటం, భజన, తుపాకిరాముడు, పిట్టలదొర మొదలగునవి. జానపద కళలకు ఉదాహరణలు. భాగవతం, రామాయణం, భారతం, గ్రామదేవత కథలు, గొల్లసుద్దులు, తుపాకిరాముడు, వీరుల కథలు లాంటివి ఏండ్లకేండ్లుగా ఈ జానపద కళల ద్వారానే ప్రచారంలోకి వచ్చినాయి. పల్లె ప్రజలు నిరక్షరాస్యులు. అట్లాంటి కాలంలో వాళ్లకు వినోదంతో పాటు నీతిసూత్రాల ఆలోచనను కలిగించేందుకు జానపద కళలు ఉపయోగపడేవి. వీటిలో యక్షగానాలు, గొల్లసుద్దులు, తుపాకిరాముడు గురించి తెలుసుకుందాం.
జవాబు.
1. జానపదులు అంటే ఎవరు ?
2. పల్లెల్లో అలరారు కళలను ఏమంటారు ?
3. పల్లె ప్రజలు ఎటువంటివారు ?
4. జానపద కళలకు ఒక ఉదాహరణ రాయండి.
5. జానపదకళలు పల్లె ఏ్రజలకు ఏమి కలిగిస్తాయి ?

3. కింది పేరాను చదివి వాక్యాలలోని ఖాళీలు పూర్తిచేయండి.

తబల, తాళం, హార్మోనియంలను ఇందులో వాయిద్యాలుగా వాడతారు. వేషకాడు పాట పాడుతుంటే పాటకు అనుగుణంగా తబల తాళం మోగుతుంది. హార్మోనియం వీటితో జతకడుతుంది. తబల తాళం కొట్టేవాళ్లు మ్యాల్లంలో సభ్యులై ఉంటారు. వీరు కూడా వేషం వేస్తారు. వీరు స్టేజిమీదికి వెళ్లినప్పుడు ఆ బాధ్యతను మరొకరు తీసుకుంటారు.

1. తబల, ……………….., …………….. లను ఇందులో వాయిద్యాలుగా వాడతారు.
2. ……………….. పాట పాడుతుంటే తబల తాళం మోగుతుంది.
3. హార్మోనియం వీటితో ……………………
4. తబల తాళం కొట్టేవాళ్ళూ …………………. లో సభ్యులై ఉంటారు.
5. వీరు స్టేజి మీదికి వెళ్ళినప్పుడు ఆ …………………. ను మరొకరు తీసుకుంటారు.
జవాబు.
1. తబల, తాళం, హార్మోనియం లను ఇందులో వాయిద్యాలుగా వాడతారు.
2.వేషకాడు పాట పాడుతుంటే తబల తాళం మోగుతుంది.
3. హార్మోనియం వీటితో జతకడుతుంది
4. తబల తాళం కొట్టేవాళ్ళూ మ్యాల్లం లో సభ్యులై ఉంటారు.
5. వీరు స్టేజి మీదికి వెళ్ళినప్పుడు ఆ జాథ్త ను మరొకరు తీసుకుంటారు.

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 2nd Lesson राजा बदल गया Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 2nd Lesson Questions and Answers Telangana राजा बदल गया

प्रश्न :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखायी दे रहे हैं ?
उत्तर :
चित्र में एक लडका, लडके के दाये हाथ में ग्लोब, बाये हाथ में किताब दिखायी दे रहे हैं।

प्रश्न 2.
लडका क्या कर रहा है ?
उत्तर :
लडका खुशी से ग्लोब के देशों को दिखाने के लिए दौड कर आ रहा है।

प्रश्न 3.
यह लडका हमें क्या बताना चाहता है ?
उत्तर :
यह लडका हमें बताना चाहता है कि ज्ञान से दुनिया बदल सकते हैं।

सुनो – बोलो :

प्रश्न 1.
पाठ में दिये गये चित्रों के बारे में बातचीत कीजिए।
उत्तर :
पाठ में दिये गये चित्रों में पहले चित्र में जंगल का वातावरण दिखायी देता है। रास्ते में एक सोने का सिक्का पडा रहता है। एक लडका जाता रहता है। वह सोने का सिक्का देखकर लेता है। और वह एक साधु से मिलता है।
दूसरे चित्र में राजा सैनिकों के साथ आ रहे हैं। लडका राजा को सिक्षा दे रहा है।

प्रश्न 2.
इस पाठ का कोई दूसरा नाम क्या हो सकता है?
उत्तर :
इस पाठ का दूसरा नाम ‘परिवर्तन’ हो सकता है।

पढ़ो :

अ. ‘भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं?”‘ यह वाक्य जिस अनुच्छेद में है, उसे पढ़ो और बताओ कि राजेश ने यह वाक्य किस उद्देश्य से कहा ?
उत्तर :
राजेश ने इस वाक्य को इस उद्देश्य से कहा कि “ज़रूर कोई बात रही होगी, जो राजा अपनी सेना को लिये जा रहे हैं, वह् बात क्या है? उसे जान लें।”

आ. नीचे दिये गये वाक्य पढ़कर पाठ के आधार पर सही क्रम में लिखिए।
1. “लीजिए महाराज! आप इसे रख लीजिए।”
2. “में राजा हूँ, राजा! में तुझे गरीब लगता हूँ?”
3. “बेटा! मुझे क्यों देना चाहते हो?”
4. “भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं?”
5. “इसे तो किसी गरीब को दे दो ताकि वह अपना पेट भर सके।”
उत्तर :
1. “इसे तो किसी गरीब को दे दो ताकि वह अपना पेट भर सके।”
2. “भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं?”
3. “लीजिए महाराज! आप इसे रख लीजिए।”
4. “बेटा! मुझे क्यों देना चाहते हो?”
5. “में राजा हूँ, राजा! मैं तुझे गरीब लगता हूँ?”

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
कभी – कभी लोग किसी व्यक्ति को चिढ़ाकर या ताने कसकर तंग करते हैं? क्या तुमने या तुम पर किसी ने इस तरह का व्यवहार किया है ?
उत्तर :
समाज में विभिन्न गुणों के लोग रहते हैं। हर आदमी को अपने कुछ अधिकार और कर्तव्य होते हैं। अपने जन्म सिद्ध गुणों के अनुरूप कुछ लोग सदा चिढाते या ताने कसते तंग करते हैं। यह तो बहुत बुरी बात है। अधर्म आचरणवाले, कामचोर, आलसी लोग ही सदा ऐसा करते हैं। इससे उनके मन को शंति मिलती है।

मैं तो सबका आदर करनेवाला हुँ। अपना काम स्वयं करते हुए सबसे मिलजुलकर रहनेवाला हूँ। में ने तो अब तक किसी व्यक्ति को चिढ़ाना, ताने कसकर तंग करना नहीं किया है। साथ ही ऐसे बुरे बरताव करनेवालों से दूर ही रहता हूँ। इसीलिए किसी ने भी अब तक मुझ पर ऐसा बुरा व्यवहार नहीं किया है।

प्रश्न 2.
हमारे व्यवहार से हमारे स्वभाव का पता चलता है। राजा का स्वभाव कैसा था ? अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
हम सब मानव हैं। सब विचारशील हैं। सर्व जीव व प्राणियों में श्रेष्ठ हैं मानवा हम में अच्छे और बुरे स्वभाववाले लोग ज़रूर हैं। लोग अपने-अपने स्वभावों के अनुसार व्यवहार करते रहते हैं। स्वार्थी और निष्ठुर लोगों के व्यवहार से सभी को दुःख और दर्द मिलते हैं।

अपने साथी जनों की चिंता करना हमारा धर्म और कर्तव्य है। सबकी यथा शक्ति भलाई करना ही मानवता है। अपने व्यवहार से ही हमारे स्वभाव का पता चलता है। सदा सद्व्यवहार करते हुए अच्छा आचरण करना हमारा लक्ष्य होना चाहिए।

राजा तो दयालू, ईमानदार और बुद्धिमान था। अपनी जनता की सुख, समृद्धि और हित ही चाहनेवाला था। लेकिन अज्ञानता के वशीभूत होकर दूसरे देश पर आक्रमण करने निकल पडा। राजेश की बातों से सच्चाई जानकर अपने को बदल दिया। अपनी सारी संपत्ति जनता की सेवा में खर्च करना आरंभ किया।

आ. ‘राजा बदल गया’ कहानी अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर :
एक लड़का था। उसका नाम था राजेश। वह बड़ा ईमानदार तथा बुद्धिमान था। वह एक बार जंगल से जा रहा था। उसे एक सोने का सिक्का मिला। वह उसका नहीं था। इसलिए वह उसे खोये हुए व्यक्ति को ही पहुँचाना चाहा।
उसे रास्ते में एक साधु महाराज मिला। राजेश ने उस सिक्के को उसे दिखाया तो उसने कहा कि वह मुझे नहीं चाहिए। उसको किसी गरीब को दे दो। ताकि वह अपना पेट भर सके।
इतने में उसे एक राजा की बड़ी सेना आती दिखायी दी। राजा भी उसमें था । तो राजेश ने यह पता जान लिया कि वह राजा शूरसिंह था और पडोसी देश पर आक्रमण करके उसे लूटने जा रहा था।

तो सीधे राजेश राजा के पास गया। उसे उस सोने के सिक्के को देने लगा। तो राजा ने उससे पूछा कि “यह मुझे क्यों दे रहे हो?” तब लडका राजेश ने उत्तर दिया कि मुझे साधु ने बताया कि किसी गरीब को दे दो। तब राजा क्रोध में आकर कहा कि क्या मैं तुझे गरीब लगता हुँ? यह सुनकर राजेश ने कहा कि महाराज यदि आप अमीर है तो लूटने, दूसरे देश पर क्यों आक्रमण करना चाहते हैं? तब राजा को उसका अहसास हुआ। राजा ने लड़के राजेश की प्रशंसा की और वह अपनी भारी सेना को वापस लेकर अपना राज्य लौट गया।
उस दिन से राजा ने अपनी संपत्ति गरीबों के सेवा में ही खर्च करना आरंभ कर दिया।

शब्द अंडार :

अ. उदाहरण देखिए और समझिए । इसी तरह आगे कुछ शब्द लिखिए ।
उदाहरण : सैनिक – कम – मन – नल – लगन

उत्तर :

आ. नीचे दिये गये शब्द पढ़िए । नीचे दिये गये शब्दों के विलोम शब्द लिखकर वाक्यों में प्रयोग कीजिए।

उदाहरण : पास × दूर
मक्का मसजिद, चारमीनार के पास है। बिरला मंदिर दूर है।
उत्तर :
बडा × छोटा; खजूर पेड़ बडा होता है। नीबू का पेड़ छोटा होता है।
गरीब × अमीर ; वह गरीब आदमी है। उसका भाई अमीर है।
देश × विदेश ; हम अपने ही देश में रहते हैं। कभी-कभी विदेश भी जाते हैं।

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

इस कहानी की किसी एक घटना को संवाद रूप में लिखिए ।
उत्तर :
जंगल में राजेश और साधु के बीच में घटी घटना :
राजेश : (अपने आप में) अरे वाह! इतने घने जंगल में चमकता हुआ सोने का सिक्का! किसका होगा? (इतने में एक साधु आ रहे थे ।)
राजेश : प्रणाम साधु महाराज!
साधु : आयुष्मान भव! बेटा! तुम कौन हो ?
राजेश : मेरा नाम राजेश है। मुझे रास्ते में यह सिक्का मिला। यह मेरा नहीं है। आप ले लीजिए।
साधु : अरे बेटा ? मैं तो साधु हूँ। मैं यह सिक्का ले कर क्या करूँगा? तुम ही रास्ते में कोई गरीब आदमी को दे दो। उनके लिए बहुत उपयोग होता है।
राजेश : ठीक है साधु महाराज। में वैसा ही करूँगा। प्रणाम !
राजा : जीते रहो बेटा।

पशंसा :

अपने मित्र के व्यवहार या स्वभाव की प्रशंसा करते हुए एक घटना के बारे में बताइए। जिसमें मित्र का गुण या कौशल सामने आया हो।
उत्तर :
अच्छा मित्र मिलना दुर्लभ है। आजकल अच्छा और सहदयी मित्र पाना एक वरदान जैसा ही है। इस विषय में मैं बडा भाग्यशाली हुँ। मेरे कई मित्र हैं, उनमें सबसे सहददयी सदाचारी और परिश्रमी है गोपाल।
गोपाल एक होनहार छात्र है। कक्षा में सदा प्रथम आता है। उसकी स्मरण शक्ति तेज है। उसे लेश मात्र भी अभिमान नहीं है। पढने – लिखने में वह सदा मेरी और मेरे मित्रों की सहायता करता है। शिक्षा संबंधी विष्ों पर ही हमारी बातचीत होती रहती है। मुझे और उसे बागवानी का शौक है। अपने घरों के आसपास सदा हरियाली बनाये रखने का प्रथल हम करते हैं। हम दोनों खूब जानते हैं कि पर्यावरण ही हमारा रक्षा कवच है। अपने खाली समय में हम नये पेड – पौधों को लगाते उनका संरक्षण करते रहते हैं।

गोपाल का बडा दयालू स्वभाव था। वह सदा दूसरों का कष्ट दूर करना चाहता था। एक बार हमारी पाठशाला में एक अंधा और विकलांग लडका सहायता के लिए आया। गोपाल उसे देखकर दुःखी हुआ। उसकी हालत जानकर भरोसा देते हुए, परीक्षा शुल्क भरने लाये पूरे पैसे उसे दे दिया। इतना ही नहीं सब छात्रों को उसकी सहायता करने बाध्य किया। इससे उस विकलांग लडके को थोडा सा धन मिला। गोपाल की सहायता पर वह रो बैठा। गोपाल उसे धीरज देते हुए बिदा किया। वास्तव में गोपाल के अच्छे गुण और शालीनता से ही यह सत्कार्य संपन्न हुआ।

भाषा की बात :

अ. इस वाक्य को पढ़िए।
इतनी बडी सेना को देखकर वह सोचने लगा कि ज़रूर कोई बात रही होगी, जो राजा अपनी सेना को लिए जा रहे हैं। उसने एक सैनिक से पूछा – ‘भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं?”
ऊपर दिये अनुच्छेद में कुछ चिहन आये हैं, जैसे – (,), (।), (-), (” “), (!), (?) इन चिहनों को ‘विराम चिह्न’ (Punctuation) कहते हैं। बोलते अथवा पढ़ते समय अपनी बात को ठीक ढ़ग से कहने के लिए कुछ देर रुकना पड़ता है। रुकने की यह क्रिया व्याकरण की भाषा में “विराम” कहलाती है। कहानी, लेख, निबंध आदि लिखते समय इस प्रकार के रुकने के स्थलों की स्पष्टता के लिए जिन चिहनों का प्रयोग किया जाता है, उन्हें विराम चिहन कहते हैं। विराम चिहनों के उचित प्रयोग से ही भावों में स्पष्टता आती है।

आ. अव इनमें से जो चिहन पाठ में आये हैं, उन्हें ढूँढकर रेखांकित कीजिए।
उत्तर :
एक बार एक जंगल में राजेश नामक लड़का जा रहा था। रास्ते में उसे एक सोने का सिक्का मिला। वह सोचने लगा – ‘यह सिक्का मेरा तो है ही नहीं, इसें क्या करूँ लेकर … जाने किस बेचारे का सिक्का यहाँ गिर गया है। अब न तो इसे रख ही सकता हूँ और न फेंक सकता हूँ, आखिर सोना जो है’‘!
यही सब सोचते हुए वह आगे बढ़ा चला जा रहा था! रास्ते में माला जपते हुए एक साधु महाराज से मिले! उसने सोचा, क्यों न यह सिक्का साधु को ही दे दूँ।
राजेश ने जब वह सिक्का साधु को दिया तो सोने के सिक्के को देखकर साधु ने आश्चर्य से कहा – “बेटा ! यह सिक्का हमारे जैसे साधुओं के लिए नहीं है। इसे तो किसी गरीब को दे दो ताकि वह अपना पेट भर सके ”
साधु की बात मानकर राजेश आगे चला तो उसने देखा कि किसी राजा की सेना चली जा रही है। लिये जा रहे हैं। उसने एक सैनिक से पूछा-“भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं”
“यह हमारे राजा शूरसिंह हैं, जो पड़ोसी देश पर आक्रमण कर उसे लूटने जा रहे हैं”- उसने जवाब दिया।
राजेश राजा के पास गया! सोने का सिक्का उनकी ओर बढ़ाते हुए कहा – “लीजिए महाराज! आप इसे रख लीजिए। ”
“बेटा ! मुझे क्यों देना चाहते हो।” – राजा ने आश्चर्य के साथ पूछा।
“महाराज! एक साधु ने कहा था कि जो सबसे गरीब दिखे उसे यह सिक्का दे देना”- राजेश करुण स्वर
में बोला।
“मैं राजा हूँ, राजा ! मैं तुझे गरीब लगता हूँ?”- राजा क्रोध में बोला।
„महाराज! यदि आप अमीर होते तो दूसरे देश को लूटने के लिए इतनी बड़ी सेना लेकर क्यों जाते ?”
राजेश की बात राजा की समझ में आ गयी। उन्हें अपनी ग़लती का अहसास हुआ! राजेश की प्रशंसा करते हुए उन्होंने सेना को वापस लौटने का आदेश दिया।
उस दिन से राजा ने अपनी संपत्ति गरीबों की सेवा में खर्च करना आरंभ कर दिया।

परियोजना कार्य :

अपनी मनपसंद कहानी कागज पर लिखकर दीवार पत्रिका पर चिपकाइए।
उत्तर :
एक गडरिया रहता था। वह भेडों को चराकर जीवन यापन करता था। वह हर दिन सुबह भेडों को चराने एक जंगल में जाता था।
एक दिन अपने भेडों के साथ जा रहा था। उसे रास्ते में एक अंगूठी दिखायी दी। उस पर कुछ लिखा हुआ था। उसने सोचा कि शायद यह अंगूठी राजा की होगी। इस प्रकार सोचकर वह तुरंत राजा अमृत सेन के यहाँ गया।
वह सचमुच राजा अमृत सेन का ही था। राजा जब शिकार के लिए जंगल आया तब इसे खो दिया था। इसे देखते ही राजा को बहुत संतोष लगा।
वह गडरिये की ईमानादारी से बहुत मुग्ध हो गया। उसे इनाम के रूप में पाँच गाँव दे दिया। सब ने गडरिये की ईमानदारी की प्रशंसा की।

विचार – विमर्श :

अपना दुःख, दर्द, निराशा,समस्या अपने माता – पिता, अध्यापक या दोस्त को बताने से कम हो जाता है और कई बार समस्या का समाधान भी मिल जाता है।

Additional Questions :

1. पढ़ो :

पठित – गद्यांश :
नीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

1. एक बार एक जंगल में राजेश नामक लड़का जा रहा था। रास्ते में उसे एक सोने का सिक्का मिला। बह सोचने लगा “यह सिक्छा मेरा तो है ही नहीं इसे क्या करुँ लेकर …. जाने किस बेचारे का सिक्का यहाँ गिर गया है। अब न तो इसे रख सकता हूं और न फेंक सकता हूँ आखिर सोना जो हैं“ ‘ रास्ते में माला जपते हुए एक साधुु महाराज उसे मिले । उसने सोचा क्यों न यह सिका साधु को ही दे दूँ।

प्रश्न :
1. अनुच्छेद में लडके का नाम क्या है ?
2. राजेश एक बार कहाँ पर जा रहा था ?
3. राजेश को रास्ते में क्या मिला ?
4. रास्ते में उसे कौन मिला ?
5. राजेश ने क्या सोचा ?
उत्तर:
1. अनुच्छेद में लड़के का नाम राजेश है।
2. राजेश एक बार जंगल से जा रहा था।
3. राजेश को रास्ते में सोने का सिक्का मिला।
4. रास्ते में उसे साधु मिला।
5. राजेश ने सोचा कि क्यों न यह सिक्का साधु को दे दूँ।

II. साधु की बात मानकर राजेश आगे चला तो उसने देखा कि किसी राजा की सेना चली जा रही है। इतनी बड़ी सेना को देखकर बह सोचने लगा की ज़रुर कोई बात रही होगी, जो राजा अपनी सेना लिये जा रहे हैं। उसने एक सैनिक से पूछा – “भाई ! आपके राजा इतनी बड़ी सेना लिये कहाँ जा रहे हैं?”
“ये हमारे राजा शूर सिंह हैं, जो पड़ोसी देश पर आक्रमण कर उसे लूटने जा रहे हैं।

प्रश्न :
1. साधु ने सिक्का किसे देने को कहा ?
2. राजेश किसकी बात मानकर आगे चला ?
3. राजा का नाम क्या था ?
4. राजा कहाँ जा रहा था ?
5. यह गद्यांश किस पाठ का है?
उत्तर:
1. साधु ने सिक्का गरीव को देने को कहा ।
2. राजेश साधु की बात मानकर आगे चला।
3. राजा का नाम शूर सिंह था।
4. राजा पड़ोसी राज्य पर आक्रमण करने जा रहा था।
5. यह गद्यांश ‘राजा बदल गया’ पाठ का है।

III. राजेश राजा के पास गया। सोने का सिक्का उनकी ओर बढ़ाते हुए कहा – “लीजिए महाराज आप इसे रख लीजिए। ”
“बेटा मुझे क्यों देना चाहते हो ?”‘ – राजा ने आश्चर्य के साथ पूछा
“महाराज एक साधु ने कहा था कि जो सबसे ग़रीब दिखे उसे यह सिका दे देना।” – राजेश करुण स्वर में बोला ।

प्रश्न :
1. राजेश ने सिक्का किसे देना चाहा ?
2. सिक्का किस धातु से बना था ?
3. राजेश ने सबसे गरीब किसे समझा ?
4. ‘राजा’ का विलोम शब्द क्या है?
5. राजेश को सिक्का गरीब को देने के लिए किसने कहा था ?
उत्तर:
1. राजेश ने सिक्का राजा को देना चाहा।
2. सिक्षा सोने धातु से बना था।
3. राजेश ने सबसे गरीब राजा को समझा।
4. ‘राजा’ का विलोम शब्द रंक है।
5. राजेश को सिक्का गरीब को देने के लिए साधु ने कहा था।

IV. “ममें राजा हूँ, राजा ! मैं तुझे गरीब लगता हूँ?” – राजा क्रोध में बोला।
“महाराज ! यदि आप अमीर होते तो दूसरे देश को लूटने के लिए इतनी बड़ी सेना लेकर क्यों जाते ?”,
राजेश की बात राजा की समझ में आ गयी। उन्हें अपनी गलती का अहसास हुआ। राजेश की प्रशंसा करते हुए उन्होंने सेना को बापस लौटने का आदेश दिया।
उस् दिन से राजा ने अपनी संपत्ति जनता की सेबा में खर्च करना आरंभ कर दिया।

प्रश्न :
1. ‘गरीब’ का उल्टा शब्द क्या है?
2. किसे अपनी गलती का अहसास हुआ ?
3. राजा ने अपनी संपत्ति किसके लिए खर्च की ?
4. राजा ने किसकी प्रशंसा की ?
5. सेना को वापस लौटने का आदेश किसने दिया ?
उत्तर :
1. ‘गरीब’ का उल्टा शब्द अमीर है।
2. राजा को अपनी गलती का अहसास हुआ।
3. राजा ने अपनी संपत्ति जनता की सेवा के लिए खर्च की।
4. राजा ने राजेश की प्रशंसा की।
5. सेना को वापस लौटने का आदेश राजा ने दिया।

अपठित – गद्यांश :

नीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. मनुष्य के लिए स्वस्थ रहना अत्यंत आवश्यक है। तंदुस्त्त रहने से मन प्रसन्न रहता है। मनुष्य दुगुने उत्साह के साथ अपने काम में लग सकता है। इसके विपरीत अस्वस्थ रहने से बह उदास हो जाता है। मन नीरस रहता है। इसलिए कहा गया है कि स्वस्थ तन में स्वस्थ मन और मस्तिष्क का निवास होता है।

