Srinivas

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 4th Lesson अपराजिता Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 4th Lesson अपराजिता

दीर्घ समाधान प्रश्न

नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर तीन – चार वाक्यों में दीजिए ।

प्रश्न 1.
चंद्रा की किस विषय में रुचि थी ? वह क्या बनना चाहती थी ?
उत्तर:
चंद्रा की रुचि डॉक्टरी में थी । वह एक डॉक्टर बनना चाहती थी। परीक्षा में सर्वोच्च स्थान प्राप्त करने पर भी चंद्रा को मेडिकल में प्रवेश नही मिला क्यों कि उसकी निचला धड़ निर्जीव है। चंद्रा एक सफल शल्य चिकित्सक नही बन पायेगी । बडी डॉक्टर बनना ही चंद्रा की इच्छा थी। डॉ. चंद्रा के प्रोफेसर कहते है कि – “विज्ञान की प्रगती में चंद्रा महान योगदान दिया है । “चिकित्सा ने जो खोया है, वर विज्ञान ने पाया है ।” इसका अर्थ डाक्टर बनकर चिकित्सा क्षेत्र में जो काम चंद्रा करना चाहती थी, वह विज्ञान में करके दिखायी थी ।

प्रश्न 2.
चंद्रा की माँ को ‘वीर जननी’ का पुरस्कार क्यों दिया गया ?
उत्तर:
चंद्रा की माँ श्रीमती टी. सुब्रह्मण्यम थी। वह एक साहसी जननी है । चंद्रा की माध्यमिक और काँलेज शिक्षा में बेटी के साथ रहकर पूरी कक्षाओं में अपंग पुत्री की कुर्सी की परिक्रमा स्वयं कराती । बचपन में चंद्रा को देखकर अपनी आत्मशक्ति खो नही बेटी । अपने आप को संभाल कर चंद्रा को भी संभाली। हर एक पल बोटी की कामना पूरी करने की कोशिश किया । चंद्रा की माँ अपने सारे सुख त्यागकर, नित्य छायाबनी । आज चंद्रा जो कुछ नाम प्राप्त किया सबकी वजह उसकी माँ ही है । इसलिए जे. सी. बेंगलूर उसकी माँ को ‘वीर जननी’ का पुरस्कार दिया । सचमुच चंद्रा की माँ एक वीर जननी है ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
चंद्रा की कार कौन चलाती थी ?
उत्तर:
चंद्रा की माँ, श्रीमती टी. सुब्रह्मण्यम कार चलाती थी ।

प्रश्न 2.
कौन डॉक्टर बनना चाहती थी ?
उत्तर:
चंद्रा ।

प्रश्न 3.
चंद्रा की माँ को कौन-सा पुरस्कार दिया गया ?
उत्तर:
‘वीर जननी’ ।

प्रश्न 4.
‘अपराजिता पाठ की लेखिका का नाम क्या है ?
उत्तर:
गौरा पंत ‘शिवानी जी है ।

प्रश्न 5.
डाँ. चंद्रा को शोधनाकार्य में निर्देशन कौन दिया ?
उत्तर:
प्रोफेसर सेठना ।
प्रत्येक सामान्य व्यक्ति की भाँति विकलांग व्यक्तियों में भी । प्रतिभा विद्यमान होती है और उनमें आगे बढ़ने का उत्साह भी भरपूर होता है ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
मेधावी पुत्री की विलक्षण बुद्धि ने फिर मुझे चमत्कृत कर दिया है। सरस्वती जैसे आकर जिह्वाग्र पर बैठ गयी थी ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘अपराजिता नामक कहानी से दिया गया है । इसकी लेखिका ‘गौरा पंत शिवानी जी है । भारत सरकार ने सन् 1982 में उन्हे हिंदी साहित्य में उत्कृष्ट सेवा के लिए पद्ममश्री पुरस्कार से सम्मानित किया । शिवानी जी की अधिकरतर कहानियाँ और उपन्यास नारी प्रधान रहे । प्रस्तुत कहानी अपराजिता में लेखिका ‘डाँ. चंद्रा’ नामक एक अपंग युवती की जीवन संबंधी विषयों के बारे में हमें बतायी ।