प्रश्न:
1. मनुष्य के लिए क्या आवश्यक है?
2. मन प्रसन्न कैसे रहता है?
3. तंदुरुस्त मनुष्य अपने काम में कैसे लग सकता है ?
4. किस कारण से मनुष्य उदास हो जाता है ?
5. स्वस्थ तन में किसका निवास होता है ?
उत्तर :
1. मनुष्य के लिए स्वस्थ रहना अत्यंत आवश्यक है।
2. तंदुरुस्त रहने से मन प्रसन्न रहता है।
3. तंदुरुस्त मनुष्य अपने काम में दुगुने उत्साह के साथ लग सकता है।
4. अस्वस्थ रहने से मनुष्य उदास हो जाता है।
5. स्वस्थ तन में स्वस्थ मन और मस्तिष्क का निवास होता है।

II. “प्राचीन काल के गाँव स्वावलंबी और धन – धान्य संपन्न हुआ करते थे। गाँव के लोग प्रेम से मिल – जुलकर रहते थे और अतिथियों का सत्कार करते थे। नगरों के कोलाहल से दूर शांत वातावरण में रहते थे। गाँब में मुख्य रूप से किसान रहते थे। उनकी सहायता करने के लिए बढई, कुम्हार, सुनार, लोहार, नाई, जुलाहे वैद्य, पुजारी आदि रहते थे। पैसे का लेन देन कम था। किसान की सभी ब्यवसायी सहायता करते थे।

प्रश्न :
1. प्राचीन काल में गाँव कैसे रहते थे ?
2. गाँव के लोग कैसे रहते थे ?
3. शहर का वातावरण कैसा होता था ?
4. गाँव में किसका लेन देन कम था ?
5. किसान की सहायता कौन करते थे ?
उत्तर :
1. प्राचीन काल में गाँव स्वावलंबी और धनधान्य संपन्न हुआ करते थे।
2. गाँव के लोग प्रेम से मिलजुलकर रहते थे और अतिथियों का सत्कार करते थे।
3. शहर का वातावरण कोलाहल युक्त होता था।
4. गाँव में पैसे का लेन – देन कम था।
5. किसान की सभी व्यवसायी सहायता करते थे ।

II. लिखो :

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
साधु ने सिक्का गरीब को देने के लिए क्यों कहा ?
उत्तर :
साधु लोग भिक्षा माँगकर अपने जीवन यापन करते हैं। उनको किरी (दूसरों के) चीज़ पर आशा नहीं होती वे सब कुछ त्यागने से ही साधु बन जाते है। साधु परोपकारी हाते हैं। इसलिए साधु ने सिक्का गरीब को देने के लिए कहा।

प्रश्न 2.
अगर हमें किसी की कोई चीज़ मिलती है, तो हम क्या करेंगे?
उत्तर :
अभर हमें पाठशाला में कोई चीज़ मिलती है, तो हम उसे कार्यालय में दे देंगे। सडक पर को चीज़ मिली तो हम उसके बारे में पूछ-ताछ करके वह जिसका है उसे दे देंगे।

प्रश्न 3.
राजेश ने सोने के सिक्के का क्या किया ?
उत्तर :
राजेश ने सोने के सिक्के को पहले साधु को दिया । साधु ने कहा कि इसे किसी गरीब को दे दो ताकि वह अपना पेट भर सके। तब राजेश ने दूसरी बार उसे राजा को दिया।

प्रश्न 4.
राजा का नाम क्या था? वह कैसा था ?
उत्तर :
राजा का नाम शूरसिंह था। वह वीर और शूर था। लेकिन वह बहुत लालची था। वह क्रूर भी था। वह धन के लिए दूसरे राज्यों को लूटता था।

प्रश्न 5.
राजेश को जगंल में क्या – क्या दिखायी दिये होंगे ?
उत्तर :
राजेश को जंगल में पेड – पौधे, पशु – पक्षी, जानवर, झरने आदि दिखायी दिये होंगे।

II. सृजनात्मक अभिव्टति

प्रश्न 1.
अपने यहाँ के किसी पर्व का वर्णन करते हुए अपने मित्र को एक पत्र लिखिए।
उत्तर :

वरंगल,
ता. ×××

प्रिय मित्र रवि,
तुम्हारा पत्र अभी मिला। पढ़कर खुश हुआ । दशहरे की छुट्टियाँ समाप्त हो गयी। यहाँ कल दीपावली भी खूब मनायी गयी। दीपावली हिन्दुओं का मुख्य त्योहार है। इसे सभी लोग मनाते हैं। प्राचीन काल में श्रीकृष्ण ने सत्यभामा समेत जाकर दुष्ट नरकासुर का वध किया। तब से उसके उपलक्ष्य में लोग दीपावली खुशी से मनाते आ रहे हैं। उस दिन घर की सफ़ाई की जाती है। अभ्यंगन स्नान करते है। बन्धु लोग आते हैं। पकवान खाते है। बच्चे फुलझडियाँ और पटाखे जलाते हैं। लक्ष्मी की पूजा करते हैं। ब्यापारी लोग अपने पुराने हिसाब ठीक करके नये हिसाब शुरू करते हैं। तुम्हारे माँ-बाप को मेरे प्रणाम कहना।

तुम्हारा,
के. मणि कुमार,
आठर्वी कक्षा।

पता :
वि. रवि कुमार,
हिन्दू हाईस्कूल,
आठवी कक्षा,
कोत्तपक्ळि, करीमनगर।

సారాంశము :

ఒకసారి ఒక అడవి గుండా రాజేష్ అను ఒక పిల్లవాడు వెళుతూ ఉండెను. దారిలో అతనికి ఒక బంగారు నాణెము లభించినది. అప్పుడు ఆ బాలుడు ఈ నాణెం నాది కానేకాదు కదా ! దీనిని తీసుకుని నేను ఏమి చేసుకోను ? పాపం ఎవరి నాణెం పడిపోయిందో తెలుసుకుందాం. ఇప్పుడు దీన్ని నేను ఉంచుకోనూ. లేను, పారవేయనూ లేను. ఇది బంగారు నాణెం కదా! అని ఆలోచించుచుండెను.

ఈ విధంగా ఆలోచిస్తూ అతడు ముందుకు నడవసాగెను. దారిలో జపమాల తిప్పుకుంటూ అతడికి ఒక సాధువు ఎదురు వచ్చెను. అతడు ఈ నాణెమును ఈ సాధువుకు ఎందుకు ఇవ్వకూడదు ? అని ఆలోచించెను.

రాజేష్ ఆ నాణెమును సాధువుకు ఇవ్వగా ఆ సాధువు ఆశ్చర్యంతో “కుమారా ! ఈ నాణెము మా లాంటి సాధువులకు అవసరం లేదు. దీనిని ఎవరైనా పేదవారికి ఇచ్చినట్లయితే వారు దీంతో పొట్ట నింపుకుంటారు.” అని చెప్పెను.

సాధువు మాటలు విని రాజేష్ ముందుకు నడిచెను. అతనికి ఎవరిదో ఒక రాజసైన్యం వెళ్ళడం కన్పించినది. ఇంత పెద్ద సైన్యాన్ని చూసిన అతడు బహుశ ఏదో ఒక కారణం ఉండే ఉండి ఉంటుంది, అందుకే రాజుగారు తన సైన్యాన్ని తీసుకుని వెళ్ళుచున్నారు అని ఆలోచించెను. అతడు ఒక సైనికుడిని “సోదరా ! ఇంత పెద్ద సైన్యం తీసుకుని (వెంట పెట్టుకుని మీ రాజుగారు ఎక్కడికి వెళ్ళుచున్నారు ?” అని అడిగెను.

ఇతడు మా రాజుగారైన “శూరసింహుడు”. ఆయన “పొరుగు రాజ్యంపై దాడిచేసి ఆ రాజ్యాన్ని దోచుకోవడం కోసం వెళ్ళుచున్నారు” అని అతడు సమాధానం చెప్పెను.

రాజేష్ ఆ రాజుగారి వద్దకు వెళ్ళెను. బంగారు నాణెమును రాజుగారికి అందిస్తూ “తీసుకోండి మహారాజా, దీనిని మీరు ఉంచుకోండి” – అని చెప్పెను.

దానికి ఆ రాజుగారు “కుమారా! దీన్ని నాకు ఎందుకు ఇవ్వకోరితివి?” అని ఆశ్చర్యంగా అడిగిరి.

“మహారాజా ! ఒక సాధువు నీకు ఎవరైనా అందరికంటే పేదవాడు కనిపిస్తే అతనికి ఈ నాణెమును ఇవ్వమని చెప్పిరి” అని రాజేష్ కరుణ స్వరంతో రాజుగారితో చెప్పెను.

“నేను రాజును. నేను నీకు పేదవాడిగా అనిపిస్తున్నానా?” – అని రాజు కోపంతో అన్నాడు..

“మహారాజా ! మీరు ధనవంతులైతే రెండవ రాజ్యాన్ని (పొరుగు/వేరొక/మరొక) దోచుకోవడానికి ఇంత పెద్ద సైన్యం తీసుకొని ఎందుకు వెళతారు ?”

రాజేష్ మాటలు రాజుగారికి అర్థమైనవి. వారికి తన తప్పు తెలిసినది. రాజేషన్ను ప్రశంసిస్తూ తన సైన్యాన్ని వెనుకకు మళ్ళించుటకు ఆజ్ఞాపించెను.

ఆ రోజు నుండి రాజు తన సంపదనంతా పేదవారి సేవలో ఖర్చుపెట్టడం ప్రారంభించెను.

वचन :

• जंगल – जंगल
• सिक्का – सिक्षे
• बेटा – बेटे
• राजा – राजा लोग
• सेवा – सेवाएँ
• लडका – लडके
• बेचारा – बेचारे
• साधु – साधु लोग
• बात – बातें
• बस्ती – बस्तियाँ
• रास्ता – रास्ते
• माला – मालाएँ
• सेना – सेनाएँ
• गलती – गलतियाँ
• रुपया – रुपये

लिंग :

• बालक – बालिका
• लडका – लडकी
• महाराज – महारानी
• पडोसी – पडोसिन
• सेवक – सेविका
• बचा – बची
• गरीब – गरीबिनी
• देवर – देवरानी
• राजा – रानी
• बेटा – बेटी
• भाई – बहन
• युवक – युवती

उल्टे शब्द :

• लेना × देना
• साधु × क्रूर
• बड़ी × छोटी
• क्रोध × शांत
• आरंभ × अंत
• रखना × फेंकना
• गरीब × अमीर
• जवाब × प्रश्न
• समझ × ना समझ
• खर्च × बचत
• आखिर × शुरू
• आगे × पीछे
• पास × दूर
• प्रशंसा × निंदा

पर्यायवाची शब्द :

• लडका – बालक, बच्चा
• सोना – हेम, कंचन
• जवाब – उत्तर
• राजा – नृप, शासक
• रास्ता – मार्ग, पथ
• प्रश्न – सवाल
• जंगल – वन
• साधु – संत
• प्रशंसा – स्तुति

प्रत्यय :

• महाराज – राज
• गरीबी – ई
• खुशी – ई
• पडोसी – ई
• दुखी – ई
• ग़लती – ई
• सुखी – ई

संधि विच्छेद :

• महाराज = महा + राज
• संग्रहालय = संग्रह + आलय
• सचिवालय = सचिव + आलय
• राजेश = राजा + ईश
• ग्रंथालय = ग्रंथ + आलय
• मंत्रालय = मंत्र + आलय

उपसर्ग :

• महाराज – महा
• सुविशाल – सु
• अहसास – अह
• सक्रिय – स
• सुस्वागत – सु
• सप्रेम – स
• कुसंग – कु

वाक्य प्रयोग :

1. आश्चर्य – इसमें आश्चर्य क्या है?
2. ज़रूर – मुझे एक ज़रूरी काम पर आज हैदराबाद जाना है।
3. पडोसी – पडोसी देश वालों से भी दोस्ती करनी चाहिए।
4. आक्रमण – भारत पर कई विदेशी राजाओं का आक्रमण हुआ।
5. अमीर – क्या अमीर लोगों को दिल नहीं होता ?
6. आरंभ – उसने चित्र खींचना आरंभ किया।

मुहावरे वाले शब्द :

1. आश्चर्य में पडना = विस्मय में पडना, विस्मित होना
राजा आश्चर्य में पड गये।
2. आश्चर्य में डालना = चकित करना
छात्रों के प्रश्न अध्यापक जी को आश्चर्य में डाल दिये।
3. आश्चर्य का टिकाना न रहना = अत्यधिक आश्चर्य चकित होना
इस वैज्ञानिक चित्र को देखकर छात्रों का आश्चर्य का कोई
ठिकाना न रहा।
4. समझ लेना = निश्चय या निर्णय कर लेना।
अंत में राजा को समझ लेने में अधिक समय नहीं लगा।
5. समझा जाना = निपटना
बालकों से इस बात को समझा जाना है।
6. समझ में आना = निश्चय में आना
बात मेरी समझ में आयी।
7. आगे बढ़ जाना = उत्रत और समृद्ध हो जाना
राजा की सेना आगे बढ़ गयी।
8. पेट भरना = दाल रोटी मिलना, खाना मिलना
रुपयों से कोई पेट भर सकता है?
9. लूटने जाना = सब कुछ छीनने जाना
राजा किसी देश को लूटने जा रहा है।
10. प्रशंसा करना = तारीफ़ करना
अध्यापक जी ने रामू की प्रशंसा की ।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

Telangana SCERT 8th Class Hindi Study Material Telangana Pdf 3rd Lesson प्यारा गाँव Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Hindi 3rd Lesson Questions and Answers Telangana प्यारा गाँव

प्रश्न :

प्रश्न 1.
इस चित्र में क्या – क्या दिखायी दे रहे हैं ?
उत्तर :
इस चित्र में पर्वत, पेड, घर, खेत, पक्षियाँ, गाय, बैलगाडी, बस, हल, साइकिल, बैल, आदमी, किसान आदि दिखायी दे रहे हैं।

प्रश्न 2.
कौन क्या कर रहे हैं ?
उत्तर :
किसान खेत जोत रहा है। एक आदमी साइकिल चला रहा है। एक आदमी हल लेकर जा रहा है। और एक आदमी बैल गाडी चला रहा है। पक्षियाँ उड रहे हैं। गाय घास चर रही हैं।

प्रश्न 3.
इस चित्र में आपको कौन – सा दृश्य सबसे अच्छा लगा और क्यों ?
उत्तर :
इस चित्र में मुझे दूर के पर्वत और आसमान में छा गये बादल और आसमान में उडने वाली पक्षी आदि दृश्य सब से अच्छे लगे। क्योंकि ये प्राकृतिक दृश्य हैं।

सुनो – बोलो :

प्रश्न 1.
चित्र में क्या – क्या दिखायी दे रहे हैं?
उत्तर :
चित्र में दादाजी खडे हुए हैं। उनके सामने रानी और रमेश खडे हुए हैं। दूसरे चित्र में एक लुहार लोहे का काम कर रहा है। तीसरे चित्र में एक कुम्हार, कुम्हार के चक्र पर मिट्टी के बर्तन बना रहा है। चौथे चित्र में एक जुलाहा/हथकरघे पर कपडे बुन रहा है। पाँचवे चित्र में दो बढ़ई लकडी का काम कर रहे हैं। छठवे चित्र में एक सुनार सोने का काम कर रहा है। सातवे चित्र में एक बँसोर टोकरी बना रहा है। आखिरी चित्र में एक किसान हल और बैलों की सहायता से खेत जोत रहा है।

प्रश्न 2.
आपके गाँव में क्या – क्या देखने को मिलते हैं?
उत्तर :
हमारे गाँव में तो गाँव की हरियाली देखने को मिलती है। घाटों पर धोबी कपडे धोते दिखायी देते हैं। किसान खेतों में काम करते दिखायी देते हैं। हमारे गाँव के प्राथमिक आरोग्य केंद्रों में डॉक्टरों को भी देख सकते हैं। कई उद्योग धंधे वाले भी देखने को मिलते हैं। जैसे – बढ़ई, कुम्हार, लुहार, सुनार और बँसोर आदि। जुलाहे और चमार भी देखने को मिलते हैं।

पढ़ो :

अ. नीचे दिये गये वाक्यों के अर्थ बतलाने वाले शब्द पाठ्य – पुस्तक में से ढूँढ़िए और लिखिए।।

उत्तर :

आ. नीचे अधूरे वाक्य दिये गये हैं, उन्हें पूरा कीजिए।

अ. सामने कमलेश काका आ रहे हैं। इन्हें ………… (प्रणाम करो।)
आ. दामोदर दादा गाँववालों के लिए ……….. (मिट्टी के बरतन जैसे घडे, मटके, हँडी, मिट्टी के खिलौने आदि बनाते हैं।)

लिखो :

अ. नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
हर किसी में कला, कौशल, प्रतिभा होती है, जिससे हम व्यवसाय कर सकते हैं। तुम्हें कौन-सा व्यवसाय पसंद है और क्यों?
उत्तर :
मुझे बढ़ई का काम पसंद है। क्योंकि लकडी से कई प्रकार के खिलौने और कलाकृतियाँ बना सकते हैं। लकडी से नाजूक कलाखंड का काम भी कर सकते हैं।

प्रश्न 2.
अपने गाँव के बारे में लिखिए।
उत्तर :
मेरा गाँव सुंदर गाँव है। मेरे गाँव में मंदिर, तालाब, बरगद के पेड, खेत, सुंदर पशु – पक्षी, बगीचे आदि हैं। गाँव की हरियाली देखने लायक है। यहाँ सभी तरह के काम करने वाले रहते हैं। यहाँ के लोग एक दूसरे की सहायता करते हैं और मिलजुलकर रहते हैं।

शब्द भंडार :

निम्न लिखित शब्दों को वाक्यों में प्रयोग कीजिए।
लुहार, कुम्हार, जुलाहा, सुनार, बंसोर
उत्तर :
1. लुहार : लोहे का काम करनेवाले को लुहार कहते हैं।
2. कुम्हार : मिट्टी के बर्तन बनानेवाले को कुम्हार कहते हैं।
3. जुलाहा : कपड़ा बनाने वाले को जुलाहा कहते है।
4. सुनार : सुनार का काम बडा नाजुक होता है।
5. बंसोर : बाँस से कई चीजों बनानेवाले को बंसोर कहते हैं।

सृजनात्मक अभिव्यक्ति :

कल्पना कीजिए कि दादाजी शहर आते हे। दादाजी और आप के बीच हुई बातचीत को वार्तालाप के रूप में लिखिए।
उत्तर :
(दादाजी घर आते हैं)

प्रशंसा :

अपनी कला-कौशल और प्रतिभा को देखते हुए आप कौनसा काम करना पसंद करोंगे? अपने पसंदीदा क्षेत्र में आगे बढ़ने के लिए क्या करोंगे ?
उत्तर :
मैं एक परिश्रमी छात्र हूँ। हर काम मैं लगन से करता हूँ। मन में विश्वास रखकर सुख या दु:ख का परवाह न करते हुए अपने लक्ष्य तक पहुँचना चाहता हूँ। हर एक व्यक्ति में अपने – अपने कौशल होते हैं। मैं भी अपने मन चाहे कला – कौशल में प्रतिभा दिखाने की आशा रखता हूँ।

बचपन से ही कम्प्यूटर्स मेरा सबसे प्रिय विषय है। इस विषय में मेरी बडी रुचि है। इसे चाव व लगन से पढता हूँ। और अपना बहुत सा समय कम्प्यूटर पर बिताता हूँ घर पर मेरा अपना एक मल्टी मीडिया कम्प्यूटर है। इस पर मैं इंटरनेट का प्रयोग भी करता हूँ। स्कूल में इस विषय की विस्तृत पढायी करायी जाती है।

एक बडे कम्प्यूटर विशेषज्ञ बनने की मेरी अभिलाषा है। मुझ में ऐसा होने की तीव्र इच्छा शक्ति और योग्यता भी है। मेरे अध्यापक गण भी इस क्षेत्र में मुझे प्रोत्साहन देकर बडे संतुष्ट है। घर पर माता पिता भी मुझे प्रोत्साहन देते हुए मेरी आकांक्षा को सफल बना रहे हैं।

पढाई के बाद मैं कम्प्यूटर संबंधी अनेक प्रामाणिक संस्थाओं से विशेष ज्ञान प्राप्त करूँगा। इस विषय संबंधी महत्वपूर्ण विषयों की पुस्तकें भी मेरे घर में हैं। जेब खर्च के लिए दिये पैसों का भी मैं इसी विषय सीखने खर्च करता हूँ। इस क्षेत्र में अनेक बडी – बडी संभावनाएँ हैं। मैं अपनी प्रतिभा से कम्प्यूटर विषय में एक विशेषज्ञ बनना चाहता हूँ। इसके लिए सतत प्रयत्नशील रहूँगा।

परियोजना कार्य :

विभिन्न बुद्धिमत्ताओं के व्यवसायों के चित्र इकट्ठा कर कक्षा में प्रदर्शित कीजिए।
उत्तर :

भाषा की बात :

अ. नीचे दिया गया अनुच्छेद पढ़िए।

रानी और रमेश आठवीं कक्षा में पढ़ते हैं। गर्मी की छुट्टियों में दादाजी उन्हें अपने गाँव ले जाने के लिए आये। सब मिलकर सबेरे रेले से निकले। गाड़ी में बड़ी भीड़ थी। फिर भी जैसे-तैसे बैठने की जगह मिल गयी। शाम तक गाँव पहुँच गये। वहाँ स्टेशन के पास चाचाजी बैलगाड़ी लेकर तैयार थे। बैलगाड़ी खेंतों के किनारे-किनारे चलने लगी। खेतों में किसान काम कर रहे थे। पशु चर रहे थे। गाँव की हरियाली देखने लायक थी। बातों -बातों में घर आ गया। दादीजी से मिले। दादीजी ने बहुत लाड़प्यार किया। सबेरे दोनों दूध पीकर दादाजी के साथ गाँव घूमने निकले।
ऊपर दिये अनुच्छेद में रानी, गाँव, भीड, पशु, हरियाली और दूध शब्द किसी व्यक्ति, प्राणी, वस्तु, स्थान अथवा भाव का बोध कराते हैं। ऐसे शब्दों को संज्ञा कहते हैं। संज्ञा के पाँच भेद हैं। वे हैं –

1. जातिवाचक संज्ञा : जिस संज्ञा शब्द से किसी संपूर्ण जाति का बोध हो, वह जातिवाचक संज़ा कहलाता है।
उदा : लडका खेलता है।
2. व्यक्तिवाचक संझा : किसी विशेष व्यक्ति, वस्तु, स्थान का बोध कराने वाले शब्द व्यक्तिवाचक संज्ञा कहलाते हैं।
उदा : राम खेलता है।
3. भाववाचक संज्ञा : जिन शब्दों से किसी गुण, स्वभाव, दशा का बोध हो, वे भाववाचक संज्ञा कहलाते हैं।
उदा : खुख – दुख आते जाते रहते है।
4. समुदायवाचक संज्ञा : ऐसे शब्द, जो किसी विशेष समुदाय या समूह का बोध कराते है, वे समुदायवाचक संज्ञा कहलाते है।
उदा : सेना देश की रक्षा करती है।
5. द्रव्यवाचक संज्ञा : जो शब्द द्रव्य या विभित्र धातुओं का बोध कराते हैं, वे द्रव्यवाचक संज्ञा कहलाते हैं।
उदा : स्वच्छ जल पीना चाहिए।

आ. नीचे दिये गये वाक्य में आये संज्ञा शब्द ढूँढ़कर रेखांकित करो।

1. रानी पढ़ती है।
2. बालक खा रहा है।
3. हरियाली अच्छी होती है।
उत्तर :
1. रानी पढ़ती है।
2. बालक खा रहा है।
3. हरियाली अच्छी होती है।

विचार – विमर्श

वैजानिकों के अनुसार हम सबमें नौ तरह की बुद्धधिमता होती हैं। भाषा वुद्धिमत्ता, तर्क गणित वुद्धिमत्ता, शारीरिक गतिबोधक बुद्धिमत्ता, संगीत वुद्धिमत्ता, स्थान विषयक वुद्धिमत्ता, अपने से जुडी अंतरवैयक्तिक वुद्धिमत्ता, पारस्परिक बुद्धिमत्ता, प्रकृतिवादी बुद्धिमत्ता और आध्यात्मिक बुद्धिमत्ता। इनका विकास अलग – अलग अनुपात में होता है। इनकी कोई सीमा नहीं होती। अभ्यास से इन्हें विकसित कर सकते हैं।

Essential Material for Examination Purpose :

I. पढ़ :

पठित – गद्यांश :
नीचे दिये गये गध्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

I. रानी और रमेश आटबीं कक्षा में पढ़ते हैं। गर्मी की छुट्रटियों में दादाजी उन्हें अपने गाँब ले जाने के लिए आये। सब मिलकर सबेरे रेल से निकले। गाड़ी में बड़ी भीड़ थी। फिर भी जैसेतैसे बेटने की जगह मिल गयी। शाम तक गाँच पहुँच गये। वहाँ स्टेशन के पास चाचाजी बैलगाड़ी लेकर तैयार थे।
बैलगाड़ी खेतों के किनारे-किनारे चलने लगी। खेतों में किसान काम कर रहे थे। पशु चर रहे थे। गाँव की हरियाली देखने लायक़ थी। बातों – बातों में घर आ गया। दादीजी से मिले। दादीजी ने बहुत लाड़-प्यार किया।

प्रश्न :
1. रानी किस कक्षा में पढ़ती है ?
2. रानी और रमेश को लाने के लिए शहर कौन आया?
3. बैलगाड़ी लेकर कौन आया था ?
4. किसने रानी और रमेश को बहुत लाड़ – प्यार किया ?
5. खेतों में कौन काम कर रहे थे ?
उत्तर :
1. रानी आठवीं कक्षा में पढ़ती है।
2. रानी और रमेश को लाने के लिए शहर दादा जी आये।
3. बैलगाड़ी लेकर चाचाजी तैयार थे।
4. दादाजी ने रानी और रमेश को बहुत लाड़ – प्यार किया।
5. खेतों में किसान काम कर रहे थे।

II. रमेश : दादा जी! आपका गाँब बड़ा प्यारा है। यहाँ तो सभी तरह के काम करने वाले रहते हैं।
दादाजी : हाँ बेटा! यहाँ सभी तरह के काम करने वाले रहते हैं। ये एक-दूसरे की सहायता करते हैं और मिलजुलकर रहते हैं। बे अपने-अपने घरेलू उद्योगों से देश के विकास में भाग लेते हैं।
रानी : दादा जी! ये देखो कितने हरे-भरे खेत हैं।
दादाजी : हाँ बेटी! इन खेतों को हरा-भरा बनाने के लिए किसान दिन-रात मेहनत करते हैं। अन्न उगाते हैं। हमारी भूख मिटाते हैं। इसीलिए महात्मा गांधी जी ने कहा था “वास्तव में भारत गाँबों में ही बसता है।”
रमेश-रानी : हाँ दादा जी! आपने सही कहा। सच में गाँच बहुत प्यारे होते हैं।

प्रश्न :
1. रमेश ने किसे प्यारा कहा ?
2. गाँव वाले देश के विकास में भाग कैसे लेते हैं ?
3. ‘दादाजी ! ये देखो कितने हरे भरे खेत हैं?’ यह वाक्य किसने कहा ?
4. भारत कहाँ बसता है ?
5. उपर्युक्त पंक्तियाँ किस पाठ से है ?
उत्तर :
1. रमेश ने गाँव को प्यारा कहा।
2. गाँव वाले अपने – अपने घरेलू उद्योगों से देश के विकास में भाग लेते हैं।
3. यह् वाक्य रानी ने कहा।
4. भारत गाँवों में बसता है।
5. उपर्युक्त पंक्तियाँ ‘प्यारा गाँव’ पाठ से है।

अपठित – गद्यांश :
नीचे दिये गये गद्यांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य कें लिखिए।

I. श्रीकृष्ण देवराय विजयनगर के प्रतापी राजा थे। बे शूर, बीर ही नहीं बल्कि एक महान साहित्यकार भी बे। उन्होंने दरबार में अनेक दिग्गज कबियों को स्थान दिया। बे स्वयं भी महाकवि थे, तेनालि रामकृष्ण उनके दरबारी कवियों में से एक थे। कहा जाता है कि रामकृष्ण कवि पर काली माता की अपार कृपा थी। बे बडे बुद्विमान और चतुर थे।

प्रश्न :
1. विजयनगर के प्रतापी राजा कौन थे?
2. राजा कृष्णदेवराय की विशेषता क्या थी ?
3. अनेक दिग्गज कवियों को स्थान किन्होंने दिया ?
4. तेनालि रामकृष्ण कैसे व्यक्ति थे ?
5. कालीमाता की अपार कृपा प्राप्त व्यक्ति कौन थे ?
उत्तर:
1. विजयनगर के प्रतापी राजा श्रीकृष्णदेवराय थे।
2. श्रीकृष्णदेवराय शूर, वीर ही नहीं एक महान साहित्यकार भी थे।
3. अनेक दिग्गज कवियों को स्थान श्रीकृष्णदेवराय ने दिया।
4. तेनालिरामकृष्ण बडे बुद्धिमान और चतुर थे।
5. कालीमाता की अपार कृपा प्राप्त व्यक्ति तेनालिरामकृष्ण थे।

II. विजयदशमी एक्ता का प्रतीक है। दुर्गा प्रतिमा के विसर्जनावसर पर जगह – जगह मेले लगते हैं। जहाँ सभी लोग आपसी वेमनस्य भूलकर एकता की भाबना से परस्पर मिलते हैं। इस दिन चारों ओर आनंद के ही बादल छाये रहते हैं। हम सभी का यह पवित्र कर्त्यव्य होता है कि बिजयदशमी को देश और समाज के उत्थान के लिए अधिक से अधिक महत्यपूर्ण समझें। इसके आदर्श को अपनाना जीवन को सफल बनाना है।

प्रश्न :
1. दुर्गा प्रतिमा के विसर्जनावसर पर क्या होता है?
2. उस समय लोग कैसे मिलते हैं?
3. चारों ओर क्या छाये रहते हैं?
4. हम सभी का पवित्र कर्तव्य क्या है ?
5. विजयदशमी किसका प्रतीक है?
उत्तर :
1. दुर्गा प्रतिमा के विसर्जनावसर पर जगह – जगह मेले लगते हैं।
2. सभी लोग आपसी वैमनस्य भूलकर एकता की भावना से परस्पर मिलते हैं।
3. चारों ओर आनंद के ही बादल छाये रहते हैं।
4. विजयदशमी को देश और समाज के उत्थांन के लिए अधिक महत्वपूर्ण समझें।
5. विजयदशमी एकता का प्रतीक है।

III. कुछ दिनों में दोनों मदुर पहुँच गए। भोजन और रहने की समस्या थी । उन्होंने एक घर किराए पर ले लिया। एक दो दिन अपना लाया खाना खाया । फिर बह भी समाप्त हो गया । ‘कोबलन’ के पास एक पैसा भी न था। ‘कत्रकी’ ने कहा – मेरे पास कुछ गहने हैं। आप उन्हें बेचकर भोजन सामग्री ले आएँ। बाकी बचे पैसों से कोई ब्यापार शुरू करें।

प्रश्न :
1. दोनों कहाँ पहुँचे ?
2. कौन – कौन मदुरै पहुँच गये ?
3. ‘कोवलन’ और ‘कन्नकी’ को मदुरे में क्या समस्या थी ?
4. दोनों ने रहने के लिए और भोजन के लिए क्या किये?
5. इस गद्यांश को शीर्षक दीजिए।
उत्तर :
1. दोनों मदुरै पहुँचे।
2. कोवलन और कत्रकी मदुरै पहुँच गए।
3. कोवलन और कन्नकी को मदुरै में भोजन की समस्या थी, क्योंकि उनके पास पैसे नहीं थे।
4. दोनों ने रहने और भोजन के लिए गहना बेचकर व्यापार शुरू किया।
5. ‘कोवलन और कन्नकी की मदुरै यात्रा’।

I. लिखो :

लघु प्रश्न :

प्रश्न 1.
खेती के लिए किन – किन सामानों का उपयोग करते हैं?
उत्तर :
खेती के लिए हल, बैलगाडी, कुल्हाडी, फावडा, हथौडा आदि सामानों का उपयोग करते हैं। आजकल आधुनिक साधन भी आ गये हैं। जैसे – ट्रेक्टर, श्रेशर आदि।

प्रश्न 2.
मिट्टी से तुम क्या – क्या बना सकते हो ?
उत्तर :
मिट्टी से घडे, मटके, हँडी, खिलौने, भगवान की प्रतिमाएँ और कई प्रकार के बर्तन बना सकते हैं। लोग मिट्टी से घर भी बनाते हैं।

प्रश्न 3.
तुम दादाजी के गाँव के बारे में क्या कहना चाहोगे ?
उत्तर :
दादाजी का गाँव बहुत सुंदर और प्यारा गाँव है। यहाँ सभी. प्रकार के पेशेवर के लोग जैसे लुहार, कुम्हार, जुलाहा, बढ़ई, बंसोर रहते हैं। गाँव में एक – दूसरे की सहायता करते हैं और मिलजुलकर रहते हैं। खेतों को हरा-भरा रखने के लिए किसान दिन – रात मेहनत करते हैं।

लघु निबंध प्रश्न :

प्रश्न 1.
निम्नलिखित संवाद को ध्यान से पढ़कर नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।
रानी : दादाजी ! वहाँ देखिए। वे कौन हैं? वे क्या कर रहे हैं?
दादाजी : हाँ बेटा ! वे सोने – चाँदी का काम करते है। वे सोने-चाँदी से तरह-तरह के आभूषण जैसे-अंगूठी, हार, चूड़ी आदि बनाते हैं।
रामेश : दादाजी ! उस गली में देखिए लंबे-लंबे बाँस हैं। बाँस से क्या-क्या बनाते हैं?
दादाजी : देखो बेटा ! बाँस से टोकरी, झूले, खिलौने आदि बनाते हैं। बनानेवाले को बंसोर कहते हैं।

अब इन प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

i. बंसोर किसे कहते हैं?
उत्तर : बाँस से वस्तुएँ बनानेवाले को बंसोर कहते हैं।
ii. सोने – चाँदी से क्या – क्या बनाते हैं?
उत्तर : सोने -चाँदी से तरह-तरह के आभूषण जैसे-अंगूठी, हार, चूड़ी आदि बनाते हैं।
iii. बढ़ई क्या – क्या सामान बनाते हैं?
उत्तर : बढ़ई लकड़ी से हल, खिडकी, दरवाजे, बैलगाडी और तरह-तरह के सामान बनाते हैं।
iv. बाँस से क्या – क्या बनाते हैं?
उत्तर : बाँस से टोकरी, झूले और खिलौने आदि बनाते हैं।

III. सुजनात्मक अभिव्यत्ति :

प्रश्न 1.
आवश्यक किताबें खरीदने धन माँगते हुए पिताजी के नाम एक पत्र लिखिए।
उत्तर :

हैदराबाद,
ता. ××××

पूज्य पिताजी,
सादर प्रंणाम।
मैं यहाँ कुशल हूं। सोचता हूँ कि आप सब वहाँ सकुशल हैं। में अच्छी तरह पढ रहा हूँ। परीक्षाओं के लिए खूब तैयारी कर रहा हूँ। मुझे यहाँ कुछ आवश्यक किताबें खरीदनी हैं। इसलिए ₹ 300 एम.ओ द्वारा भेजने की कृपा करें। माताजी को मेरा प्रणाम कहना।

आपका आज्ञाकारी पुत्र,
××××

पता :
के. रवि,
घ.नं. 3-6-31/3,
मेंइन बाजार,
खम्मम।

సారాంశము :

(రాణి మరియు రమేష్ ద్దరూ ఎనిమిదవ తరగతి చదువుతున్నారు. వేసవి సెలవుల్లో తాతగారు తమ గ్రామం తీసుకుని వెళ్ళడానికి వచ్చిరి. అందరూ కలసి ఉదయాన్నే రైలులో బయలుదేరిరి. బండి చాలా రద్దీగా ఉన్నది. కానీ ఎలాగోలా కూర్చోడానికి చోటు లభించినది. సాయంత్రానికి గ్రామం చేరిరి. అక్కడ రైల్వేస్టేషన్ దగ్గర పినతండ్రిగారు ఎడ్లబండి తీసుకుని వచ్చి సిద్ధముగా ఉండిరి.
ఎడ్లబండి పొలాల గట్టు మీదుగా వెళ్ళుచున్నది. పొలాల్లో రైతులు పనులు చేసుకుంటూ ఉన్నారు. పశువులు మేత మేస్తూ ఉన్నాయి. గ్రామంలోని పచ్చదనం చూడదగినది. మాటల్లోనే ఇల్లు వచ్చేసింది. నానమ్మను కలిశాము. నాయనమ్మ బాగా ప్రేమగా, గారాబంగా చూసింది.
ఉదయాన్నే పాలు త్రాగి తాతగారితో గ్రామం తిరగడానికి వెళ్ళాము. దారిలో మాట్లాడుకుంటూ ………)

తాతగారు : చూడు ! ఎదురుగా కమలేశ్ పెద్దనాన్న వస్తూ ఉన్నారు. వీరికి నమస్కరించు. (ఇరువురు కమలేశ్ పెద్దనాన్నకు నమస్కరించారు. ఆయన పిల్లలను చూసి చాలా సంతోషించిరి.)
రాణి : కమలేశ్ పెద్దనాన్న ఏమి పని చేస్తారు ?
తాతగారు : వారు కమ్మరి. వారు లోహపు సామాన్లు తవ్వుకోల, పార, సుత్తి, చక్రము, గొడ్డలి మొ||నవి తయారు చేస్తారు.
అటు చూడు. అది దామోదర్ తాత ఇల్లు.
రమేష్ : దామోదర్ తాత ఏం పని చేస్తారు ?
తాతగారు : దామోదర్ తాత గ్రామంలోని వారికి కావలసిన మట్టి పాత్రలను, కుండలు, చిన్న కుండలు, చిన్న మట్టి పాత్రలు, మట్టి బొమ్మలు మొ||న వాటిని తయారుచేయును. పిల్లలూ, మీకు తెలుసా ? మట్టి పాత్రలను తయారు చేయు వారిని ఏమంటారో ?
రాణి : కుమ్మరి అంటారు కదు తాతయ్యా !
తాతగారు : శభాష్. నా ప్రియమైన రాణికి అన్నీ తెలుసు. అటు చూడు చంద్రయ్య బాబాయి ఇల్లు. ఆయన బట్టలు నేస్తున్నారు.
రాణి : మంచిది. తాతయ్యా ! బట్టలు నేయువారిని ఏమంటారు ?
తాతగారు : బట్టలు నేయువారిని సాలీలు (సాలెవారు) అంటారు. బట్టలను చేతిమగ్గం మరియు మిషన్ (యంత్రాలు) రెండింటితోను తయారు చేస్తారు. చేతితో తయారు చేయు దానిని చేతిమగ్గం అంటారు. చంద్రయ్య బాబాయి ఇంటి దగ్గరే రామయ్య ఇల్లు కూడా ఉంది. ఆయన వడ్రంగి పని చేస్తారు.
రమేష్ : తాతయ్యా! వడ్రంగివారు ఇంకా ఏఏ పనులు చేస్తారు ?
తాతగారు : వడ్రంగివారు కర్ర (కలప) తో నాగలి, కిటికీలు, తలుపులు, ఎడ్లబండ్లు మరియు రకరకాల సామాన్లు తయారు చేస్తారు.
రాణి : తాతగారు అక్కడ చూడండి. వారెవ్వరు ? వారు ఏమి చేయుచూ ఉన్నారు ?
తాతగారు : అవును నాయనా! వారు బంగారం- వెండి పనులు చేస్తారు. వారు బంగారం వెండితో రకరకాల ఆభూషణాలు ఉదాహరణకు ఉంగరం, హారం, గాజు మొ||నవి తయారు చేస్తారు
రమేష్ : తాతగారు ! ఆ వీధిలోకి చూడండి పొడవైన వెదురు ఉన్నది. వెదురుతో ఏమేమి తయారు చేస్తారు?
తాతగారు : చూడు నాయనా! వెదురుతో గంపలు, ఊయలలు, ఆటబొమ్మలు మొ||నవి తయారుచేస్తారు. వీటిని తయారు చేయువారిని మేదర్లు అని అంటారు.
రమేష్ : తాతగారు. మీ గ్రామం చాలా బాగుంది. ఇక్కడ అన్ని రకాల పనులు చేసేవారు నివశిస్తున్నారు.
తాతగారు : అవును నాయనా ! ఇక్కడ అన్ని రకాల పనులు చేసేవారు ఉన్నారు. వీరు ఒకరికి ఒకరు సహాయం చేసుకుంటారు. కలిసిమెలిసి ఉంటారు.
రాణి : తాతగారు. ఇటు చూడండి. ఎంత పచ్చపచ్చని చేలో,
తాతగారు : అవునమ్మా. ఈ పొలాలను పచ్చగా తయారు చేయుటకు రైతులు రాత్రి – పగలు పరిశ్రమిస్తున్నారు. ఆహారాన్ని పండిస్తున్నారు. మన ఆకలిని తీరుస్తున్నారు. అందుకే మహాత్మాగాంధీ గారు “వాస్తవంగా భారతదేశం గ్రామాల్లోనే నివశిస్తుంది” అని అనేవారు.
రమేష్ & రాణి : అవును తాతగారు. మీరు సరిగ్గా చెప్పారు. నిజంగా గ్రామాలు ఎంతో అందంగా ఉంటాయి.

प्रत्यय :

• प्यारा – आ
• टोकरी – ई
• हथ करघा – करघा
• सहायता – ता
• अंगूठी – ई
• प्यारी – ई
• मिलजुल – जुल
• बैलगाडी – गाडी

पर्यायवाची शब्द :

• गाँव – देहात
• किसान – कृषक
• दूध – क्षीर, पय
• सामान – वस्तु
• गली – वीधि
• रात – यामिनी
• सबेरे – प्रातःकाल
• पशु – जानवर
• बचा – लडका
• बेटी – लडकी, पुत्री
• सहायता – मदद
• सही – ठीक
• शाम – सायंकाल
• घर – मकान
• काम – कार्य
• हाथ – कर
• दिन – रोज
• सच – सत्य

मुहावरे वाले शब्द :

1. निकल जाना = अपने रंथान से आगे बढ़ जाना। ; वे दोनों आगे निकल गये।
2. मिलजुलकर रहना = प्रेम तथा सद्भावना के साथ रहना।
आपस में सबको मिलजुलकर रहना चाहिए।
3. चलना = गतिशील होना ; हमेशा लक्ष्य की ओर चलना चाहिए।

शब्दार्थ (అర్ధములు) (Meanings) :

Telangana SCERT TS 8th Class Telugu Guide Pdf Download 11th Lesson కాపుబిడ్డ Textbook Questions and Answers.

TS 8th Class Telugu 10th Lesson Questions and Answers Telangana కాపుబిడ్డ

ప్రశ్న 1.
తొలివానకురిసే కాలాన్ని ఏమంటారు ?
జవాబు.
తొలివాన కురిసే కాలాన్ని తొలకరి అంటారు.

ప్రశ్న 2.
ఈ గేయం ఎవరి గురించి చెపుతుంది ?
జవాబు.
ఈ గేయం రైతును గురించి చెబుతుంది.

ప్రశ్న 3.
గేయానికి బొమ్మకి మధ్య గల సంబంధం ఏమిటి ?
జవాబు.
“గేయంలో హలమె మన సౌభాగ్య బలమనుచు చాటి పొలము దున్నాలోయి” అని ఉన్నది. బొమ్మలో హలం పట్టుకొని రైతు పొలం దున్నుతున్నాడు. గేయంలోను, బొమ్మలోనూ ఉన్నభావం ఒక్కటే.

ప్రశ్న 4.
బంగారు పంటలను పండించే రైతుల గురించి మీకేం తెలుసు ?
జవాబు.
రైతు ఎండ, వాన లెక్క చెయ్యకుండా పగలు, రాత్రి తేడా లేకుండా పొలంలో శ్రమపడతాడు. తన సుఖాన్ని త్యాగం చేసి తన చెమటతో నేలను తడిపి బంగారు పంటలను పండిస్తాడు. ప్రపంచానికి ఆకలి తీరుస్తాడు.

ఆలోచించండి – చెప్పండి 

ప్రశ్న 1.
రైతులవలె, ఇతర వృత్తులవారు పడే బాధలను తెల్పండి.
జవాబు.
కుండలు చేసే కుమ్మరి మన్ను తీసి మెత్తగా తొక్కి మృదువైన ముద్దగా చేసి ఎంతో జాగ్రత్తగా సారె మీద పెట్టి రకరకాల ఆకారాలలో కుండలు చేస్తాడు. అతడు పడే కష్టానికి మనం కుండల కిచ్చే ధర ఏపాటి ? కమ్మరి కొలిమి దగ్గర ఆ వేడిని భరిస్తూ ఇనుము కాల్చి రకరకాల పనిముట్లు తయారు చేస్తాడు. కత్తి, కొడవలి వంటివి వేడి మీదనే సాగకొడతాడు. సాలెవారు పత్తి నుంచి నూలు తీసి మగ్గం మీద రకరకాల కళాకృతులతో వస్త్రాలు నేస్తారు. ఇలాగే ఎంతో మంది. వారెంత కష్టపడినా ఆ శ్రమకు తగిన ఫలితం లభించక పేదరికంతో క్రుంగిపోతున్నారు.

ప్రశ్న 2.
మూడు కాలాల్లో రైతులు చేపట్టే పనులేవి?
జవాబు.
రైతులు వేసవి కాలం, వానాకాలం, చలికాలం అనే మూడు కాలాల్లోనూ ఎండనక, వాననక పొలాల్లో పనులు చేస్తూనే ఉంటారు. దానికోసం ప్రతిరోజూ పొలం పనులు చేయవలసి ఉంటుంది. దుక్కిదున్నటం, చదును చేయటం, విత్తనాలు చల్లటం, నీరు పెట్టటం, కలుపు తీయటం, క్రిమికీటకాల నుండి పంటను రక్షించుకోవటం, కోతలు, నూర్పిళ్ళు, ధాన్యాన్ని బస్తాలకెత్తి గమ్యం చేర్చటం – ఇలా ఏడాది పొడుగునా రైతులకు పనులుంటూనే ఉంటాయి.

ప్రశ్న 3.
పేదరైతు కష్టాలు ఎట్లాంటివి?
జవాబు.
పేదరైతు తిండికి బట్టకు కరువై ఎంతో భారంగా బ్రతుకు గడుపుతూ ఉంటాడు. పంట పండించడానికి భూస్వాముల దగ్గర ఎక్కువ వడ్డీలకు అప్పుచేసి తీర్చలేక బాధపడుతూ మరింత పేదవాడై పోతాడు. ఎండ, వాన, చలి, పగలు-రాత్రి అనే తేడాలు లేకుండా ఎంతో కష్టపడి పనిచేసి పంట పండించినా గిట్టుబాటు ధర రాదు. దళారులు ఎంతో తక్కువ ధరకు కొనేసి మరింత లాభాలకు అమ్ముకొని ధనవంతులైపోతూ పేదవారిని మరింత పేదవారుగా మారుస్తారు. ఇలా పేదరైతు అనేక కష్టాలు పడుతున్నాడు.