व्याख्या : डॉ. चंद्रा की माँ श्रीमती टी. सुब्रह्मण्यम चंद्रा के बारे में इस तरह कह रही है कि – “चंद्रा की अठारह वी महीने में ज्वर आया । बाद में पक्षाघात हुआ । गरदन के नीचे सर्वांग अचल हो गया था । बड़े-से-बड़े डाक्टर को दिखाया, कोई लाभ नही हुआ । अंत में एक सुप्रसिद्ध आर्थोपेडिक के पास लेगया । एक वर्ष तक कष्टसाध्य उपाचार चला अचानक एक दिन चंद्रा की ऊपरी धड़ में गति आगयी’ । पाँच वर्ष तक (टी श्रीमती सुब्रह्मण्यम ) माँ ही बेटी को शिक्षिका बनकर पढायी । चंद्रा बहुत मेथावी थी। चंद्रा की विलक्षण बुद्धि को देखकर अपनी माँ आश्चर्य हो जाती थी । स्वयं सरस्वती ही चंद्रा की जिह्वा पर बैठी थी ऐसी सोचती थी। चंद्रा एक बार सुनती तो कभी नही भूलती थी । चंद्रा ‘एकाग्रचित्र’ थी ।

विशेषताएँ :

1. अपंगों को शिक्षा से जोड़ना बहुत जरूरी है ।
2. शिवानी की कृतियों में चरित्र – चित्रण में एक तरह का आवेग दिखाई देता है ।
3. डाँ. चंद्रा जैसे अपंग युवती सबकी मार्गदर्शिका है ।

प्रश्न 2.
ईश्वर सब द्वार एक साथ बंद नहीं करता । यदि एक द्वार बंद करता भी है, तो दूसरा द्वार खोल भी देता है ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘अपराजिता’ नामक कहानी से दिया गया है । इसकी लेखिका ‘गौरा पंत शिवानी जी है । भारत सरकार ने . सन् 1982 में उन्हे हिंदी साहित्य में उत्कृष्ट सेवा के लिए पद्मश्री पुरस्कार से सम्मानित किया। शिवानी जी की अधिकतर कहानियाँ और उपन्यास नारी प्रधान रहे । प्रस्तुत कहानी ‘अपराजिता’ में लेखिका ‘डाँ. चंद्रा’ नामक एक अपंग युवती की जीवन संबंधी विषयों के बारे में हमें बतायी ।

व्याख्या : डॉ. चंद्रा अपनी दुस्थिति पर कभी असंतुष्ठ नही होती । भगवान को भी कभी निंदा नही करती थी । चंद्रा की माँ अपने सारे सुख त्यागकरके बेटी की उन्नती चाही । चंद्रा की माँ एक बार भाषण में इस प्रकार कहती है कि “भगवान हमारे सब द्वार एक साथ बंद नही करता । यदि भगवान एक रास्ता बंद करता भी है, तो दूसरा रास्ता हमें दिखायेगा'” । भगवान अंतर्यामी है । मानव अपनी विपत्ति के कठिन क्षणें में विधाता को दोषी कहते हैं । उसका निंदा भी करते हैं । कृपा करके ऐसा कभी नही सोचिए । हमारे जीवन में कितने मुश्किलों आने पर भी धैर्य से उसके सामना करना होगा ।

विशेषताएँ :

1. भगवान हमेशा दीन लोगों की सहायता करता है ।
2. तुम एक रास्ते पर मंजिल तक जाना चाहते हो, अचानक उस रास्ता बन्द हो तो, जरूर दूसरा रास्ता खोज देंगे ।
3. भगवान अपंग लोगों को एक अंग से वंचित करने पर भी दूसरे अंगों की क्षमता इस प्रकार देगा कि सामान्य से अधिक होगा ।