ప్రశ్న 4.
సద్వర్తనకు దోహదం చేసే గుణాలు ఏవి?
జవాబు.
సద్వర్తన అంటే మంచి ప్రవర్తన. సద్వర్తనకు సహాయం చేసే గుణాలు : తెల్లవారు జామున నిద్రలేవాలి. ప్రతినిత్యం స్నానం చేయాలి. ఎవరితోనూ పోట్లాడకూడదు. అతిగా మాట్లాడకూడదు. మితభాషిగా ఉండాలి. ఇతరుల మేలు కోరాలి. ప్రకృతిలోని ఎండ, వాన, చలి వంటి ధర్మాలను ఓర్చుకోగలగాలి. ధనము, పదవులు మొదలైన వాటిపై ఆశపడరాదు. ఇవన్నీ సద్వర్తనకు దోహదం చేసే గుణాలు.

ప్రశ్న 5.
రైతుకు భగవంతుడు ఇంద్రపదవిని ఇస్తున్నాడని ఎట్లా చెప్తారు?
జవాబు.
ఇంద్రుడు అమృతం తాగుతాడు. స్వర్గం అతని నివాసస్థానం. పట్టువస్త్రాలు, వజ్రాల కవచం ధరిస్తాడు. అతని చుట్టూ సేవకులు ఉంటారు. రైతు తినే జొన్నకూడు పరమాన్నమై, చల్లనీరు అమృత మౌతుంది. నేత వస్త్రాలే జరీ, పట్టు వస్త్రాలై కంబళి వజ్రాల కవచమౌతుంది. అతని చేతిలోని ముల్లుకర్ర వజ్రాయుధమై చుట్టూ వున్న పశువులే సేవకులౌతారు. అందమైన పైరులు నందన వనాలౌతాయి. రైతు పండించిన పంట భూమిలోని నిధులౌతాయి. ఇలా భగవంతుడు రైతు చుట్టూ ఉన్న పరిస్థితులను స్వర్గంతో సమానంగా మార్చి రైతును దేవేంద్రుని చేశాడు అని కవి వర్ణించాడు.

ప్రశ్న 6.
రైతుకు, మునికి గల పోలికలు ఏమిటి?
జవాబు.
ముని బ్రాహ్మీ ముహూర్తంలో అంటే తెల్లవారు జామున లేస్తాడు. ఉత్తమమైన, స్వచ్ఛమైన ఆహారం తీసుకుంటాడు. వదరుబోతు కాకుండా మితభాషిగా ఉంటాడు. మోసాలు చేయడం, నాటకాలాడటం, ఆడంబరాలకు పోవడం మునుల విషయంలో జరగదు. ఈ గుణాలు అన్నీ రైతులో కూడా ఉన్నాయి.

ఇవి చేయండి

I. విని, అర్థం చేసుకొని, ఆలోచించి మాట్లాడడం

ప్రశ్న 1.
“రైతే దేశానికి వెన్నెముక” అంటారు కదా! నేడు రైతుల పరిస్థితి ఎట్లా ఉన్నది ? చర్చించండి.
జవాబు.
శరీరాన్ని నిలబెట్టే ముఖ్య భాగం వెన్నెముక. అలాగే దేశంలోని ప్రజలకు అన్నంపెట్టి, దేశాన్ని నిలబెట్టేది రైతు. రైతు లేనిదే రాజ్యంలేదు… అంటూ ఉంటారు. రాత్రనక పగలనక రైతులు ఆరుగాలాలు కష్టపడి పండిస్తుంటే మనం కాలి మీద కాలేసుక్కూర్చుని ఆనందంగా ఆ ఫలాన్ని అనుభవిస్తున్నాం. ఆనందాన్నిచ్చిన రైతు పరిస్థితి ఏమిటని మనం ఆలోచించటం లేదు.

పేదరైతుకు సామాన్యుడైన వినియోగదారుకు మధ్య ఉన్న దళారులు మేడల మీద మేడలు కడుతూ కోట్లు కూడబెడుతూ ఉంటే రైతుకు గిట్టుబాటు ధరలేక రెండు పూటలా గంజి కూడ లేక పస్తులుంటున్నాడు. పంటకోసం తెచ్చిన అప్పులు తీర్చలేక ఆత్మహత్య చేసుకొంటున్నాడు. ఇదీ ఈనాడు రైతు పరిస్థితి. ఉత్పత్తిదారులకు తమ ఉత్పత్తులకు తగినధర తామే నిర్ణయించుకొనే అవకాశం ఇస్తే వారి బతుకు కొంచెమైనా మెరుగుపడుతుందని నా అభిప్రాయం.

ప్రశ్న 2.
రైతు యొక్క జీవనవిధానం గురించి, కవికి ఉన్న అభిప్రాయం గురించి మాట్లాడండి.
జవాబు.
రైతు యొక్క జీవన విధానాన్ని కవి ముని జీవితంతో పోల్చాడు. మునుల వలె రైతు ఎండ, వాన, చలి, లెక్కచేయడు. చీకటి, వెలుగు, పగలు, రాత్రి అనే తేడాలు లేకుండా పనిచేస్తాడు. మౌనంగా ఉంటాడు. ఎవరినీ మోసం చేయడు. రైతు దినచర్య ముని దినచర్యలాగే ఉంటుంది. మంచి ప్రవర్తన కలిగి ఉంటాడు. ఇంద్రభోగాలనైనా లెక్కచేయకుండా తిరస్కరిస్తాడు. ఈ లక్షణాలన్నీ మునుల జీవిత విధానాన్ని పోలి ఉంటాయని కవి అభిప్రాయపడ్డాడు.

ప్రశ్న 3.
“రైతులు కష్టసుఖాలను సమానంగా స్వీకరిస్తారు” – అని ఎందుకంటారు?
జవాబు.
ఎండల తాకిడికి తట్టుకోడానికి ఎత్తుమేడలు లేకపోతే చెట్ల నీడల్లో ఉంటాడు. ఇల్లంతా వాన చినుకులతో తడిసిపోతే పొదరిళ్ళలో కాలక్షేపం చేస్తాడు. వణికించే చలి నుండి కాపాడుకోడానికి గడ్డివాములలో దూరతాడు. రాత్రి పూట చీకటిలో ఏ పుట్టల మీదో మిట్టల మీదో కాలం గడుపుతాడు. మునుల్లాగా కారడవుల్లో పాములు, తేళ్ళు, పులులు మొదలైన వాటి మధ్య తిరుగుతూ ఉంటాడు. ఇలా కష్టాలను కూడా సుఖాలుగానే భావిస్తాడు రైతు.

II. ధారాళంగా చదువడం అర్థం చేసుకొని ప్రతిస్పందించడం

1. కింది పద్యమును చదివి ఖాళీలను పూరించండి.
‘కష్టసుఖముల నొకరీతి గడుపువారు
శత్రు మిత్రుల సమముగా సైచువారు
సైరికులు దప్ప నంతటి శాంతులెవరు ?
కాన చేమోడ్చి వారినే గౌరవింతు.

భావం : సైరికులు అనగా రైతులు వారు లను మిత్రులను. శత్రువు సహిస్తారు. వారి శాంత స్వభావం వల్లనే వారిని నేను చేతులు జోడించి గౌరవిస్తాను.

2. కింది పద్యాన్ని చదివి దానికింద ఉన్న ప్రశ్నలకు సరియైన సమాధానాన్ని గుర్తించండి.

“ఎండకాలము గుడిసెల నెగరజిమ్మ
తొలకరించిన వర్షము తొట్రుపరుప
ముసురుపెట్టగా రొంపిలో మూల్గుచున్న
కర్షకా! నీదు పల్లెను గాంతురెవరు.”

(అ) ‘రొంపి’కి సరియైన అర్థాన్ని గుర్తించండి.
(ఎ) నీరు
(బి) వరద
(సి) గాలి
(డి) బురద
జవాబు:
(డి) బురద

(ఆ) ‘ఎగురజిమ్ముట’ అనగా
(ఎ) కాలిపోవుట
(బి) గాలికి పైకి విసురు
(సి) కూలిపోవుట
(డి) కిందపడుట
జవాబు:
(బి) గాలికి పైకి విసురు

ఇ. ‘తొలకరించుట’ అంటే నీకు ఏమి తెలుస్తున్నది ?
(ఎ) పలకరించుట
(బి) పులకరించుట
(సి) వర్షాకాలం మొదలు
(డి) ఎండాకాలం మొదలు
జవాబు:
సి) వర్షాకాలం మొదలు

ఈ. కాంతురెవరు అనడంలోని ఉద్దేశం
(ఎ) ఎవరు చూస్తారు?
(బి) ఎవరు పట్టించుకుంటారు?
(సి) ఎవరు అంటారు?
(డి) ఎవరు వింటారు?
జవాబు:
(ఎ) ఎవరు చూస్తారు?

III. స్వీయరచన

1. కింది ప్రశ్నలకు ఐదేసి వాక్యాల్లో జవాబులు రాయండి.

అ. “ఇంద్రపదవి కన్నా రైతు జన్మ గొప్పది” ఎందుకు ? (లేదా) ఇంద్రుని కంటె రైతు గొప్పవాడని ఎలా చెప్పగలవు ?
జవాబు.
ఇంద్ర పదవిలో ఉన్నవాడు భోగభాగ్యాలు కోరతాడు. స్వర్గసుఖాలు, అప్సరసలు, అమృతపానం లేకుండా ఉండలేడు. నందనవనంలో విహారాలు వారి కెంతో ప్రీతి. ఈ విధంగా విలాసాల్లో మునిగిపోతాడు ఇంద్రుడు. కాని తనరక్షణ తను చేసుకోలేక ఇతరులపై ఆధారపడతాడు. రైతుకు పైన చెప్పిన సుఖాలన్నీ నీచమైనవి. తన చుట్టూ ఉన్నవాటినే స్వర్గ సౌఖ్యాలుగా భావిస్తాడు. తన అవసరానికి మించి ఏమీ కోరడు. తానే అందరి ఆకలి తీరుస్తాడు. అంతేగాక తన రక్షణ తానే చూసుకోగలడు. ఎవరి మీదా ఆధారపడడు. అందుకే ఇంద్రుని కన్న రైతు జన్మ గొప్పది.

ఆ. “జై జవాన్! జై కిసాన్!!” అంటారు కదా! రైతుకు, సైనికునికి గల పోలికలు ఏమిటి?
జవాబు.
జవాను అంటే సైనికుడు. రాత్రింబవళ్ళు ఆరుబయట సరిహద్దుల్లో కాపలా కాస్తాడు. శత్రువులను తన మాతృభూమిలోనికి అడుగుపెట్టనివ్వడు. భూమాతను సదా కాపాడుతాడు. ఎండ, వాన, చలి, రాత్రి, పగలు అనే తేడాలు లేకుండా అన్ని ప్రకృతి ధర్మాలనూ ఓర్పుతో భరిస్తాడు. క్రూరమృగాలను కూడా లెక్కచేయడు. కిసాను అంటే రైతు కూడా రాత్రింబవళ్ళు ఆరుబయట తన పొలాలకు కాపలాకాస్తాడు. ఈతి బాధల నుండి పంటను రక్షించుకుంటాడు. నేల తల్లిని సదా గౌరవిస్తాడు. ఎండ, వాన, చలి, రాత్రి, పగలు అనే తేడాలు లేకుండా అన్ని ప్రకృతి ధర్మాలను ఓర్పుతో భరిస్తాడు. క్రూరమృగాలను కూడా లెక్కచేయడు.

ఇ. రైతులకు గల ఐదు సమస్యలను చెప్పండి.
జవాబు.
రైతు ఎండ, వాన, చలి, చీకటి అన్నీ భరిస్తూ ఏడాది పొడుగునా విశ్రాంతి లేకుండా పనిచేస్తూనే ఉంటాడు. అతనికి ఉండడానికి సౌకర్యవంతమైన ఇల్లులేదు. ఇంత కష్టపడినా భార్యాబిడ్డలకు తృప్తిగా తిండిపెట్టలేడు. తన ఆకలి దప్పికలు తీరవు. చలి వణికిస్తున్నా చల్లని నేలపై పండుకోవలసిందే. ఎర్రటి ఎండలో, రాళ్ళల్లో, ముళ్ళలో నడుస్తున్నా కాళ్ళకు చెప్పులుండవు. వడగళ్ళు రాలుతున్నా, పెనుగాలికి దుమ్ము కళ్ళలో పడుతున్నా ఉరుముల్లో మెరుపుల్లో తిరగవలసిందే. ఇవన్నీ రైతుకు గల సమస్యలే.

ఈ. “రైతు ప్రకృతితో మమైకమై ఉంటాడు” దీనిని సమర్థించండి.
జవాబు.
రైతు అహర్నిశలు ప్రకృతితో మమైకమై ఉంటాడు. వేసవి కాలపు మండు టెండలో కూడా తన పని పూర్తి చేస్తాడు. వానలో నానిపోతూ, చలిలో వణికి పోతూ కూడా నేలను దున్నుతాడు. రాత్రనక, పగలనక రాళ్ళలోను అడవిలోను తడబడకుండా తిరుగుతుంటాడు. నిద్రవస్తే తలకింద చేయి పెట్టుకొని ఏ చింతా లేకుండా గులకరాళ్ళపై నిద్రపోతాడు. ఇలా ప్రకృతిలోని ప్రతిమార్పునూ గమనించుకుంటూ ఉండేవాడు రైతు మాత్రమే అనిపిస్తుంది.

2. కింది ప్రశ్నకు పది వాక్యాల్లో జవాబు రాయండి.

అ. “రైతు సంతోషంగా ఉంటే సమాజం బాగుంటుంది” సమర్థిస్తూ రాయండి.
జవాబు.
రైతు కష్టం : రైతు ఏడాది పొడుగునా కష్ట పడి పంటలు పండించాలి అంటే అతనికి ఎంతో శక్తికావాలి. ఆ శక్తి కావాలంటే కడుపునిండా తినాలి. కడుపునిండా తింటేనే గదా కష్టపడగలిగేది! అలాగే అతడి భార్యాబిడ్డలు సుఖంగా ఉంటే అతడు సంతోషించగలడు. వాళ్ళు సుఖంగా ఉండాలంటే రైతుపడ్డ కష్టానికి తగినంత ఫలితం చేతికందాలి. మనం రైతును సుఖపడనిస్తున్నామా? లేదే! అతను చేసిన కష్టానికి తగిన వెలకట్టకుండా కష్టాల ఊబిలో ముంచేస్తున్నాం.

మన సుఖం : రైతు శ్రమఫలాన్ని ఆనందంగా అనుభవిస్తున్నాం. రైతు ఆరుగాలం కష్టపడి పండిస్తున్న ఆహారాన్ని తింటూ, రైతును పట్టించుకోవడం లేదు. రైతును చిన్న చూపుచూస్తున్నాం.

పరిస్థితి మారాలి : సమాజంలో ఈ పరిస్థితి మారాలి. రైతుకు తన శ్రమఫలానికి గిట్టుబాటు ధర నిర్ణయించుకునే అవకాశం కల్పించాలి. దళారులను, స్వార్థ పరులనూ పక్కన పెట్టి వినియోగదారునికీ రైతుకూ సరాసరి సంబంధాన్ని ఏర్పరిస్తే ఇద్దరూ సుఖపడతారు. ఆకాశానికి రెక్కలు కట్టుకొని ఎగిరిన ధరలు నేలకు దిగుతాయి. రైతు కూడా సమాజంలో పదిమందితో బాటు తాను కూడా ఆనందంగా జీవించగలుగుతాడు. అప్పుడే ఈ సమాజం బాగుపడుతుంది.

ఆ. కర్షకా ! నీకు చేతులెత్తి నమస్కరిస్తున్నాను అని కవి అన్నాడు కదా ! అలా నమస్కరించదగిన రైతులు చేస్తున్న కృషిని వివరించండి.
జవాబు.
దేశంలోని ప్రజలకు అన్నం పెట్టి, దేశాన్ని నిలబెట్టేది రైతు. రాత్రినక, పగలనక రైతులు ఎల్లవేళలా, ఆరుకాలాలు కష్టపడి పనిచేసి, పంట పండిస్తుంటే, అతని కష్టఫలాన్ని మనం అనుభవిస్తున్నాం. కానీ రైతు పరిస్థితి ఏమిటని ఆలోచించము. రైతుకి, వినియోగదారుడికి మధ్యనుండే దళారులు లక్షలకొద్దీ ధనం సంపాదిస్తుంటే, రైతులకు గిట్టుబాటు ధరలేక, రెండుపూటలా తీసుకోవడానికి గంజీ కూడా లేక పస్తులుంటాడు.

పంట కోసం తెచ్చిన అప్పులు తీర్చలేక ఒక్కొక్కసారి ఆత్మహత్యలు చేసుకుంటూ ఉంటాడు. ఎండ, వాన, చలి లెక్కచేయడు. నిరంతరం తనువేసిన పంటను కంటికి రెప్పలాగా కాపాడుకుంటూ ఉంటాడు. ఎవరినీ మోసం చేయడు. కష్టసుఖాలు ఏవి వచ్చినా మునిలాగా ఒకే విధంగా ఉంటాడు. సుఖాలకు పొంగిపోవడం, కష్టాలకు కుంగిపోవడం ఉండదు. అందుకే కవి కర్షకా ! నీకు చేతులెత్తి నమస్కరిస్తున్నాను అని అన్నాడు.

IV. సృజనాత్మకత/ప్రశంస

1. కింది వానిలో ఒకదానికి జవాబు రాయండి.

అ. పాఠం ఆధారంగా రైతు ఆత్మకథను రాయండి.
రైతు ఆత్మకథ
జవాబు.
నేనొక రైతును. ఆరుగాలాలు శ్రమించి పంటలు పండిస్తాను. ప్రపంచానికి ఆకలి తీరుస్తాను.మండు వేసవి ఎండలలో ఆ వేడికి కాలిపోతూ పనిచేస్తాను. వానలో నానుతూ చలికి వణుకుతూ నాగలితో పొలం దున్నుతాను. అడవులలోనైనా రాళ్ళలోనైనా రాత్రిగాని పగలుగాని ఎలా అవసరమైతే అలా వెళుతుంటాను. అలిసిపోతే గులకరాళ్ళను కూడా పట్టించుకోకుండా తలకింద చేయి పెట్టుకొని పడుకుంటాను.

నాకు శత్రువులు, మిత్రులు, కష్టసుఖాలు అన్నీ సమానమే. కార్చిచ్చును, ముళ్ళను, వడగళ్ళను, పెనుగాలి దుమ్మును, ఉరుములు మెరుపులను అన్నింటినీ భరిస్తాను. మంచు కురుస్తున్నా పచ్చిక మీద పడుకుంటాను. ఒక్కొక్కసారి కటిక చీకట్లో దారితప్పిపోతే ఆకలి దప్పికలకు బాధ పడతాను. ఇన్ని కష్టాలు పడినా నా భార్యాబిడ్డలకు కడుపు నిండా తిండి పెట్టలేకపోతున్నాను.

ఎండలకు వానలకు చలికి తట్టుకోడానికి నాకు మంచి ఇల్లు లేదు. చెట్ల నీడల్లోనూ పొదరిళ్ళ బురదలోనూ గడ్డివాములలోనూ తలదాచుకుంటాను. ఒక్కొక్కసారి క్రూరమృగాల మధ్య తిరగవలసి వచ్చినా ధైర్యం కూడగట్టుకొని ఉంటాను. తెల్లవారు జామునే లేచి స్నానం చేయటం, సాత్వికమైన ఆహారం తినటం నా పద్ధతి. ఎవరితోనూ వాదాలు పెట్టుకోను. మాయమాటలు, మోసాలు, ఆడంబరాలు నాకు అక్కరలేదు. నాకున్నంతలో ఇతరులకు పంచి పెడతాను.

ఈశ్వరుడిచ్చే ఇంద్రపదవిగాని, ప్రకృతి కాంత వలపులుగాని నాకవసరంలేదు. నేను తినే జొన్న సంకటే నాకు పరమాన్నం. నేను కట్టే నూలు బట్టలే చీనాంబరాలు. నా చేతికర్ర నా వజ్రాయుధం. నా కంబళి నాకు వజ్రకవచం. నా పంటపొలాలే నందనవనాలు, నిధి నిక్షేపాలు. నాకున్నంతలో తృప్తిపడతాను. పరుల కోసం పాటుపడతాను. నేను కోరేదొక్కటే. నా శ్రమను గుర్తించండి. తగిన విలువ నివ్వండి.

(లేదా)

అందరికి అన్నం పెట్టే రైతు కృషిని అభినందిస్తూ అభినందన పత్రం రాయండి.

అభినందన పత్రం

కృషీవలా!
ఆరుగాలాలు శ్రమించి అమృతం లాంటి పంటలు పండించి ప్రజలకు పంచుతున్నావు. ఒక్కదినమైనా విశ్రాంతి ఎరుగక కృషిచేస్తావు. నీ కృషికి మా కైమోడ్పులు.

అన్నదాతా!
అన్నంలేనిదే ఏప్రాణీ బ్రతకలేదు. అటువంటి ప్రాణాధారమైన అన్నాన్ని ఉత్పత్తి చేసి మనుషులను బ్రతికిస్తున్నావు. గడ్డీగాదంతో పశువులను బ్రతికిస్తున్నావు. అటువంటి నీకు మా జోతలివే.

హాలికా!
పచ్చని పైరులతో చెట్లతో కాలుష్యాన్ని రూపు మాపి అందరికీ ప్రాణవాయువు నందిస్తున్నావు. ఏ వైద్యుడూ ప్రసాదించలేని ఆరోగ్యాన్ని నీవు ప్రసాదిస్తున్నావు. నీకివే మా కృతజ్ఞతాంజలులు.

అట్టహాసాలు, ఆర్భాటాలు లేకుండా ఉన్నంతలో సంతృప్తి పడిపోతూ సత్ప్రవర్తనతో జీవిస్తావు. తగువులు నీ దరి దాపులకు రావు. మితభాషివై అందరి మేలు కోరుతూ అందరి ప్రేమను చూరగొన్నావు. నీ ఆదర్శ జీవనానికి మా అభినందనలందుకో.

V. పదజాల వినియోగం

1. కింది పదాలతో సొంతవాక్యాలు రాయండి.

(అ) హలం : నాగలి : హలం బలరాముని ఆయుధం.
(ఆ) సైరికులు : రైతులు : సైరికులు అహోరాత్రాలు కష్టపడి పంటలు పండిస్తారు.

2. కింది పట్టికలోని ప్రకృతి వికృతులను గుర్తించి రాయండి.

రాత్రి, గరువము, బ్రహ్మ, పసరము, పసువు, చిచ్చు, చందురుడు, పశువు, చంద్రుడు, శుచి, గర్వము, రాతిరి, బొమ్మ

3. కింది వాక్యాలలోని ఒకే అర్థం గల మాటలను గుర్తించి రాయండి.

(అ) మౌనంగా ఉన్నంత మాత్రాన మునికాలేడు. తాపసికి దీక్ష ఎక్కువ.
జవాబు.
ముని, తాపసి

(ఆ) వానరులు రాళ్ళు తీసుకొనిరాగా, ఆ శిలలతో నలుడు సముద్రంపై వారధిని నిర్మించాడు.
జవాబు.
రాయి, శిల

(ఇ) మాపువేళ పక్షులు గూటికి చేరుతాయి. సాయంకాలం ఆవులమందలు ఇళ్ళకు చేరుతాయి.
జవాబు.
మాపువేళ – సాయంకాలం

VI. భాషను గురించి తెలుసుకుందాం

1. కింది పదాలను విడదీసి, సంధిపేరు రాయండి.

(అ) తాపసేంద్ర = తాపస + ఇంద్ర = గుణసంధి
(ఆ) పరమాన్నము = పరమ + అన్నము = సవర్ణదీర్ఘ సంధి
(ఇ) కేలెత్తి = కేలు + ఎత్తి = ఉత్వ సంధి
(ఈ) గాఢాంధకారము = గాఢ + అంధకారము = సవర్ణదీర్ఘ సంధి
(ఉ) కొంపంత = కొంప + అంత = అత్వసంధి

2. కింది వాక్యాల్లోని అలంకారాన్ని గుర్తించండి. దానిని గురించి వివరించండి.

(అ) రైతు మునివలె తెల్లవారు జామునే లేస్తాడు.
జవాబు.
ఈ వాక్యంలో ఉపమాలంకారం ఉన్నది. ఒక విషయాన్ని మరొక విషయంతో అందంగా పోల్చి చెప్పటం ఉపమాలంకారం. వర్ణించే విషయం ఉపమేయం. పోలిక చెప్పే విషయం ఉపమానం. పోలిక తెలిపేపదం ఉపమావాచకం. ఉపమాన ఉపమేయాలకు గల పోలిక సమాన ధర్మం. ఇక్కడ రైతును మునితో పోల్చి వర్ణించారు. రైతు-ఉపమేయం. ముని ఉపమానం. వలె ఉపమావాచకం. తెల్లవారు జామున లేవడం సమానధర్మం. కనుక ఇది ఉపమాలంకారం.

(ఆ) వంగిన చెట్టు కొమ్మ గొడుగు పట్టినట్లుందా! అన్నట్లు ఉన్నది.
జవాబు.
ఈ వాక్యంలో ఉత్ప్రేక్షాలంకారం ఉన్నది. ఉత్ప్రేక్ష అంటే ఊహించటం. పోలికను ఊహించటం ఉత్ప్రేక్షాలంకారం. ఇక్కడ చెట్టుకొమ్మను గొడుగువలె ఊహించారు. కనుక ఉత్ప్రేక్షాలంకారం.

(ఇ) అక్కడ లేక ఇక్కడ లేక మరెక్కడ ఉన్నట్లు ?
జవాబు.
ఈ వాక్యంలో వృత్త్యనుప్రాస అనే శబ్దాలంకారం ఉన్నది. ఒకే హల్లు ఒక వాక్యంలో చాలాసార్లు వస్తే దానిని వృత్త్యనుప్రాస అంటారు. ఈ వాక్యంలో ‘క్క’ అనే అక్షరం ఆవృత్తమైంది.

3. ఛందస్సులో గణవిభజన తెలుసుకున్నారు కదా! ఇప్పుడు గణాల ఆధారంగా పద్య లక్షణాలను తెలుసుకుందాం.

పై పాదాల్లో భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలున్నాయి.
మొదటి అక్షరానికి లె (ఎ) – రీ ( ఈ) యు ( ఉ) – చుం ( ఉ)
10వ అక్షరానికి యతి చెల్లింది.
పై పాదాలలో ప్రాసగా క్క-క్కి-అనే హల్లు వచ్చింది.
పై పాదాల్లో 20 అక్షరాలున్నాయి.
పై పద్య పాదాలు “ఉత్పలమాల” వృత్త పద్యానివి.

నాలుగు పాదాల్లో ఒకే రకమైన గణాలు ఒకే వరుసలో ఉండే పద్యాన్ని వృత్త పద్యం అంటారు.
పద్య పాదాల్లో మొదటి అక్షరాన్ని యతి అంటారు. ఈ యతి అక్షరానికి అదే అక్షరంగానీ, వర్ణమైతి కలిగిన మరో అక్షరంగానీ అదే పాదంలో నియమిత స్థానంలో రావడాన్ని ‘యతి నియమం’ అంటారు.
పద్య పాదాలలో రెండవ అక్షరానికి ‘ప్రాస’ అని పేరు. పద్యపాదాల్లో రెండో అక్షరంగా ఒకే హల్లు రావడాన్ని “ప్రాస నియమం” అంటారు.

పై ఉదాహరణ ననుసరించి ‘ఉత్పలమాల’ పద్య లక్షణాలను ఈ విధంగా పేర్కొనవచ్చు.

ఉత్పలమాల :
(1) ఇది వృత్త పద్యం.
(2) పద్యంలో నాలుగు పాదాలుంటాయి.
(3) ప్రతి పాదంలో వరుసగా భ-ర-న-భ-భ-ర-వ అనే గణాలు వస్తాయి.
(4) ప్రతి పాదంలో 10వ అక్షరం యతి స్థానం.
(5) ప్రాస నియమం వుంటుంది.
(6) ప్రతి పాదంలోను 20 అక్షరాలుంటాయి.

4. ఈ కింది పద్య పాదాలను పరిశీలించండి.

పై పద్యపాదాలలోని గణాలను పరిశీలిస్తే…
ప్రతి పాదంలోను న-జ-భ-జ-జ-జ-ర అనే గణాలు ఉన్నాయని తెలుస్తున్నది. ఇట్లా ప్రతి పాదంలోను పై గణాలు రావడం చంపకమాల పద్య లక్షణం. పై పద్యపాదాల్లో ‘అ’కు ‘త్త’తో, ‘బు’ కు “పుతో యతిమైత్రి చెల్లింది. ప్రాసగా ని – న్ అనే హల్లులు ఉన్నవి. పై పాదాల్లో 21 అక్షరాలున్నాయి.

చంపకమాల:
(1) ఇది వృత్త పద్యం.
(2) పద్యంలో నాలుగు పాదాలుంటాయి.
(3) (పతి పాదంలో వరుసగా న-జ-భ-జ-జ-జ-ర అనే గణాలు వస్తాయి.
(4) (పతి పాదంలో 11వ అక్షరం యతి స్థానం.
(5) (ప్రాస నియమం వుంటుంది.
(6) (పత్రి పాదంలోను 21 అక్షరాలుంటాయి.

5. కింది పద్యపాదాలకు గణ విభజన చేసి ఏ పద్యపాదాలో గుర్తించి రాయుండి.
(అ) తనకు ఫలంబలేదని యెదం దలపోయడు క్ర్తిగోరు నా
జవాబు.

ఇది చంపకమాల పద్య పాదం. ఇందులో ప్రతి పాదంలోను నజభజజజర అనే గణాలు ఉన్నాయి. పై పాదంలో మొదటి అక్షరమైన ‘త’ కు 11వ అక్షరమైన ‘దం’తో యతిమైత్రి. పాదానికి 21 అక్షరాలుంటాయి.

(ఆ) ఆకలి దప్పులన్ వనట నందిన వారికి పట్టెడన్నమో
జవాబు.

ఇది ఉత్పలమాల పద్యపాదము. ఇందులో (ప్రతి పాదంలోను భరనభభరవ అనే గణాలుంటాయి. మొదటి అక్షరమైన ‘ఆ’ కు 10వ అక్షరమైన ‘నం’ తో యతిమైత్రి.

(ఇ) బలయుతుడైన వేళ నిజబంధుడు తోడ్పడుగాని యాతడే
జవాబు.

ఇది చంపకమాల పద్య పాదము. ఇందులో (ప్రతి పాదానికి నజభజజజర అనే గణాలుంటాయి. మొదటి అక్షరమైన ‘బ’కు 11వ అక్షరమైన ‘బ’తో యతిమైత్రి.

(ఈ) హర్తకుఁ గాదుగోచరమహర్నిశమున్ సుఖ పుష్టిసేయుస
జవాబు.

ఇది ఉత్పలమాల పద్యపాదము. ఇందులో ప్రతి పాదంలోను భరనభభరవ అనే గణాలుంటాయి. మొదటి అక్షరమైన ‘హ’ కు 10వ అక్షరమైన ‘హతో యతిమైత్తి.

భాషాకార్యకలాపాలు / ప్రాజెక్టు పని

శ్రీ ప్రసార మాద్యమాల్లో (టి.వి./రేడియో) వచ్చే వ్యవసాయ సంబంధిత కార్యక్రమాలను చూడండి. వాటి వివరాలను వాటి వల్ల రైతులకు కలిగే ప్రయోజనాలను గురించి నివేదిక రాయండి.
జవాబు.
పరిచయం :
టీవీలో నేను చూసిన వ్యవసాయదారుల కార్యక్రమంలో డా॥ వి. ప్రవీణ్ రావుగారితో శిరీష చేసిన ఇంటర్వ్యూ నాకు బాగా నచ్చింది.

సేకరణ :
డా॥ ప్రవీణ్ రావు గారు ప్రొఫెసర్ జయశంకర్ తెలంగాణ రాష్ట్ర వ్యవసాయ విశ్వవిద్యాలయానికి ఉపకులపతిగా వ్యవహరిస్తున్నారు. ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఈనాడు సేంద్రియ వ్యవసాయం గురించిన ప్రయత్నాలకు సంబంధించి ఎన్నో విషయాలు చెప్పారు. మన దేశంలో సేంద్రియ వ్యవసాయ స్థితిగతులపై శిరీష అడిగిన ప్రశ్నలు నన్ను బాగా ఆకట్టుకున్నాయి. 25 ని॥ పాటు సాగిన ఈ ఇంటర్వ్యూలో సేంద్రియ వ్యవసాయ విధానం, లాభాలు, శిక్షణ, రైతు విద్య, మార్కెటింగ్, వివిధ వ్యక్తులు, సంస్థల సహకారాలు తదితర విషయాలెన్నో చోటుచేసుకున్నాయి. నాకు అర్థమైన విషయాలను నివేదికలో పొందుపరుస్తున్నాను.

నివేదిక :

ప్రపంచమంతటా వాతావరణ కాలుష్యం అధికమై మానవ జీవనం ప్రమాదంలో పడిపోయిన ఈ తరుణంలో జీవవైవిధ్య రక్షణకు, పర్యావరణ పరిరక్షణకు, మానవారోగ్యాన్ని కాపాడుకునేందుకు, తక్కువ ఖర్చుతో రైతులకు అన్ని విధాల మేలు చేకూరుస్తూ లాభాలను అందించగల వ్యవసాయ విధానం “సేంద్రియ సేద్యం”. ప్రకృతిలో సహజంగా లభించే ఆకులు, బెరళ్ళు, పశువుల పేడ, నూనెలు, రసాలు ఉపయోగించి పంటలకు అవసరమైన ఎరువును, క్రిమిసంహాయరక మందులను తయారు చేయడం, విత్తనశుద్ధి, పంటల పెంపకం, కలుపు తీయడం వంటి వ్యవసాయ పద్ధతుల్లో రసాయనిక పదార్థాలను నియంత్రించడం సేంద్రియ సేద్యం యొక్క ప్రత్యేకతలు.

ఈ విధానంలో వ్యవసాయం చేయడంలో పశుపోషణ కూడా ఒక భాగం. పశువులను శ్రద్ధగా, పద్ధతి ప్రకారం పోషించడం వల్ల వాటి నుంచి లభించే మలమూత్రాలు సస్యరక్షణకు, పోషణకు ఎంతగానో ఉపకరిస్తాయి. మంచి వాతావరణం, కావలసిన పోషక పదార్థాలు తగినంతగా లభించడం వల్ల పశుపక్ష్యాదులు వృద్ధి పొంది, పంట నష్టాన్ని చాలా వరకు నివారిస్తాయి. దిగుబడి పెరుగుతుంది. ఉత్పత్తుల్లో నాణ్యత, స్వచ్ఛత కారణంగా మార్కెట్లో అధిక ధరలు పలికి, రైతుకు లాభం చేకూరుస్తాయి. ఈనాడు మార్కెట్లో దొరికే అన్ని రకాల వ్యవసాయ ఉత్పత్తులూ రసాయనాల బారిన పడి ప్రజారోగ్యాన్ని దారుణంగా దెబ్బతీస్తున్నాయి.

సేంద్రియ సేద్యంలో అది పూర్తిగా నివారింపబడటం వల్ల అందరూ వాటిని ఇష్టపడతారు. యాపిల్, అరటి, ద్రాక్ష వంటి పండ్లకు కూడా రసాయనాల బాధ తప్పని ఈ కాలంలో ఇటువంటి వ్యవసాయం ఎంతో శ్రేష్ఠమని, భారతదేశంలో పరిస్థితులు, జీవన విధానం ఈ పద్ధతికి బాగా నప్పుతుందని డా॥ వి. ప్రవీణ్ రావుగారు చెప్పడం ఎంతో ఆనందదాయకం. ఇటువంటి వ్యవసాయ పద్ధతుల్ని రైతులందరూ అనుసరించాలని, ప్రజలు బాగా ఆదరించాలని, ప్రభుత్వం సరైన తోడ్పాటును అందించాలని, వ్యవసాయాధికారులు చక్కగా ప్రోత్సహించాలని కోరుకుంటున్నాను.

TS 8th Class Telugu 11th Lesson Important Questions కాపుబిడ్డ

పర్యాయపదాలు:

• నటనము = నర్తనము, నాట్యము
• పశువులు = జంతువులు, మృగములు
• ఉడుపులు = వస్త్రములు, దుస్తులు
• కన్ను = అక్షి, నయనం, నేత్తం
• కర్షకుడు = హాలికుడు, కృషీవలుడు, సైరికుడు, రైతు
• కేలు = చేయి, కరయు
• హలము = సీరము, సాగలి
• ఆకలి = క్షుత్తు, బుభుక్ష
• సంయమి = తాపసి, యోగి, ముని
• చీకటి = తమస్సు, అంధకారము
• ఆహారము = భోజనము, అన్నము, కూడు
• బురద = అడుసు, కర్దమము

నానార్థాలు:

• కాన – కాబట్టి, అడవి
• మాపు – సాయంత్రం, మాసిపోవుట
• జంతువు – ప్రాణి, మృగము
• ప్రొద్దు – ఉదయము, సూర్యుడు
• సుధ – అమ్తము, సున్నము
• మిత్రుడు – స్నేహితుడు, సూర్యుడు

వ్యుత్పత్త్యర్థాలు:

• కర్షకుడు – కృషి (వ్యవసాయము) చేయువాడు – రైతు
• హాలికుడు – హలము చేత పట్టినవాడు – రైతు
• సైరికులు – సీరము (నాగలి) ధరించినవారు – రైతులు
• వేత్త – బాగా తెలిసినవాడు – జ్ఞాని
• సంయమి – యమ నియమాదులను పాటించువాడు – ఋుషి

ప్రకృతిలు – వికృతిలు:

• గౌరవము – గారవము
• సర్పము – సప్పయ
• బ్రధ్న – ప్రొద్దు
• స్నానము – తానము
• ఆహారము – ఓగిరము
• వర్ణము – వన్నె
• చిహ్నము – చిన్నె
• కష్టము – కస్తి
• వ్యథ – వెత

సంధులు:

మానులెవరు = మౌనులు + ఎవరు – ఉత్వసంధి
హలమూని = హలము + ఊని – ఉత్వసంధి
పండుదీవు = పడుదువు + ఈవు – ఉత్వసంధి
నీవిల్లు = పండుదు + ఈవు – ఉత్వసంధి
పొదరిండ్లు = నీవు + ఇల్లు – ఉత్వసంధి
ఉనికిపట్టగు = ఉనికిపట్టు + అగు – ఉత్వసంధి
చేతులెత్తి = చేతులు + ఎతి – ఉత్వసంధి
సూత్రం : ఉత్తునకు అచ్చు పరమైనప్పుడు సంధి అవుతుంది.

కూటికై = కూటికి + ఐ = ఇత్వ సంధి
చేయిడి = చేయి + ఇడి = ఇత్వ సంధ
లేనట్టి = లేని + అట్టి = ఇత్వ సంధి

సూత్రం : ఏమి మొదలైన పదాల్లోని ఇత్తునకు సంధి వైకల్పికంగా అవుతుంది.

ఇంతైన = ఇంత + ఐన = అత్వసంధి
లేకున్న = లేక + ఉన్న = అత్వసంధి
సూత్రం : అత్తునకు సంధి బహుళంగా వస్తుంది.

సంయమీంద్ర = సంయమి + ఇంద్ర = సవర్ణదీర్ఘసంధి
వ్యాఘాది = వ్యాఘ్ + ఆది = సవర్ణదీర్ఘసంధి
ఉత్తమాహారము = ఉత్తమ + ఆహారము = సవర్ణదీర్ఘసంధి
వజ్రాయుధము = వజ్ర + ఆయుధము = సవర్ణదీర్ఘసంధి
సూత్రం : అ, ఇ, ఉ, ఋ లకు సవర్ణాలైన అచ్చులు పరమైనప్పుడు వాని దీర్ఘాలు ఏకాదేశమవుతాయి.

సమాసాలు:

• కష్టసుఖాలు = కష్టమును, సుఖమును – ద్వంద్వ సమాసం
• శతుమితులు = శత్రువును, మిత్రుడును – ద్వంద్వ సమాసం
• వన్నెచిన్నెలు = వన్నెయు, చిన్నెయు – ద్వంద్వ సమాసం
• వడగండ్ల దెబ్బలు = వడగండ్ల చేత దెబ్బలు – తృతీయా తత్పురుష సమాసం
• సమ్యమేంద్రుడు = సమ్యములలో (శేష్ఠుడు – షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• ఎండల వేడి = ఎండల యొక్క వేడి – షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• తాపసేంద్ర = తాపసులలో ఇందుడా – షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• చే ఈర్ర = చేతి యందలి కర్ర – సప్తమీ తత్పురుష సమాసం

పద్యాలు – ప్రతిపదార్థాలు- భావాలు:

1. సీ. మండువేసవియెండ, మంటలోఁ(గ్రాగుచు
బూనిన పనిసేయు మౌనులెవరు?
వానలో నానుచు, వణకుచు హలమూని
చలియందు దున్నెడి సాధులెవరు?
ఱాళ్లో నడవిలో, రాతిరింబవలును
తడబాటు లేనట్టి, తపసులెవరు?
తలక్రింద చేయిడి, గులకశిలల పైన
వెత లేక నారిగిన వేత్తలెవరు?
గీ. కష్ట సుఖముల నొకరీతి గడుపువారు
శత్రుమిత్రుల సమముగా సైచువారు
సైరికులుదప్ప నంతటి శాంతులెవరు?
కాన చేమోడ్చి వారినే గౌరవింతు.

(పతిపదార్థం:

మండు వేసవి ఎండన్ – మండిపోయే వేసవికాలపు ఎండలో
మంటలోన్ – వేడిలో
(క్రాగుచు – కాలిపోతూ
పూనిన – దీక్షవహించిన (తాను చేయాలనుకొన్న)
పని + చేయు – పనిని పూర్తి చేసే
మౌనులు – మహర్షులు
ఎవరు = ఎవ్వరు ?
వానలో నానుచు = వర్షంలో తడిసిపోతూ
వణకుచు = గజగజ వణుకుతూ
హలము + ఊని = నాగలి ధరించి
చలి + అందు = చలిలో కూడా
దున్నెడి = పొలందున్నే
సాధులు + ఎవరు = సత్పురుషులు ఎవరు
ఱాళ్ళలోన్ = రాళ్ళలోనూ
అడవిలోన్ = అడవిదారిలోనూ
రాతిరిన్ = రాత్రివేళ
పవలున్ = పగటివేళ
తడబాటు = ఏవిధమైన భయము
లేని + అట్టి = లేనటువంటి
తపసులు + ఎవరు = తాపసులు ఎవరు
తలకింద = తల కింద
చేయి + ఇడి = చేయిపెట్టుకొని
గులక శిలలపైన = గులక రాళ్ళ మీద
వెతలేకన్ = ఏ బాధాలేకుండా
ఒరిగిన = పడుకున్న
వేత్తలు + ఎవరు = పండితులెవరు
కష్ట సుఖములన్ = కష్టములోను, సుఖములోను
ఒకరీతిన్ = ఒకేవిధముగా
గడుపువారు = కాలం గడిపే వారు
శత్రుమిత్రులన్ = విరోధులను, స్నేహితులను
సమముగా = సమాసంగా
సైచువారు = ఆదరించువారు
సైరికులు + తప్ప = రైతులు తప్ప
అంతటి = అంత గొప్ప
శాంత మూర్తులు = ఓర్పుగలవారు
ఎవరు = ఇంకెవరున్నరు ?
కాన = అందుకే
చేయి + మోడ్చి = చేతులు ముడిచి
వారిని + ఏ = ఆ రైతులనే
గౌరవింతు = సన్మానిస్తాను

తాత్పర్యం :
మంటలు మండే ఎండకాలపు ఎండలలో మగ్గిపోతూ కూడా చేపట్టిన పని కొనసాగించే ఋషు లెవరు ? వానలో నానుతు చలిలో వణుకుతు నేలను దున్నే సాధువు లెవరు ? రాత్రనక, పగలనక, రాతి నేలల్లో, అడవుల్లో తడబడకుండ తిరిగే తాపసులెవరు? ఎన్ని బాధలున్నా లెక్కచేయక, గులకరాతి నేలమీదనే తలకింద చేయి పెట్టుకొని విశశమించే విజ్ఞులెవరు ? కష్టసుఖాలను ఒకే విధంగా, శత్రు, మిత్రులను ఒకే మాదిరిగా సహించే శాంత స్వభావులెవరు ? రైతులుగాక! అందుకే చేతులు జోడించి వారికి మొక్కి గౌరవిస్తాను.

2. సీ. కార్చిచ్చులోబడి వంటకమ్ముల ద్రొక్కి
వడగండ్ల దెబ్బల వడుదువీవు
పెనుగాలి చే దుమ్ము కనులందుఁబడుచుండ
నుఱుము మెఱుములలో నుందువీవు
మంచుపైఁబడుచుండ మాపుశీతంబులో
పచ్చికనేలపై పండుదీవు
కటిక చీకటి గప్పి యెటుదారిగానక
నాఁకలి డప్పిచే నడల దీవు
గీ. ఇన్నియిడుముల గుడిచి నీ విల్లుజేర
నాలుపిల్లలు కూటికై యంగలార్చ
చలనమింతైన లేని యో సంయమీంద్ర
కర్షకా! నిన్ను చేమోడ్చి గౌరవింతు.

(ప్రతిపదార్థం :

కర్షకా = ఓ రైతన్నా!
కార్చిచ్చులోన్ + పడి = మంటలలో మండిపోతూ
కంటకమ్ములన్ = ముళ్ళను
పెనుగాలిచే = పెద్దగాలులు వీచినప్పుడు
దుమ్ము = ధూళి
కనులందున్ = కాళ్ళలో
పడుచుండన్ = పడిపోతూ ఉండగా
ఉఱుము మెఱుములలో = ఉరుములూ మెరుపుల మధ్య
ఉందువు + ఈవు = నీవుంటావు
మంచు = మంచు
పైన్ + పడుచు + ఉండ = మీద కురుస్తూ ఉంటే
మాపు = రాల్రిపూట
శీతంబులో = చలిలో
పచ్చికనేలపై = గడ్డి భూముల మీద
పండుదు + ఈవు = పడుకుంటావు
కటిక చీకటి + కప్పి = దట్టమైన చీకటి వ్యాపించి
ఎటుదారి + కానకన్ = ఏ దారియు కనిపించక
ఆకల దప్పిచే = ఆకలితో, దాహంతో
అడలుదు + ఈవు = సీవు బాధపడుతుంటావు
అన్న + ఇడుములన్ = అన్ని కష్టాలనూ
కుడిచి = అనుభవించి
నీవు = రైతువైన నీవు
ఇల్లున్ + చేరన్ = ఇంటికి చేరేసరికి
ఆలుపిల్లలు = భార్యయు, బిడ్డలును
కూటిక + ఐ = తిండికోసం
అంగలు + ఆర్చ = ఎదురు చూస్తుండగా
ఇంత + ఐన = కొంచెము కూడా వారి గురించి
చలనము లేని = కదలిక లేని
ఓ సంయమి + ఇంద్రా = ఓ మునివర్యా
నిన్ను = నిన్ను
చేయి + మోడ్చి = రెండు చేతులు జోడించి
గౌరవింతు = గౌరవిస్తాను

తాత్పర్యం : ఓ కర్షకుడా! మిక్కిలి వేడిమిని సహించి, ముండ్లమీద నడిచి, వడగండ్ల వాన పాలవుతావు. గాలి దుమ్ములు కమ్మినా, ఉరుములు మెరుపులతో ఉన్నా చలించవు. మంచుకురిసే రాత్రి వేళల్లో, చలిలో, పచ్చిక నేలమీదనే నిద్రపోతావు. ఎటూ దారి కానరాని కటిక చీకటి రాత్తులలో అప్పుడప్పుడు ఆకలిదప్పికలతోనే కాలం గడపవలసి వస్తుంది. ఇన్ని కష్టాలను భరించి నీవు ఇంటికి చేరినప్పుడు భార్య, పిల్లలు ఆకలితో అన్నానికై అంగలారుస్తూ, నీ కోసం ఎదురు చూస్తూ ఉంటే నీవు యతీశ్వరుని వలె ఏ మాత్రమూ చలనం లేకుండా ఉంటావు. అలాంటి నీకు చేతులు జోడించి నేను నమస్కరిస్తాను.