अपराजिता Summary in Hindi

लेखिका परिचय

गौरा पंत हिंदी की प्रसिद्ध उपन्यासकार हैं । वे ‘शिवानी’ उपनाम से लिखा करती थी । उनका जन्म सन् 1923 में गुजरात के पास राजकोट शहर में हुआ था। शिवानी के पिता श्री अश्विनीकुमार पाण्डे राजकोट में स्थित राजकुमार कॉलेज के प्रिंसिपल थे, जो कालांतर में माणबदर और रामपुर की रियासतों में दीवान भी रहे । शिवानी के माता और पिता दोनों ही विद्वान संगीत प्रेमी और कई भाषाओं के ज्ञाता थे । शिवानी ने पश्चिम बंगाल के शांति निकेतन से बी.ए. किया ।

साहित्य और संगीत के पति एक गहरा रूझान ‘शिवानी’ को अपने माता और पिता से ही मिला । शिवानी के पितामह संस्कृत के प्रकांड विद्वान पंडित हरिराम पांडे, जो बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय में धर्मोपदेशक थे । महामना मदनमोहन मालवीय से उनकी गहरी मित्रता थी । वे प्रायः अल्मोड़ा तथा बनारस में रहते थे, अतः शिवानी का बचपन अपनी बड़ी बहन तथा भाई के साथ दादाजी की छत्रछाया में उक्त स्थानों पर बीता । शिवानी की किशोरावस्था शान्तिनिकेतन में और युवावस्था अपने शिक्षाविद पति के साथ उत्तरप्रदेश के विभिन्न भागों में बीती ।

उनका निधन सन् 2003 शिवानी की नामचीन रचनाएँ इस प्रकार हैं- ‘कृष्णकली’, ‘कालिंदी’, ‘अतिथि’, ‘पूतों वाली’ । ‘चल खुसरों घर आपने’, ‘श्मशान चंपा’, ‘मायापुरी’, ‘कैंजा’, ‘गेंदा’, ‘भैरवी’, ‘स्वयंसिद्धा’, ‘विषकन्या’, ‘रतिविलाप’, ‘आकाश’ (सभी उपन्यास), ‘चरैवैति’, ‘यात्रिक’ (सभी यात्रा विवरण ), शिवानी की श्रेष्ठ कहानियाँ’, ‘शिवानी की मशहूर कहानियाँ’; ‘झरोखा’ ‘मृण्माला की हँसी (सभी कहानी संग्रह), ‘अमादेर शांति निकेतन’, ‘समृति कलश’, ‘वातायन’, ‘जालक’ (सभी संस्मरण), ‘सुरंगमा’, ‘रतिविलाप’, ‘मेरा बेटा’, ‘तीसरा बेटा’ (सभी धारावाहिक), ‘सुनहुँ तात यह अमर कहानी (आत्मकथा) ।

भारत सरकार ने सन् 1982 में उन्हें हिंदी साहित्य में उत्कृष्ट सेवा के लिए पद्मश्री पुरस्कार से सम्मानित किया। हिंदी साहित्य जंगत में शिवानी एक ऐसी शख्सियत रहीं, जिनकी हिंदी, संस्कृत, गुजराती, बंगाली, उर्दू तथा अंग्रेज़ी पर अच्छी पकड़ थी और जो अपनी कृतियों में उत्तर भारत के कुमायूँ क्षेत्र के आसपास की लोक संस्कृति की झलक दिखलने और किरदारों के बेमिसाल चरित्र करने के लिए जानी गई । उनकी अधिकतर कहानियाँ और अन्यास नारी प्रधान रहे । इसमें उन्होंने नायिका के सौंदर्य और उसके चरित्र का वर्णन बड़े रोचक ढंग से किया ।

गौरा पंत हिन्दी की प्रसिद्ध उपन्यासकार हैं। वे ‘शिवानी’ उपनाम से लिखा करती थी । शिवानी ने पश्चिम बंगाल के शांति निकेतन से बि.ए. किया । साहित्य और संगीत के प्रति एक गहरा रूझान ‘शिवानी’ को अपने माता और पिता से ही मिला । भारत सरकार ने सन् 1982 में उन्हें हिंदी साहित्य में उत्कृष्ट सेवा के लिए पद्मश्री पुरस्कार से सम्मानित किया । उनकी अधिकतर कहानियाँ और उपन्यास नारी प्रधान रहे । इसमें उन्होंने नायिका के सौंदर्य और उसके चरित्र का वर्णन बड़े रोचक ढंग से किया ।