3. సీ. ఎండల వేడికి నెత్తుమేడలు లేక
చెట్టుల నీడకుఁ జేరినావు
కొలది చినుకులకే కొంపంత తడియగా
పొదరిండ్ల బురదలో మెదలినావు
గడగడ వడకుచు గడ్డివాముల దూఱి
చలికాలమెట్టులో జరిపినావు
పుట్టలొల్కిల మిట్ట బట్టిమాపటివేళ
గాఢాంధకారము గడపినావు
గీ. సర్పవృశ్చిక వ్యాఘాది జంతువులకు
నునికి పట్టగుచోట్లలో మునులభంగి
తిరిగి యేప్రొద్దు నుందువో దివ్యమూర్తి
కర్షకా! చేతులెత్తి నే గౌరవింతు।

ప్రతిపదార్థం :
దివ్యమూర్తి = ఓ దేవతామూర్తీ!
కర్షకా = రైతన్నా!
ఎండల వేడికి = ఎండలవలన కలిగిన వేడికి తట్టుకోటానికి
ఎత్తు మేడలు లేక = ఎత్తెన భవనాలు లేక
చెట్టుల నీడకు = చెట్ల నీడలలోకి
చేరినావు = వచ్చియున్నావు
కొలది = కొద్దిపాటి
చినుకులకే = వానచినుకులకే
కొంప + అంత = ఇల్లంతా
తడియగా = తడిసిపోగా
పొదరు + ఇండ్ల బురదలో = పొదరిళ్ళ దగ్గరున్న బురదలో
మెదలినావు = తిరిగినావు
గడగడ వడకుచు = చలికి వణికిపోతూ
గడ్డివాములన్ + దూరి = గడ్డి కుప్పలలో దూరి
చలికాలము = శీతాకాలము
ఎట్టులు + ఓ = ఎలాగో అతి కష్టం మీద
జరిపినావు = గడిపేశావు
పుట్టలొల్కుల = పుట్టదగ్గర గుట్టల దగ్గర
మిట్టన్ + పట్టి = ఎత్తు ప్రదేశాలలోను తిరిగి
మాపటివేళ = రాత్తిపూట
గాఢ + అంధ కారము = దట్టమైన చీకటిలో
గడిపినావు = కాలం గడిపావు
సర్ప = పాములు
వృశ్చిక = తేళ్ళు
వ్యాఘ్ర = పులులు
ఆది = మొదలైన
జంతువులకు = మృగములకు
ఉనికి పట్టు = సివాసము
అగుచోట్లలో = ఐన ప్రదేశములలో
మునులభంగి = రుషుల వలె
ఏప్రోద్దు = ఏవేళనైనా
తిరిగి = తిరుగుతూ
ఉందువు + ఓ = ఉంటావుగదా
చేతులు + ఎత్తి = రెండు చేతులు పైకెత్తి
నే = నేను
గౌరవింతు = నిన్ను గౌరవిస్తాను

తాత్పర్యం : ఓ రైతన్నా! ఎత్తైన మేడలు లేని నీవు ఎండ వేడిమి నుండి కాపాడుకోవటానికి చెట్టు నీడకు చేరావు. కొద్దిపాటి వానకే కురిసే నీ ఇంటిని వదిలి బురదనిండిన గుబురుల్లోనే తలదాచుకుంటావు. చలిబారి నుండి తప్పించుకోవటానికి గడ్డివాములను ఆశ్యస్తావు. పనిమీదపడి కటికచీకటి రాత్రులందు కూడ పుట్టలు, మిట్టలపై సంచరిస్తుంటావు. పాములు, తేళ్ళు, పులుల వంటి కక్రర జంతువులకు నిలయమైన తావులలో మునులవలె ఎల్లవేళలా తిరుగాడే నీవు దివ్యమూర్తివే. అట్లాంటి నీకు నేను చేతులెత్తి నమస్కరిస్తున్నాను.

4. సీ. పనియున్న లేకున్న బ్రాహ్మీముహూర్తాన
తప్పక లేచెడి తాపసేంద్ర!
తెలిసియో తెలియకో దినమున కొకసారి
తానంబు చేసెడి మానిచంద్ర!
ఉండియో లేకనో యుత్తమాహారంబు
చక్కగా గుడిచెడి సంయమీంద్ర
వచ్చియో రాకనో వదరు టోతువుగాక
మితభాషితము సేయు యతికులేంద్ర.
గీ. కుటిల నటనము, గర్వము, కొంటెతనము
వన్నె చిన్నెలు లేని సద్వర్తనుడవు
ఈగియందనురాగివో, యోగిచంద్ర!
కర్షకా! చేతులెత్తి నే గౌరవింతు.

ప్రతిపదార్థం :

యోగిచంద్రా = యోగీశ్వరుడా!
కర్షకా = ఓ రైతన్నా!
పన + ఉన్న = పని ఉన్నప్పుడైనా
లేక + ఉన్న = లేకపోయినా
(బహ్మీ ముహూర్తము + న = తెల్లవారుజామున
తప్పక లేచెడ = తప్పనిసరిగా నిద్రలేచే
తాపస + ఇంద్ర = మునీంద్రుడా!
తెలిసి + ఓ = ఎరుక ఉండియో
తెలూయక + ఓ = ఎరుకలేకయో
దనయునకు = రోజుకు
ఓకసారి = ఒక పర్యాయము
తానంబు చేసెడి = స్నానం చేసి
ఉండి + ఓ = కలిగియుండినా
లేకను + ఓ = ఏమీ లేకపోయినా
ఉత్తమ + ఆహారంబు = మంచి భోజనమును
చక్కగా కుడిచెడి = చక్కగా ఆరగించే
సంయమి + ఇంద్ర = యతులలో గొప్పవాడా!
వచ్చి + ఓ = మాట్లాడటం వచ్చినా
రాకను + ఓ = చేతకాక పోయినా
వదరుబోతువు + కాక = వాగుడు కాయవు కాకుండా
మితభాషితము + చేయు = తక్కువగా మాట్లాడే
యతికుల + ఇంద్ర = యతి[శేష్దడా!
కుటిల నటనము = కుత్సితమైన నాటకాలు
గర్వము = పొగరుబోతు తనము
కొంటెతనము = మోసపు స్వభావము
వన్నె చిన్నెలు = అనవసరపు ఆడంబరాలు
లేని = లేనటువంటి
సత్ + వర్తనుండవు = మంచి ప్రవర్తన కలవాడివి
ఈగి + అందు = దానము చేయుట యందు
అనురాగివి + ఓ = ఆసక్తి కలవాడవు
నేను = నేను
చేతులు + ఎత్తి = రెండు చేతులు జోడించి
గౌరవింతు = నమస్కరిస్తాను

తాత్పర్యం : హాలికుడా! పని ఉన్నా, లేకున్నా నియమంగా తెల్లవారు జాము లేచే నీవు గొప్ప తాపసివే. తెలిసో తెలియకనో రోజుకొక్క సారైనా స్నానమాచరించే నీవు మునిగ్రేష్ఠునివే. ఉండో, లేకనో ఎల్లప్పుడూ సాత్వికాహారమే గ్రహించే నీవు ఋష్శ్వరునివే. తెలిసీ తెలియనితనంవల్ల తక్కువగా మాట్లాడే స్వభావం గల నీవు యతిరాజువే. కుటిల ప్రవర్తన, గర్వం, కొంటె పనులు, ఆడంబరాలు లేని మంచి నడవడి నీది. నీవాక యోగివి. (్రేష్ఠుడవు. దానగుణంపై మక్కువ గలవాడవు. అన్ని సుగుణాలున్న నీకు నా వందనాలు.

5. సీ. పచ్చజొన్న గటక, పరమాన్నమును గాగ
చల్లనీరే సుథా సారమగును
వడుకుడుపులు జరి పట్టుబట్టలు గాగ
కంబళే వఱ్రంపు కవచమగును
వలపలి చే కఱ్ఱ, వఱ్రాయుధముగాగ
పరిజనమే నీకు పశువులగును
అందమౌపైరులే, నందనములుగాగ
నేప్రొద్దుపంటనిక్షేపమగును.
గీ. ఇచ్చుచుండును నీశ్వరుఁడింద్ర పదవి
వచ్చుచుండును ఫ్రకృతి బల్వలపు చేత
దాని జూడవు కన్నెత్తి తాపసేంద్ర!
కర్షకా! నిన్నుకేలెత్తి, గౌరవింతు.

ప్రతిపదార్థం :

కర్షకా = ఓ రైతన్నా!
పచ్చజొన్న గటక = పచ్చలు జొన్నలతో చేసిన సంకటి
పరమ + అన్నము + కాగ = పాయసాన్నం అయితే
చల్లనీరు + ఏ = చల్లని మంచినీళ్ళే
సుధాసారము + అగును =
వడుకు + ఉడుపులు =
జరీపట్టు బట్టలు + కాగా = జరీ వ[స్తాలు,, పట్టు వస్తాలు అయితే
కంబళి + ఏ = గొంగళే
వజ్రము + కవచము + అగును = వజ్రాల కవచం అవుతుంది
వలపలి చే కర్ర = కుడి చేతిలో ఉన్న ఈర్ర
వజ + ఆయుధము + కాగా = ఇంద్రుని వజ్రాయుధము వంటిదయితే
నీకు = రైతువైన నీకు
పశువులు = ఎడ్లు, ఆవులు మొదలైనవి
పరిజనము + ఏ = పరివారముగా
అగును = అవుతాయి
అందము + ఔ = అందంగా ఉన్న
పైరులు + ఏ = పొలాలే
నందనములు + కాగన్ = నందనవనాలైతే
ఏ ప్రొద్దు పంట = ఏ పూట పండించిన పంటైనా
నిక్షేపము + అగును = నిధులుగా ఔతాయి
ఈశ్వరుడు = భగవంతుడు
ఇంద్రపదవి = ఇంద్రుడి సింహాసనమును
ఇచ్చుచు + ఉండును = నీకిస్తూ ఉంటాడు
ప్రకృతి = ప్రకృతి కాంత
బల్వలపు చేత = మిక్కిలి [పేమతో
వచ్చుచు + ఉండును = నీ దగ్గరకు వస్తుంటుంది
తాపస + ఇంద్ర = తాపసులలో [శేష్ఠుడా
దానిని = ఆ వరాలను
కన్ను + ఎత్తి = కళ్ళు తెరిచి
చూడవు = గమనించవు
నిన్ను = అటువంటి నీకు
కేలు + ఎత్తి = చేతులెత్తి
గౌరవింతు = నమస్కరిస్తాను

తాత్పర్యం : ఓ కృషీవలుడా! నీకు పచ్చజొన్న సంకటే పరమాన్నం. చల్లని మంచినీళ్ళే అమృతం. చేతితో వడకిన నూలు బట్టలే పట్టు వ[్త్లాలు. కప్పుకునే గొంగడే నీకు చెక్కుచెదరని కవచం. కుడి చేతిలోని ముల్లుగర్ర నీకు వజ్రాయుధం. పశుసంపదే నీకు పరివారం. నీవు పెంపు చేసిన పంటచేనులే నందనవనాలు. పండించే పంటనే నిధి నిక్షేపాలు. ఓ ముని ఈ విధంగా భగవంతుడు నీకు ఇంద్ర పదవిని ఇస్తున్నాడు. ప్రకృతి కాంతయే నిన్ను వలచి వచ్చినా ఆమెను నువ్వు కన్నెత్తైనా చూడక నీ వృత్తినే మిన్నగా భావిస్తావు. అందుకే నీకు చేతులెత్తి నమస్కరిస్తాను.

పాఠ్యభాగ ఉద్దేశం:

ప్రశ్న. 1.
జవాబు.
ఏ ఏ్రాణికైనా బతకటానికి ఆహారం అవసరం. ఆ అవసరాన్ని తీర్చేది వ్యవసాయం. వ్యవసాయం చేసేవారు రైతులు. వారిని కష్టాలు నిత్యం వెంటాడుతుంటాయి. ఏడాదిలోని మూడు కాలాల్లో ఎప్పటి పనులు అప్పుడే కాచుకొని ఉండి రైతులను తీరికగా ఉండనీయవు. ఆరుగాలం కష్టించి పని చేసినా హాయిగా బతకలేరు. దిన దిన గండం, అమాయకత్వం, అహింసా తత్త్వం రూపుకట్టిన రైతుల కడగండ్లను వివరించడం, (్రామిక జీవనం పట్ల గౌరవాన్ని పెంపొందించడమే ఈ పాఠ్యభాగ ఉద్దేశం.

ఈ పాఠం కావ్య (ప్రక్రియకు చెందినది. వర్ణనతో కూడినది కావ్యం. (ప్రస్తుత పాఠ్యాంశం గంగుల శాయిరెడ్డి రచించిన ‘కాపుబిడ్డ’ కావ్యంలోని ‘కర్షక ప్రశంస’ అనే భాగంలోనిది. రైతు జీవన విధానం, జీవకారుణ్యం, త్యాగబుద్ధి, విరామం ఎరుగని (శమ ఇందులో వర్ణించబడ్డాయి.

కవి పరిచయం:

రచయిత : గంగుల శాయిరెడ్డి
జననం : 08-06-1890
మరణం : 04-09-1975
జన్మస్థలం : జనగామ జిల్లాలోని ‘జీడికల్లు’ గ్రామం.
రచనలు : ‘కాపుబిడ్డ’ కావ్యంతో పాటు ‘తెలుగుపలుకు’, ‘వర్షయోగము’, ‘మద్యపాన నిరోధము’. ఇంకా గణితరహస్యము, ఆరోగ్యరహస్యం అనే అముద్రిత రచనలు కూడా ఉన్నాయి.
ప్రత్యేకతలు : శైలి సరళంగా, సులభంగా గ్రహించ గలిగినది. సహజకవిగా పేరు పొందిన ‘పోతన’ పట్ల ఆరాధనాభావం గల శాయిరెడ్డి, ఆయననే ఆదర్శంగా తీసుకొని అటు హలంతో, ఇటు కలంతో సమానంగా కృషి సాగించాడు.

ప్రవేశిక:

ప్ర. 1.
కాపుబిడ్డ పాఠ్యభాగ ప్రవేశిక తెల్పండి.
జవాబు.
భారతదేశం పూర్వం నుండి వ్యవసాయ ప్రధాన దేశం. గ్రామాలు పూర్వం కన్నా నేడు ఎంతో కొంత ఆధునికమైనవి. అయినా గ్రామాల్లో వ్యవసాయమే ప్రధానవృత్తిగా కొనసాగుతున్నది. స్వయంగా హాలికుడే హాలికుల బాధలను ఏకరువు పెడితే ఆ ఆర్రత ఎంతటి వారికైనా హృదయాన్ని కదిలిస్తుంది కదా! సత్కవుల్ హాలికులైన నేమి’ అని చెప్పిన పోతన వాక్యానికి ఆధునిక కాలంలో ఒక ఉదాహరణ శాయిరెడ్డి. ఇక ఆ రైతు కవి రచనలోకి ప్రవేశిద్దాం.

కఠినపదాలకు అర్థాలు:

• పూను = దీక్షవహించు
• క్రాగుచు = ఎండలో కాలిపోతూ
• హలము = నాగలి
• సాధులు = సత్పురుషులు
• వెత = బాధ
• సైచువారు = సహించువారు
• సైరికులు = రైతులు
• చేయిమోడ్చి = చేతులు జోడించి, సమస్కరించి
• ఈవు = నీవు
• శీతంబు = చలి
• చీకటి కప్పి = చీకటి వ్యాపించ
• ఇడుములు = కష్టాలు
• అడలుదు = బాధపడుతుంటావు
• అంగలార్చు = ఎదురుచూచు
• సంయమి = ముని
• కుడిచ = అనుభవించి
• కొంపంతా = ఇల్లంతా
• మెదులుట = కదులుట, తిరుగుట
• మాపటివేళ = రాత్రివేళ
• వృశ్ఛకం = తేలు
• ఆలు = భార్య
• వ్యాఘం = పుల
• బాహ్మీముహూర్తం = తెల్లవారుజాము
• తానం = స్నానం
• వదరుటోతు =వాగుడుకాయ
• కుటిలం = మోసం
• ఈగి = దానం
• మంతభాషి = తక్కువగా మాట్లాడు
• జొన్నగటక = జొన్నసంకటి
• సుధ = అమృతం
• వలపలిచేయి = కుడిచేయి
• వడుకు ఉడుపులు = చేతితో నేసిన నేత వస్స్త్రాలు
• కంబళి = గొంగళి, రగ్గు
• పరిజనం = పరివారం
• సిక్షేపములు = సిధులు
• బల్ + వలపు = బల్వలపు = మిక్కిలి [పేమ
• కేలు = చేయి

నేనివి చేయగలనా?

Telangana SCERT TS 8th Class Telugu Guide Pdf Download 9th Lesson అమరులు Textbook Questions and Answers.

అమరులు TS 8th Class Telugu 9th Lesson Questions and Answers Telangana

బొమ్మను చూడండి ఆలోచించి చెప్పండి

1. బొమ్మలో ఏం జరుగుతున్నది?
జవాబు.
బొమ్మలో అమరవీరుల స్తూపం ఉన్నది. దాని ముందు ప్రజలు నిలబడి అమరవీరులకు వందన సమర్పణ చేస్తున్నారు.

2. స్థూపాలను ఎందుకు కట్టిస్తారు ?
జవాబు.
గొప్పవారికి గుర్తుగా, వారు చేసిన పనులకు గుర్తుగా స్థూపాలను కట్టిస్తారు.

3. స్తూపం వద్ద ఎందుకు నివాళులు అర్పిస్తారు ?
జవాబు.
జాతి కోసం ప్రాణాలర్పించిన అమరులను గుర్తు చేసుకుంటూ, తాము కూడా వారి బాటలో నడుస్తామని ఆశిస్తూ వారిని గౌరవించటానికి స్తూపం వద్ద నివాళులు అర్పిస్తారు.

4. అమరవీరులకు ఎట్లా నివాళులు అర్పించాలో మీకు తెలుసా ?
జవాబు.
నిటారుగా నిలబడి తల నిటారుగా ఉంచి కుడిచేయి కుడి కణత మీద ఉంచి గౌరవ పూర్వకంగా నివాళులు అర్పించాలి. కొంతమంది కవితల ద్వారా గాని, పాటల ద్వారా గాని, ఇతర కళల ద్వారాగాని నివాళులు అర్పిస్తారు..

ఆలోచించండి – చెప్పండి

1. “మాకై అసువులు బాసిన” అనటంలో మాకు అంటే ఏవరు ?
జవాబు.
మాకై అసువులు బాసిన అంటే ‘మా కోసం ప్రాణాలర్పించిన’ అని అర్థం . మాకు అంటే తెలంగాణ ప్రజలు.

2. “జోహార్లు అంటే ఏమిటి ? ఎవరికి జోహార్లు సమర్పిస్తాం ?” ఎందుకు సమర్పించాలి ?
జవాబు.
జోహార్లు అంటే నమస్కారాలు. ప్రజల సమస్యల కోసం పోరాడి మరణించిన వారికి, ప్రజాసేవలో మరణించిన వారిని, అమర జవానులకు జోహార్లు సమర్పిస్తాం. మనకోసం మన బాగు కోసం పోరాడుతూ ప్రాణాలు కోల్పోయారు గనుక వారిపట్ల కృతజ్ఞతా సూచకంగా జోహార్లు సమర్పించాలి. (నేటి కాలంలో జోహార్లు అంటే చనిపోయిన వారికి ఇచ్చే శ్రద్ధాంజలి అని పొరబడుతున్నారు. జోహార్లు బ్రతికున్న వారికీ చెబుతారు. జోహారు శిఖిపింఛమౌళి… అని ప్రసిద్ధ గేయం కూడా ఉంది).

3. “కడుపు పంటల – కడుపు మంటల” – దీనిని గురించి మీకేమి అర్థమయింది ?
జవాబు.
కడుపు పంటలు అంటే ప్రేమతో కడుపార కన్న సంతానం. కడుపు మంటలు మనసుకు కలిగిన గాయాలు, కడుపార కన్న సంతానాన్ని కోల్పోవడం. ఒక తల్లి కన్న బిడ్డను బ్రతికించడానికి మరొక తల్లి కన్నబిడ్డ బలియై పోయాడు అని ఈ వాక్యానికి అర్థం.

4. ఈ “పాపాత్ముల పరిపాలన” అని అనడంలో కవి ఉద్దేశం ఏమై ఉంటుంది ?
జవాబు.
పాపాత్ములు అంటే పాపం చేసినవారు. దుర్మార్గాలు చేసేవారంతా పాపాత్ములే. అటువంటి దుష్టులు దేశాన్ని పాలిస్తుంటే ప్రజల బాధలు వర్ణించరానివి. అందుకే పాపాత్ముల పరిపాలన అంతం చేస్తాం అన్నాడు కవి.

5. “మీ యడుగుజాడల్లో మాయడుగుల నుంచేస్తాం!” దీనిని మీరెట్లా అర్థం చేసుకున్నారు ?
జవాబు.
మంచివారు తన తరువాతి వారికి ఆదర్శమయ్యేలా ఎలా ఎలా నడుచుకున్నారో అలాగే మేము నడుచుకుంటాం అని అర్థం. మీ అడుగు జాడల్లో మా అడుగు వేసి నడుస్తాం అంటే మిమ్మల్ని మేం అనుసరిస్తాం అని అర్థం.

6. ఈ ‘అమృతవర్షం కురిపించడం అంటే ఏమిటి ?
జవాబు.
అమృతం అంటే చావులేనిది. చనిపోయిన వారు మనకిక కనిపించరు. అమృతం తాగటం వల్ల అసలు చావే ఉండదు. దేశం కోస ప్రాణత్యాగం చేసిన వారు కనిపించకుండా పోయినా వారి ఆత్మల మీద అమృతం చల్లితే మన దగ్గరే ఉన్నట్లు ఉంటుందని భావం.

ఇవి చేయండి

I. విని, అర్థం చేసుకొని, ఆలోచించి మాట్లాడడం

1. తెలంగాణ రాష్ట్రసాధన కోసం జరిగిన ఉద్యమం గురించి మాట్లాడండి.
జవాబు.
తెలంగాణా రాష్ట్రం కోసం ఆంధ్రరాష్ట్రం ఏర్పడినప్పటి నుండి అంటే 60 ఏళ్ళుగా ఉద్యమాలు సాగుతూనే ఉన్నాయి. 1969లో జరిగిన ప్రత్యేక తెలంగాణా ఉద్యమం యావత్తు ప్రపంచాన్ని ఆకర్షించింది. కానీ అది చల్లారిపోయింది. ఆ తర్వాత గత 15 ఏళ్ళగా జరిగిన ఉద్యమం 2009లో పల్లెపల్లెలకూ పాకి తెలంగాణా రాష్ట్రం ఏర్పాటు అయ్యేలా చేసింది.

II. ధారాళంగా చదువడం అర్థం చేసుకొని ప్రతిస్పందించడం

1. కింది వాక్యాలు చదువండి. అవి పాఠంలో ఎక్కడున్నాయో గుర్తించి, వాటి సందర్భం రాయండి.
(అ) సకలజనుల సమూహములు.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం ఆచార్య రుక్నుద్దీన్ రాసిన అమరులు పాఠంలోనిది.
సందర్భం : తెలంగాణా విమోచన కోసం పాటుపడి ప్రాణాలను త్యాగం చేసిన అమరవీరులకు నివాళులర్పిస్తున్న ప్రజలు పలికిన మాటలు ఇవి.
అర్థం : మాన్యులు, ధన్యులు, శివ స్వరూపులైన అమర వీరులారా! మీకు ప్రజలంతా మంచి మనసుతో నివాళులు అర్పిస్తున్నాము.

(ఆ) క్రాంతి విడదు శాంత పడదు.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం ఆచార్య రుక్నుద్దీన్ రాసిన అమరులు పాఠంలోనిది.
సందర్భం : ప్రత్యేక తెలంగాణా కోసం ఉద్యమించిన వీరుల రక్తం ఏరులై ప్రవహించింది. ఈ దుర్మార్గుల పాలన అంతమయ్యే వరకు ఈ ప్రవాహం ఆగదు అని ప్రజలు అమరుల ముందు ప్రతిజ్ఞ చేశారు.
అర్థం : ఈ రక్త ప్రవాహం ఆగదు. శాంతించదు.

(ఇ) రుధిరసిక్త యమపాశం.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం ఆచార్య రుక్నుద్దీన్ రాసిన అమరులు పాఠంలోనిది.
సందర్భం : అమర వీరులు నుదుట ధరించిన రక్తతిలకం ప్రజలకు దీక్షా కంకణం వంటిది. అధికారుల మదాన్ని
అణచివేస్తుంది. అని ప్రజలు అమరులకు జోహారులర్పిస్తూ పలికారు.
అర్థం : వీరులు ధరించిన రక్తతిలకం అధికారుల పాలిట నెత్తుటితో తడిసిన యమపాశమౌతుంది.

(ఈ) అమృతవర్షం కురిపిస్తాం.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం అమరులు పాఠంలోనిది రాసిన కవి ఆచార్య రుక్నుద్దీన్.
సందర్భం : ప్రజలు అమర వీరుల బాటలో నడుస్తామని, వారివలనే మాతృభూమి కోసం ప్రాణాలు అర్పించియైనా
ప్రత్యేక తెలంగాణా సాధిస్తామని, వారి ఆత్మలకు శాంతి కలిగిస్తామని ప్రతిజ్ఞ చేసిన సందర్భం.
అర్థం : వీరుల ఆత్మలు శాంతించేలా అమృతం వానగా కురిపిస్తాము.

(ఉ) రక్తితోడ ఇచ్చేస్తాం.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం అమరులు పాఠంలోనిది. కవి ఆచార్య రుక్నుద్దీన్.
సందర్భం : అమర వీరులకు జోహార్లు చేస్తూ ప్రజలు పలికిన మాటలివి. అమరు వీరుల త్యాగాలతో ప్రజలందరికీ ప్రోత్సాహం లభించింది. వారిలో స్ఫూర్తి నింపింది. అని చెప్పిన సందర్భంలోనిదీ వాక్యం.
అర్థం : మాతృభూమి రక్షణ కోసం మీరిచ్చిన స్ఫూర్తితో రక్తం ధారపోయమన్నా సంతోషంగా ధార పోస్తాం.

(ఊ) బాహాటంగా సాధిస్తాం.
జవాబు.
పరిచయం : ఈ వాక్యం అమరులు పాఠంలోనిది. రచించిన కవి ఆచార్య రుక్నుద్దీన్.
సందర్భం : తెలంగాణా విమోచన కోసం ప్రాణత్యాగం చేసిన వీరులకు జోహారులర్పిస్తూ ప్రజలు ప్రతిజ్ఞ చేస్తూ
పలికిన మాటలివి.
అర్థం : : లోకమంతా తెలిసేలా ప్రత్యేక తెలంగాణా సాధిస్తాం.

2. కింది పేరాను చదివి ప్రశ్నలకు జవాబులు రాయండి.

1969 నాటి ప్రత్యేక తెలంగాణ ఉద్యమం 2009 నాటికి మహోద్యమమయింది. ఈ మలిదశ ఉద్యమంలో విద్యార్థులు, ఉద్యోగులు, కవులు, కళాకారులు, నాయకులు, పిల్లల నుండి పెద్దల వరకు సకల జనులు పాల్గొన్నారు. ఉద్యమం శాంతియుతంగా నడవాలని ఉద్యమ నాయకత్వం కోరింది. తెలంగాణకై ప్రజలందరు ఆత్మవిశ్వాసంతో పోరాడాలని, అధైర్యంతో బలిదానాలు చేయవద్దని చెప్పింది.

ఆ ఉద్యమాల ఫలితంగా 2014 జూన్ 2వ తేదీన తెలంగాణ రాష్ట్రం ఆవిర్భవించింది. అమరవీరుల ఆశయం సిద్ధించింది. ప్రభుత్వం అధికారికంగా వేడుకలు నిర్వహించింది. తెలంగాణలోని ఆబాలగోపాలం ఘనంగా సంబురాలు జరుపుకున్నది. సాధించిన తెలంగాణను బంగారు తెలంగాణగా తీర్చిదిద్దడానికి అందరం కృషి చేయాలి. అదే మనం అమరవీరులకు ఇచ్చే ఘనమైన నివాళి.

ప్రశ్నలు :
అ. తెలంగాణ ఉద్యమం ఎందుకు జరిగింది ?
జవాబు.
తెలంగాణ ఉద్యమం ప్రత్యేక తెలంగాణ రాష్ట్రం కోసం జరిగింది.

ఆ. ఉద్యమంలో ఎవరెవరు పాల్గొన్నారు ?
జవాబు.
ఉద్యమంలో విద్యార్థులు, ఉద్యోగులు, కవులు, కళాకారులు, నాయకులు అందరూ పాల్గొన్నారు.

ఇ. ఉద్యమం పట్ల నాయకత్వానికి ఉన్న ఆలోచన ఏమిటి ?
జవాబు.
ఉద్యమం శాంతియుతంగా నడవాలని, ఆత్మహత్యలు వంటి ప్రాణాలు పోగొట్టుకునే పనులు చేయకుండా ఆత్మవిశ్వాసంతో ఉద్యమం నడపాలని నాయకత్వం కోరింది.

ఈ. ఆబాలగోపాలం అంటే అర్థమేమిటి ?
జవాబు.
పిల్లల నుంచి పెద్దల వరకు అందరూ అని అర్థం.

ఉ. అమరవీరులకు మనమిచ్చే నివాళి ఏమిటి ?
జవాబు.
తెలంగాణను బంగారు తెలంగాణగా తీర్చిదిద్దటమే మనం అమర వీరులకిచ్చే నివాళి.

III. స్వీయరచన

1. కింది ప్రశ్నకు ఐదేసి వాక్యాల్లో జవాబులు రాయండి.

అ. అమరవీరులను కవి “తెలంగాణ గర్భమ్మున గలిగిన శ్రీ రుద్రులారా!” అని ఎందుకు సంబోధించారు ?
జవాబు.
అమరవీరులను కవి ‘తెలంగాణ గర్భమ్మున గలిగిన శ్రీ రుద్రులారా!’ అని సంబోధించాడు. ఎందుకంటే తెలంగాణ ప్రాంతంలో వీరశైవం వ్యాప్తిలో ఉండేది. శివ భక్తులను సాక్షాత్తు శివ స్వరూపులుగా భావిస్తారు. అందుకే అక్కడి ప్రజలనందరినీ కవి రుద్రులుగానే భావించి శ్రీరుద్రులారా అని సంబోధించాడు. ఓరుగల్లును పాలించిన కాకతీయులందరి పేర్లలోనూ ‘రుద్ర’ అనే పేరు చేరుతుంది. రుద్రదేవుడు, రుద్రమదేవి, ప్రతాపరుద్రుడు. రుద్రుడు అంటే కోపం, పరాక్రమానికి గుర్తు కనుక కవి అమర వీరులను శ్రీరుద్రులారా అని సంబోధించాడు.

ఆ. అమరవీరుల పట్ల మనమెట్లాంటి గౌరవాన్ని చూపాలి ?
జవాబు.
మాతృభూమి కోసం ప్రాణాలు త్యాగం చేసిన అమరవీరులకు మన మందరం కలిసి నివాళులర్పించాలి. వారి త్యాగాలను ఆదర్శంగా తీసుకొని మనం వారి బాటలోనే నడవాలి. మనదేశాన్ని గౌరవించాలి. మన తోడివారిని కాపాడటానికి ఎటువంటి త్యాగనికైనా సిద్ధపడాలి. అమరవీరుల ఆత్మలకు శాంతి కలిగించాలి. మనకు సిద్ధించిన స్వేచ్ఛను దుర్వినియోగం చెయ్యకూడదు. మన రాజ్యం అభివృద్ధి కోసం మనమందరం కలిసి కృషి చెయ్యాలి. సుఖశాంతులతో ఐకమత్యంతో జీవించాలి. ఇదే మన అమర వీరులు కోరినది. అప్పుడే వారి ఆత్మ శాంతిస్తుంది.

ఇ. అధికారాంధుల ప్రవర్తన ఎట్లా ఉంటుంది ?
జవాబు.
అధికారాంధులు చాలా దుర్మార్గంగా ప్రవర్తిస్తారు. అధికారమదంతో వారి కళ్ళు మూసుకుపోయి ఇతరులను తమ బానిసలుగా చూస్తారు. వారి స్వేచ్ఛను హరిస్తారు. వారి ప్రవర్తన, ఆహార విహారాలు, జీవితం తమ ఆధీనంలో ఉంచుకుంటారు. వారి చేత వెట్టి చాకిరీ చేయిస్తారు. ఇక చదువు సంధ్యల గురించి చెప్పవలసిన పనిలేదు. అటువంటి వారి అధికారాన్ని సహించకూడదు. ఆత్మవిశ్వాసంతో వారిని ఎదుర్కొని తమ హక్కులను కాపాడుకోవలసిన బాధ్యత ప్రజలదే.

ఈ. కవి ప్రతిజ్ఞలోని విషయాన్ని మీరెట్లా అర్థం చేసుకున్నారు ?
జవాబు.
కవి ‘ప్రత్యేక’ తెలంగాణ రాష్ట్రాన్ని సాధించి తీరతామని బాహాటంగా ప్రతిజ్ఞ చేస్తున్నారు తెలంగాణా వీరులు’ అని రాశాడు. సుమారు పన్నెండు సంవత్సరాల నించి ప్రత్యేక తెలంగాణ కోసం పోరాటం సాగుతూనే ఉన్నది. ఎప్పటికప్పుడు అధికారులు మంత్రులు ఏవేవో కారణాలు చెబుతూ వారి ఉద్యమాన్ని నీరుకారుస్తున్నారు. తమకు న్యాయం జరగాలంటే తెలంగాణ ప్రజలంతా సుఖసంతోషాలతో సమృద్ధంగా జీవించాలంటే ప్రత్యేక తెలంగాణ ఏర్పడాల్సిందే. అప్పుడే ఏ అభివృద్ధియైనా సాధ్యమౌతుంది. కాబట్టి తెలంగాణా సాధించే తీరతామని ప్రతిజ్ఞ చేస్తున్నాడు.

ఉ. కవి అమరులు అనే కవితలో అమరవీరులను ఎలా సంబోధించాడు ? ఎందుకు ?
జవాబు.
కవి ఈ కవితలో అమరవీరులను ‘మాన్యులార; ధన్యులార, ప్రబలులార, శ్రీరుద్రులార, ఘనులార’ అని సంబోధించాడు. ఇది చాలా గౌరవించదగిన ఆశయం. అందుకే ‘మాన్యులార’ అని సంబోధించాడు. అమరవీరులు ప్రత్యేక తెలంగాణ రాష్ట్రం సాధించడం కోసం దీక్ష వహించారు. ఇది చాలా గౌరవించదగిన ఆశయం. అందుకే ‘మాన్యులారా’ అని సంబోధించాడు.

వీరులు వారి ప్రయత్నంలో వీరమరణం పొంది తల్లి భూమి రుణం తీర్చుకున్నారు. అందుకే ‘ధన్యులార’ అనే సంబోధన పరాక్రమంలో సాక్షాత్తు రుద్రులే కనుక ‘శ్రీరుద్రులార’ అని సంబోధించాడు. పోరాటంలో తమ బల పరాక్రమాలు చూపించారు గనుక ‘ప్రబలులార’ అని సంబోధించాడు. ఇంతటి ఘనకార్యానికి పూనుకున్నారు కాబట్టి ‘ఘనులార’ అని సంబోధించాడు.

ఊ. ఈ కవితలో కవి ‘రక్తం’ అనే పదం ఎన్ని చోట్ల ఎలా ఉపయోగించాడు ?
జవాబు.

1. ప్రత్యేక తెలంగాణ కోసం అమర వీరులు చిందించిన రక్తం పాపాత్ముల పరిపాలన అంతమయే వరకు శాంతించదు. ప్రవహిస్తూనే ఉంటుంది.
2. అమరువీరుల ఒక్కొక్క రక్తపు చుక్క అధికంగా విషాన్ని కక్కుతుంది. శత్రువులను అంతం చేస్తుంది.
3. అమరవీరులు దిద్దిన రక్త తిలకం ప్రజలకు దీక్షా కంకణం వంటిది.
4. వారి రక్తం అధికార మదంతో విర్రవీగే వారి పాలిట రక్తంతో తడిసిన యమపాశం వంటిది.
5. ప్రజలు తమ రక్తం తర్పణ చేసియైనా తెలంగాణ విముక్తికోసం పోరాడుతారు.

2. కింది ప్రశ్నలకు పది వాక్యాల్లో జవాబులు రాయండి.
అ. కవి నాడు చేసిన ప్రతిజ్ఞ నేడు సాకారమైంది కదా! దీనికి పాటుబడిన వారిని గురించి వివరించండి.
జవాబు.
కవి ఆచార్య రుక్నుద్దీన్ పన్నెండేళ్ళ క్రితం రాసిన కవిత ఇది. ప్రత్యేక తెలంగాణ కోసం అమరవీరులు ముమ్మరంగా పోరాటం జరిపారు. లెక్కలేనంత మంది ప్రాణాలు కోల్పోయారు. ప్రజలంతా వారి త్యాగాలను మరచి పోకుండా వారి బాటలోనే నడుస్తామని ప్రత్యేక తెలంగాణ సాధిస్తామని ప్రతిజ్ఞ చేశారు. ఆ ప్రతిజ్ఞ నిలబెట్టుకోడానికి నాటి నుండి నేటి వరకు ఉద్యమం ఆపలేదు. ప్రజలు ప్రభుత్వాన్ని నిలదీస్తూనే ఉన్నారు. చివరికి ప్రత్యేక తెలంగాణ ఏర్పడింది.

తెలంగాణా రాష్ట్ర ఏర్పాటులో ప్రొఫెసర్ శ్రీ జయశంకర్, ఆమరణ నిరాహారదీక్ష చేసిన. శ్రీ.కె.సి.ఆర్. ఐ.కా.స. నాయకుడు శ్రీ కోదండరాం వంటి మేధావులు, రాజకీయ నాయకులతో పాటు వేలాది మంది సామాన్యజనం కూడా భాగస్తులే. ఉద్యమంలో భాగంగా ఆత్మాహుతి చేసుకున్న విద్యార్థుల పాత్ర తక్కువేమీ కాదు. సుమారు 60 రోజలు విధులు బహిష్కరించి సకల జనుల సమ్మెలో పాల్గొన్న ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు, దుకాణాలు మూసివేసి నిరసన వ్యక్తం చేసిన వ్యాపారస్తులు ఇలా అందరూ తమ వంతు కృషివల్లే తెలంగాణా రాష్ట్రం సాకారమైంది.

ఆ. అమరులు కవితా సారాంశాన్ని రాయండి.
జవాబు.
‘అమరులు’ అనే కవితను ఆచార్య కె. రుక్నుద్దీన్ రచించారు. ఈ కవితలో అమరవీరులకు ప్రజాసమూహం నివాళులర్పించిన విధాన్ని కవి వివరించాడు.
తెలంగాణ ప్రజలకోసం, మాతృభూమి విముక్తి కోసం ప్రాణత్యాగం చేసిన ధన్యజీవులారా! మీకు జోహార్లు. వీరులారా! మీ జీవితం తెలంగాణ భూమిపుత్రుల సేవలలోనే తరించింది. ఈ సమాజమంతా మీకు జోహార్లు అర్పిస్తుంది. ఇక్కడి ప్రజల సుఖసంతోషాల కోసం మీరు, మీ కుటుంబసభ్యులు ఎన్నో బాధలను అనుభవించారు. ప్రత్యేక తెలంగాణ సాధన కోసం పారిన రక్తం పాపాత్ముల పరిపాలన అంతమయ్యేవరకు విశ్రమించదు.

శాంతించదు. మీ ఒక్కొక్క రక్తపుచుక్క తెలంగాణ వ్యతిరేకులపై విషం చిమ్ముతుంది. మీ ఆవేశం ప్రత్యేక తెలంగాణ అవసరాన్ని ప్రతి నిమిషం ప్రబోధిస్తుంది. మీరు ధరించిన రక్తతిలకం మాకు స్ఫూర్తినందిస్తుంది. అది అధికార మదంతో బలిసిన వారికి యమపాశమవుతుంది. మీ అడుగులలో అడుగేస్తూ మా నెత్తురు ధారపోస్తాం. రక్తతర్పణలను చేస్తాం. నింగి, నేలలో విస్తరించిన సమస్త ప్రాణులారా! మా ప్రతిజ్ఞ వినండి. బాహాటంగానే తెలంగాణను సాధిస్తాం. అమరుల ఆత్మలు శాంతించే విధంగా అమృతవర్షం కురిపిస్తాం.

IV. సృజనాత్మకత/ప్రశంస

1. ప్రత్యేక తెలంగాణ ఉద్యమంలో అమరులైన వారి త్యాగాన్ని గురించి ఒక కవిత/గేయం రాయండి.

అమరవీరులకు భక్త్యంజలి
మరణించిన మహావీరులు
నిజంగా మరణించరు
అమరులైన ఆ వీరులు
ఆ చంద్ర తారార్కంగా
అందరి హృదయాల్లోనూ
అత్యున్నతమైన ప్రేమ
పీఠాలను అధివసించి ఉంటారు
ఆదిత్యుని అంశువుల వలె
అనంతమైన ప్రకాశాన్ని వెదజల్లుతుంటారు
నిరంతరం మనకు నిండు వెలుగు బాటల్ని
చూపుతుంటారు నిత్యం మనకు
అభ్యుదయ పథం నిర్దేశిస్తుంటారు.

V. పదజాల వినియోగం

1. కింది పదాలకు పర్యాయపదాలు (అదే అర్థం వచ్చే పదాలను) రాయండి.

(అ) సమూహం  =
జవాబు.
గుంపు, సముదాయం

(ఆ) అసువులు  =
జవాబు.
ప్రాణములు, ఉసురు

ఇ) స్వేచ్ఛ =
జవాబు.
విడుదల, స్వాతంత్ర్యం

ఈ) సఖులు =
జవాబు.
స్నేహితులు, మిత్రులు, సోపతిగాళ్ళు

2. కింది వాక్యాలలో గీతగీసిన పదాలకు గల నానార్థాలు (వేరు వేరు అర్థాలు) రాయండి.

(అ). ఈ వర్షంలో కురిసిన పెద్ద వర్షం ఇది.
జవాబు.
సంవత్సరం – వాన

(ఆ) అమృతంతో పాయసం చేశారు. అమృతంతో చేతులు కడిగారు.
జవాబు.
పాలు – నీరు

3. కింది వృత్తంలో గల ప్రకృతి, వికృతి పదాలను గుర్తించి రాయండి.

ప్రకృతి – వికృతి
ప్రతిజ్ఞ – ప్రతిన
ఆకాశం – ఆకసం
భాగ్యం – బాగ్గెం
శ్రీ – సిరి

VI. భాషను గురించి తెలుసుకుందాం

సంధులు

1. కింది పదాలను విడదీసి, సంధిపేరు రాయండి.

(అ) ఉద్రేకాస్త్రం = ఉద్రేక + అస్త్రం = సవర్ణదీర్ఘసంధి
(ఆ) మొట్టమొదలు = మొదలు + మొదలు = ఆమ్రేడిత సంధి
(ఇ) లావైన = లావు + ఐన = ఉత్వసంధి
(ఈ) అనంతాకాశం = అనంత + ఆకాశం =సవర్ణదీర్ఘ సంధి
(ఉ) ఒక్కొక్క = ఒక్క + ఒక్క = ఆమ్రేడిత సంధి

2. కింది వాక్యాలను చదువండి. తేడా చెప్పండి

ఆమె ముఖం అందంగా ఉన్నది.
ఆమె ముఖం చంద్రబింబం వలె అందంగా ఉన్నది.

పై వాక్యాల్లోని తేడాను చూస్తే ‘ఆమె ముఖం అందంగా ఉన్నది’ అనే దానికి బదులు ‘ఆమె ముఖం చంద్రబింబం వలె అందంగా ఉన్నది’ అనే వాక్యం బాగా ఆకట్టుకుంటుంది. కదా! ఇట్లా ఆకట్టుకునేటట్లు చెప్పడానికి చంద్రబింబం అనే పోలికను తీసుకున్నాం. ఇట్లా చక్కని పోలికతో చెప్పడాన్నే ‘ఉపమాలంకారం’ అంటాం. పై వాక్యాన్నిబట్టి చూస్తే ఉపమాలంకారంలో నాలుగు అంశాలను గమనించవచ్చు. అవి :

1. ఉపమేయం – దేనిని లేక ఎవరిని పోలుస్తున్నామో తెలిపేది. (ఆమె ముఖం – ఉపమేయం)
2. ఉపమానం – దేనితో లేక ఎవరితో పోలుస్తున్నామో తెలిపేది. (చంద్రబింబం – ఉపమానం)
3. సమానధర్మం – ఉపమేయ, ఉపమానాల్లో ఉండే ఒకేవిధమైన ధర్మం. (అందంగా ఉండడం – సమానధర్మం)
4. ఉపమావాచకం – పోలికను తెలిపే పదం. (వలె – ఉపమావాచకం)
“ఉపమాన ఉపమేయాలకు చక్కని పోలిక చెప్పడమే ఉపమాలంకారం.”

3. కింది ఉదాహరణలు చదువండి. దేనిని దేనితో పోల్చారో, వాటిలోని సమానధర్మం ఏమిటో చెప్పండి.
(అ) ఏకలవ్యుడు అర్జునుడి వలె గురితప్పని విలుకాడు.
జవాబు.
ఉపమాన ఉపమేయాలకు చక్కనిపోలిక చెప్పటమే ఉపమాలంకారం. ఈ వాక్యంలో ఏకలవ్యుడిని అర్జునునితో పోల్చారు. (ఏకలవ్యుడు – ఉపమేయం, అర్జునుడు – ఉపమానం) గురి తప్పకుండా బాణాలు వేయడం సమానధర్మం. పోలికను తెలిపే పదం ‘వలె’ ఉపమావాచకం.

(ఆ) తోటలో పిల్లలు సీతాకోక చిలుకల్లాగా అటూ ఇటూ తిరుగుతున్నారు.
జవాబు.
ఈ వాక్యంలో పిల్లలను సీతాకోకచిలుకలతో పోల్చారు. కనుక ఉపమాలంకారం. పిల్లలు – ఉపమేయం. సీతాకోక చిలుకలు – ఉపమానం. అటూ ఇటూ తిరగడం – సమానధర్మం. ‘లాగా’ అనే పోలికను తెలిపే పదం ఉపమావాచకం.

భాషాకార్యకలాపాలు / ప్రాజెక్టు పని

1. తెలంగాణ ఉద్యమం సందర్భంగా వచ్చిన పాటలను లేదా ఉద్యమకాలంలో జరిగిన ఒక కార్యక్రమం గురించి వివరాలు సేకరించి నివేదిక రాయండి. తరగతిలో ప్రదర్శించండి.
జవాబు.
(అ) ప్రాథమిక సమాచారం :

1. ప్రాజెక్టు పని పేరు
2. సమాచారాన్ని సేకరించిన విధానం

(ఆ) నివేదిక :
1. నాగేటి సాళ్ళల్లొ నా తెలంగాణ

పల్లవి : నాగేటి సాళ్ళల్లొ నా తెలంగాణా నా తెలంగాణా
నవ్వేటి బతుకులా నా తెలంగాణా నా తెలంగాణా || 2 ||

చరణం 1 : పారేటి నీళ్ళల్ల పానాదులల్లా
పూసేటి పువ్వుల్ల ……………… పునాసాలల్లా || 2 ||
కొంగు జాపిన నేల …………….. నా తెలంగాణా నా తెలంగాణా
పాలు తాపిన తల్లి …………….. నా తెలంగాణా నా తెలంగాణా || నాగేటి ||

చరణం 2 :
తంగేడి పువ్వుల్ల ……………… తంబాల మంతా
తీరాక్క రంగుల్ల ………………. తీరిచ్చినావూ
తీరొ రంగుల్ల ………………… తీరిచ్చి నావూ
బంగారు చీరలు బాజారులన్నీ || 2 ||
బతుకమ్మ పండుగ నా తెలంగాణా ………….. నా తెలంగాణా
బంతిపూల తోట నా తెలంగాణా …………… నా తెలంగాణా || నాగేటి ||

చరణం 3 : వరద గూడు గడితె వానొచ్చునంటా
బురద పొలం దున్న బురి సున్న రంతా || 2 ||
శివుని గుళ్ళో నీరు ……………… సీమలకు సెక్కరి
వాన కొరకు జడకొప్పులేసీ
వాగుల్లా వంకల్ల నా తెలంగాణా ……………….. నా తెలంగాణా || నాగేటి ||

చరణం 4 :
కొత్త బట్టలు గట్టి కోటి ముచ్చట్లు
పాల పిట్టల జూసి పడుచు చప్పట్లు || 2 ||
పాల పిట్టల జూసి పడుచు చప్పట్లు
జొన్న కర్రల జండ జోరున్న దేమీ || 2 ||
అళై భళై తీసె నా తెలంగాణా ………………. నా తెలంగాణా
తిండి పంచిన ఆర్తి నా తెలంగాణా …………….. నా తెలంగాణా || నాగేటి ||

2. ఉస్మానియా క్యాంపస్ లో

ఉస్మానియా క్యాంపస్ లో …………….. ఉదయించిన కిరణమా ……………. వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా …………….. నాలుగు కోట్ల ప్రాణమా
కాకతీయ ప్రాంగణంలో …………. కురిసిన ఓ వర్షమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ………….. నాలుగు కోట్ల ప్రాణమా || వీర ||
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

నల్లగొండ నడిబొడ్డున నాటిన ఓ ఖడ్గమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ……………. నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
మహబూబ్నగర్ మట్టిలోన
మొలచిన మందారమా ………………. వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ……………… నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

హైదరాబాద్ బడిలోన చేసిన బలిదానమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ……………. నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
రంగారెడ్డి ఫ్యాక్టరీలో మోగిన నగారమా వీర తెలంగాణమా
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

మెదక్ సీమ గాలిలోన త్యాగాలా గంధమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ……………. నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
నిజామాబాద్ నుదుటి మీద దిద్దిన ఓ కుంకుమ ……………. వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా …………..
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

కరీంనగర్ రైతుకూలీ చిందించిన రక్తమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా ………………… నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
అరెరె రరెరె ఆదిలాబాద్ అడవుల్లో రాజుకున్న రౌద్రమా …………… వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా …………………. నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

వరంగల్లు గడ్డమీద చేసిన నినాదమా …………………. వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా …………… నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
ఖమ్మం, మొట్టు పెల్లలోన ఉప్పొంగిన కెరటమా వీర తెలంగాణమా
వీర తెలంగాణమా …………… నాల్గు కోట్ల ప్రాణమా
భలె …………… భలె ……………… భలె ……………… || ఉస్మానియా ||

(ఇ) ముగింపు :
మాట కన్నా పాట సామాన్యులకు తొందరగా చేరుతుంది. వారిని ఉత్తేజితుల్ని చేస్తుంది. తెలంగాణ ఉద్యమ సందర్భంలో ఎంతో మంది కవులు రాసిన పాటలు ప్రజలలో చైతన్యం నింపడానికి ఎంతగానో తోడ్పడ్డాయి.

తెలంగాణ ఉద్యమ కాలంలో జరిగిన ఒక కార్యక్రమం:

(ఆ) నివేదిక :

సకల జనుల సమ్మె

తెలంగాణ ఉద్యమ కాలంలో జరిగిన వివిధ రకాల కార్యక్రమాలలో నేను ప్రత్యక్షంగా చూచిన సకలజనుల సమ్మె గూర్చి పొందు పరుస్తున్నాను.
సిరిసిల్ల R.D.O ఆఫీస్ ఎదురుగా టెంట్ వేసిన తెలంగాణ ఉద్యోగుల జాయింట్ ఆక్షన్ కమిటి 42 రోజుల పాటు వివిధ రూపాలలో తెలంగాణ ఇవ్వాల్సిన ఆవశ్యకతను తెలియజేస్తూ రకరకాల కార్యక్రమాలు నిర్వహించింది. డివిజన్లోని అన్ని మండలాల్లోని ఉద్యోగులు స్వచ్ఛందంగా 42 రోజులు తమ విధులను బహిష్కరించి ఈ ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు. రోజుకు కొంతమంది నిరాహార దీక్షలో కూర్చోవడం … జానపద గీతాలు పాడే గాయకులను తీసుకువచ్చి ఉద్యమ గీతాలు పాడించడం, వంటా వార్పు, రోడ్ల దిగ్బంధనం వంటి అనేక కార్యక్రమాలు నిర్వహించారు.

ఉద్యోగులు చేస్తున్న ఈ ఉద్యమానికి అటు రాజకీయ నాయకులు, ఇటు ప్రజల నుండి భారీ మద్దతు లభించింది. రోజుకో కుల సంఘాలు ర్యాలీగా వచ్చి వీరి ఉద్యమానికి మద్దతు తెలియజేశాయి. రోజురోజుకు తీవ్రమౌతున్న ఈ ఉద్యమాన్ని అణచడానికి అప్పటి ప్రభుత్వం ఎన్నో బెదిరింపులకు పాల్పడింది. తాత్కాలిక ఉద్యోగులతో పని చేయిస్తామని… ఉద్యోగాలు పోతాయని ఎన్ని రకాలుగా భయపెట్టినా ఉద్యోగులు లొంగలేదు.

చివరకు ………. విద్యార్థులు నష్టపోతారని, ప్రజలకు బాగా ఇబ్బంది అవుతుందని …….. ఉద్యోగ సంఘాలు సమ్మె విరమించాయి. ఉద్యమం జరుగుతున్నన్ని రోజులు వక్తలచే తెలంగాణ ఆవశ్యకత గూర్చి ఉపన్యాసాలు ఇప్పించడం, కళాకారులచే పాటలు పాడించడం, వంటా వార్పు లాంటి కార్యక్రమాలు చేపట్టారు. ప్రజలు … కొన్ని రాజకీయ పార్టీల విజ్ఞప్తితో సమ్మె విరమించి విధుల్లో చేరారు.

(ఇ) ముగింపు :
ఒక నెల జీతం 4 రోజులు లేటైతేనే తల్లడిల్లే ఉద్యోగులు 42 రోజులు “సకల జనుల సమ్మె” లో పాల్గొనడం చాలా గొప్ప విషయం. ఈ 42 రోజుల సమ్మె కాలంలో ఇంటి అద్దె, పాల బిల్లు, పేపరు బిల్లు, కరంటు బిల్లు చెల్లించలేని పరిస్థితి వచ్చింది. అయినా ఉద్యోగులు ధైర్యంగా ఈ ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు. ప్రజలు కూడా వీరికి బాగా సహకరించారు.

TS 8th Class Telugu 9th Lesson Important Questions అమరులు

పర్యాయపదాలు

• జనని = మాత, అమ్మ, తల్లి, అంబ
• తనువు = శరీరం, దేహం, మేను
• ఆకాశం = గగనం, విహాสసం, ఖం
• అస్త్రం = శరం, బాణం, తూపు
• అధికారం = పదవి, ఏలుబడి
• భూమి = ధర, ధాత్తి, ధరణి
• గర్ఖము = కడుపు, పొట్ట
• రక్తము = రుధిరము, నెత్తురు

నానార్థాలు

• తనువు = శరీరం, అల్పమైనది
• వర్షం = వాన, సంవత్సరం,
• అమృతం = పాలు, నీరు, నేయి, సుధ
• పాసిన = వదలిన, పాడైపోయిన

ప్రకృతిలు – వికృతిలు

• భూమి – బూమి
• విషము – విసము

సంధులు

మాకై = మాకు + ఐ = ఉత్వసంధి
తనువొడ్డిన = తనువు + ఒడ్డిన = ఉత్వసంధి
రక్తతర్పణమ్మయినా = రక్త తర్పణమ్ము + అయిన = ఉత్వసంధి
సూత్రం : ఉత్తునకు అచ్చు పరమైతే సంధి అవుతుంది.

అధికారాంధులు = అధికార + అందులు = సవర్ణదీర్ఘ సంధి
ఉద్బోధార్థ = ఉద్బోధ + అర్థం = సవర్ణదీర్ఘ సంధి
పాపాత్ములు = పాప + ఆత్ములు = సవర్ణదీర్ఘసంధి
సూత్రం : అ, ఇ, ఉ, ఋ లకు సవర్ణాలైన అచ్చులు పరమైనపుడు వాని దీర్ఘాలు ఏకాదేశమవుతాయి.

స్వేచ్ఛ = స్వ + ఇచ్ఛ = గుణసంధి
సూత్రం : అకారానికి ఇ, ఉ, ఋ లు పరమైనప్పుడు క్రమంగా ఏ, ఓ, అర్ లు ఏకాదేశమవుతాయి.

సమాసములు

• తెలంగాణ గర్భము = తెలంగాణ యొక్క గర్భము = షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• జనుల సమూహములు = జనుల యొక్క సమూహములు = షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• రక్తపు చుక్క = రక్తము యొక్క చుక్క = షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• రక్తపు తిలకం = రక్తము యొక్క తిలకం = షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
• అధికారాంధులు = అధికారముతో అంధులు = తృతీయాతత్పురుష సమాసం
• రుధిర సిక్తం = రుధిరముతో సిక్తం = తృతీయాతత్పురుష సమాసం

గేయాలు – ప్రతిపదార్థాలు – భావాలు:

మాకై అసువులు బాసిన
మాన్యులార ! ధన్యులార !
మాతృభూమి స్వేచ్ఛ కొరకు
బలియయ్యిన ప్రబలులార !
తెలంగాణ గర్భమ్మున
గలిగిన శ్రీ రుద్రులార
జనని, సఖుల, సేవలకై
తను వొడ్డిన ఘనులారా !
ప్రాణాలను వదిలారు.
సౌహార్దతతోడ నిచ్చు
బలైనారు. తెలంగాణ
జోహారులు, జోహారులు
సకలజనుల సమూహములు
సమర్పించు జోహారులు

అర్థాలు :
మాకై = మాకోసం
అసువులు = ప్రాణాలను
పాసిన = వదిలిన
మాన్యులార = గౌరవనీయులారా !
ధన్యులార = ధన్లులారా!
మాతృభూమి = జన్మభూమి యొక్క
స్వేచ్ఛ కొరకు = స్కాతంత్రం క్రోసం
బలి + అయ్యిన = (ప్రాణాలు కోల్పోయిన
ప్రబలులార = బలవంతులారా !
తెలంగాణ గర్భమ్మున = తెలంగాణ తల్లి కడుపులో నుండి
కలిగిన = జన్మించిన
శ్రీ రుద్రులారా = శివ స్వరూపులారా !
జనని = తల్లి యొక్క
సఖుల = మిత్రుల యొక్క
సేవలకు + ఐ = సేవకోసం
తనువు + ఒడ్డిన = శరీరం త్యాగం చేసిన
ఘనులారా = మహనీయులారా !
సౌహార్దత తోడన్ = మంచి మనసుతో
ఇచ్చు = మేమిచ్చు
జోహారులు = నివాళులు
సకల జనుల సమూహములు = పజలందరూ కలసి
సమర్పించు = మీకు అందించు
జోహారులు = నివాళులు (అందుకోండి)

భావం : ఓ మాన్యులారా! ధన్యులారా!మహనీయులారా! రుద్రరూపులారా! ఈ తెలంగాణ తల్లి కడుపున పుట్టి మాతృభూమికి స్వేచ్ఛ కలిగించటానికి మీరు మీ ప్రాణాలనే త్యాగంచేశారు. అటువంటి ఘనులైన మీకు మా ప్రజలందరం కలిసి జోహారు చేస్తున్నాము. అందుకోండి.

2. ఏ తల్లి కడుపు పంటల కొరకో
నీ తల్లి కడుపు మంటల మాడెను
ఏ సతి సౌభాగ్ముల్ముల కొరకో
నీ సతి కుంకుమ గోల్పోయెను
ప్రత్యేక తెలంగాణ కొరక్న
ప్రవహించిన నీ రక్తం
పాపాత్ముల పరిపాలన
పటాపంచలా పర్యంతం
(కరాంతి విడదు – శాంత పడదు

అర్థాలు :
ఏ తల్లి = ఎవరో తల్లి
కడుపు పంటల కొరకు + ఓ = కన్న బిడ్డల కోసమో
మీ తల్లి కడుపు = మీ అమ్మసంతానం (మీరు)
మంటల మాడను = మంట గలిసి పోయింది
ఏ సతి = ఎవరో భార్లల యొక్క
సౌభాగ్మ్ముల కౌరకు + ఓ = పసుపు కుంకుమల కోసం
నీ సతి = నీ భార్య
కుంకుమ + కోల్పోయెను = తన నుదుటి కుంకుమ పోగొట్టుకుంది
ప్రతి + ఏక= ప్రత్యేక = ప్రత్యేకమైన
తెలగగాణా కొరు + ఐ = తెలంగాణ రాష్టం కోసం
ప్రవహించిన = కాలువలు గట్టిన
నీ రక్తం = నీ నెత్తురు
పాప + ఆత్ముల = దుర్మార్గుల యొక్క
పరిపాలన = ఏలుబడి
పటాపంచలు + ఔ = నాశనమయ్యే
పర్యంతం = సమయం వచ్చే వరకు
(కాంతి విడదు = విప్లవం ఆగదు
శాంత పడదు = శాంతింపదు

భావం : ఎవరో తల్లి కన్న సంతానాన్ని కాపాడటానికి, ఎవరో పతివ్రతల సౌభాగ్రం కాపాడటానికి నీ ప్రాణాలను ధార పోశావు. తెలంగాణ గడ్డపై దుర్మార్గల పాలన అంతమయ్యే వరకు ప్రత్యేక తెలంగాణ ఏర్పడేవరకు కాల్వలు గట్టిన అమరవీరుల రక్తం ప్రవాహం ఆగదు. శాంతించదు.

3. మీ వొక్కొక్క రక్తపు చుక్కే
లారైన విషమ్ముల గ్రక్కే
ఈ వీరుల ఉద్రేకాస్త్రం
ఈ వీరుల ఉద్బోధార్థం
నీ పెట్టిన రక్తపు తిలకం
నా పాలిటి దీక్షా బంధం
అధికారాంధుల పాలిటి
రుధిరసిక్త యమపాశం

అర్థాలు :
మీ = అమరవీరులైన మీ యొక్క
ఒక్క ఒక్క = ప్రతి ఒక్క
రక్తము + చుక్క + ఏ = నెత్తురు బొట్టూ
ఈ వీరుల = ఈ ఉద్యమ వీరుల యొక్క
లావు + ఐన = అధికమైన
విషములన్ + క్రక్కే = విషాన్ని (పసరించే
ఉద్రేక + అస్త్రం = ఆవేశం అనే ఆయుధం
ఈ వీరుల = పోరాటం సాగిస్తున్న వీరులను
ఉద్బోధ + అర్థం = ప్రోత్సహించటానికే
నీవు + పెట్టిన = నీవు దిద్దిన
రక్తము + తిలకం = వీర తిలకం
దీక్షా బంధం అధికార + అంధుల = దీక్షపూని కట్టిన కంకణం
పాలిటి = అధికార మదంతో కళ్ళు మూసుకుపోయిన వారికి
రుధిరసిక్త = రక్తంతో తడిసిన
యమపాశం యముని పాశం వంటిది

భావం : అమర వీరులైన మీ యొక్క ప్రతి నెత్తురు చుక్కా ఉద్యమ వీరుల చేతిలో విషాన్ని చిమ్మే ఆవేశమనే ఆయుధం ఔతుంది. వీరులను ఉత్సాహపరుస్తుంది. మీరు ధరించిన రక్తతిలకం నాచేతికి కట్టుకున్న దీక్షా కంకణం. అధికారమదంతో కళ్ళుమూసుకుపోయిన పాలకులకు నెత్తురుతో తడిసిన యమపాశం వంటిది.

4. రక్త తర్పణమ్మయినా
రక్తితోడ యిచ్చేస్తాం
మీ యడుగుల జాడల్లో
మాయడుగుల నుంచేస్తాం

అనంతాకాశం
సువిశాల భూవలయం
మధ్నున్న ఓ సమస్త ఫ్రాణులారా !
మా ఘతిన వినుడు

పత్యేక తెలంగాణా
బాహటటంగా సాధిస్తాం !
మృతవీరుల ఆత్మలలో
అమృత వర్షం కురిపిస్తాం.

అర్థాలు :
రక్త తర్పణమ్ము + అయినా = నెత్తురు ధార పోయుమన్నా
యిచ్చేస్తాం = త్యాగం చేస్తాం
మీ + అడుగు జాడల్లో = మీ కాలి గుర్తుల్లో
మా + అడుగులన్ = మా పాదాలను
ఉంచేస్తాం = కలిపేస్తాం
అనంత + ఆకాశం = విశాలమైన ఆకాశానికి
సువిశాల = మిక్కిలి వసస్తారమైన
భూవలయం = భూగోళానికీ
మధ్యన + ఉన్న = మధ్లలో ఉన్న
ఓ సమస్త ప్రాణులారా = సమస్తమైన జీవులారా!
మా ప్రతిన = మా ప్రతిజ్ఞను
వినుడు = వినండ
ప్రతి + ఏక = ప్రత్యేకమైన
తెలంగాణా = తెలంగాణా రాజ్యాన్ని
సాధిస్తాం = సంపాదిస్తాం
మృతవీరుల = చనిపోయిన వీరుల యొక్క
ఆత్మలలో = ఆత్మలపైన
అమృతవర్షం = అమృతాన్ని వర్షంలాగా
కురిపిస్తాం = కురిసేట్లు చేస్తాం

భావం : సంతోషంతో మా నెత్తురు ధారపోస్తాం. మీ కాలి జాడలను అనుసరించి వేంు నడుస్తాం. ఆకాశానికి భూమికి మధ్య నివసించే ప్రాణులందరూ మా ప్రతిజ్ఞ వినండి. ప్రత్యేక తెలంగాణ రాజ్యాన్ని మేము సాధించి తీరుతాం. అమర వీరుల ఆత్మల మీద అమృత వర్షం కురిపిస్తాం.

నేపథ్యం / ఉద్దేశీ

ప్రశ్న. 1.
అమరులు పాఠ్యభాగ నేపథ్యం వివరించండి.
జవాబు.
ప్రత్యేక తెలంగాణను కాంక్షిస్తూ 1969లో పెద్ద ఎత్తున తెలంగాణ (ప్రజలు ఉద్యమం చేశారు. నాటి పోరాటంలో 360 కి పైగా విద్యార్థులు, యువకులు (్రాణత్యాగం చేశారు. ఆ అమరవీరులకు ప్రజలు, కవులు, కళాకారులు తమదైన రీతిలో నివాళులు అర్పించారు. ఆచార్య రుక్నుద్దీన్ అమరవీరులకు తన కవితల ద్వారా నివాళులు అర్బించాడు. తెలంగాణ ఉద్యమంలో నాటి నుండి నేటివరకు అమరులైన వీరి త్యాగాలను స్మరించుకోవడమే ఈ పాఠం ఉద్దేశం. (1969 సంఘటనకు సంబంధించి అప్పుడు రాసిన కవిత కాబట్టి పాఠంలో “[ప్రత్యేక తెలంగాణా బాహాటంగా సాధిస్తాం” అని ఉన్నది. దాన్ని గమనించండి.)

ప్రశ్న 2.
అమరులు పాఠ్యభాగ వివరాలు తెల్పండి.
జవాబు.
ఈ పాఠం గేయ (ప్రక్రియకు చెందినది. ఇది ఆచార్య క. రుక్నుద్దీన్ రాసిన ‘విప్లవ ఢంకా’ అనే కవితా సంకలనంలోనిది.

కవి పరిచయం:

కవి పేరు : ఆచార్య కె. రుక్నుద్దీన్
పాఠ్యభాగం పేరు : అమరులు
కాలం : 2/5/1947 – 26/5/2013
జన్మస్థలం : నాగర్ కర్నూలు జిల్లా రాచూరు గ్రామం.
వృత్తి : ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయంలో ఆచార్యుడు.
పరిశోధనాత్మక గ్రంథం : జానపద సాహిత్యంలో అలంకార విధానం.
పాఠ్యభాగ గ్రంథం : విప్లవఢంకా
ఇతర రచనలు : ప్రయాణం, సూక్తిసుధ, శెలిమె, కిన్నెరమెట్లు, మోదుగపూలు, విశ్వదర్శనం
సత్కారాలు : వివిధ సాహిత్య సంస్థల నుండి పురస్కారాలు.
విశేషాంశాలు : బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలిగా, సామాజిక స్పృహ కలిగిన సాహిత్యవాదిగా, పాలమూరు ఆణిముత్యంగా కీర్తి పొందారు.

ప్రవేశిక:

ప్రశ 1.
అమరులు పాఠ్యభాగ ప్రవేశికను వివరించండి.
జవాబు.
వలస పాలనలోని వివక్షపై, తమ ప్రాంత విముక్తి కోసం, స్వపరిపాలన కోసం, సహజవనరుల సంరక్షణ కోసం, తమదైన భాష, సంస్కృతలులను కాపాడుకోవటం కోసం తెలంగాణ ప్రజలు ఉద్యమాలు చేశారు. 1969 ఉద్యమంలో తమ ప్రాణాలను సైతం లెక్క చేయక ఆశయసిద్ధి కొరకు పోరాడి అమరులైన వీరులకు కవి ఎట్లా నివాళులు అర్పించాడో తెలుసుకుందాం.

కఠినపదాలకు అర్థాలు:

అసువులు – ప్రాణాలు
మాన్యులు – గౌరవనీయులు
పాసిన – పాయుట, వదిలిపెట్టుట
రుద్రుడు – శివుడు
సౌహార్దత – మంచి మనసు
జోహారులు – నివాళులు
పరిపాలన – ఏలుబడి
క్రాంతి – విప్లవం
సతి – భార్య
పతి – భర్త
లావు – బలము, ఎక్కువ, అధికం
ఉద్బోధ – సందేశం
అంధులు – గ్రుడ్డివారు, కళ్ళు లేనివారు
రుధిరం – రక్తం
సిక్త – తడిసిన
యమపాశం – యముని చేతిలోని దండం
ప్రతిజ్ఞ – ప్రతిన
భూవలయం – భూమండలం

నేనివి చేయగలనా?