सारांश

‘अपराजिता’ नामक कहानी में लेखिका हमें ‘चंद्रा’ नामक एक युवती की जीवन के बारे में बतायी । ‘चंद्रा’ एक अपंग स्त्री है, जिन्होंने 1976 में माइक्रोबायोलाजी में डाक्टरेट मिली हैं। अपंग स्त्री पुरुषों में इस विषय में डॉक्टरेट पानेवाली डॉ. चंद्रा प्रथम भारतीय है।

डॉ. चंद्रा के बारे में अपनी माँ इस प्रकार बता रही है कि “चंद्रा के बचपन में जब हमें सामान्य ज्वर के चौथे दिन पक्षाघात हुआ तो गरदन के नीचे सर्वांग अचल हो गया था । भयभीत होकर हमने इसे बडे – से – बडे डाक्टर को दिखाया । सबने एक स्वर से कहा आप व्यर्थ पैसा बरबाद मत कीजिए आपकी पुत्री जीवन भर केवल गरदन ही हिला पायेगी । संसार की कोई भी शक्ति इसे रोगमुक्त नही कर सकती” । चंद्रा के हाथों में न गति थी, न पैरों में फिर भी माँ-बाप होने के नाते हम दोनों आशा नही छोडी, एक आर्थोपेडिक सर्जन की बडी ख्याति सुनी थी, वही ले गये ।

वहा चंद्रा को एक वर्ष तक कष्टसाध्य उपचार चला और एक दिन स्वयं ही इसके ऊपरी धड़ में गति आ गयी । हाथ हिलने लगे, नन्हीं उँगलियाँ माँ को बुलने लगी। निर्जीव धड़ से ही चंद्रा को बैठना सिखाया । पाँच वर्ष की हुई, तो माँ ही इसका स्कूल बनी । चंद्रा मेधावी थी । बेंगलूर के प्रसिद्ध माउंट कारमेल में उसे प्रवेश मिली । स्कूल में पूरी कक्षाओं में अपंग पुत्री की कुर्सी की परिक्रमा उसकी माँ स्वयं करती । प्रत्येक परीक्षा में सर्वोच्च स्थान प्राप्त कर चंद्रा ने स्वर्ण पदक जीते ।

बि.एस. सी किया । प्राणि शास्त्र में एम. एस. सी में प्रथम स्थान प्राप्त किया और बेंगलूर के प्रख्यात इंस्टिटयूट ऑफ साइंस में अपने लिए स्पेशल सीट अर्जित की । केवल अपनी निष्ठा, धैर्य एवं साहस से पाँच वर्ष तक प्रोफेसर सेठना के निर्देशन में शोधकार्य किया । सब लोग चंद्रा जैसी हँख मुख लडकी को देख अचरज हो जाते । लेखिका चंद्रा को पहली बार अपनी कोठी का अहाते में जुड़ा एक कोठी में कार से उतरते देखा । तो आश्चर्य से देखती ही रह गयी । ड्राइवर हवील चेयर निकालकर सामने रख दी कार से एक युवती ने अपने निर्जीव निचले धड़ को बडी दक्षता से नीचे उतरता, फिर बैसाखियों से ही ह्वील चेयर तक पहुँच उसमें बैठ गयी।

बड़ी तटस्थता से उसे स्वयं चलाती कोठी के भीतर चल गयी थी । छीरे-धीरे लेखिका को उससे परिचय हवा । चंद्रा की कहानी सुना तो लेखिका दंग रह गयी । चंद्रा लेखिका को किसी देवांगना से कम नही लगी । चंद्रा विधाता को कभी निंदा नही करती । आजकल वह आई.आई.टी मद्रास में काम कर रही है । गर्ल गाइड में राष्ट्रपति का स्वर्ण काई पानेवाली वह प्रथम अपंग बालिका थी । यह नही भारतीय एंव प्राश्चात्य संगीत दोनों में उसकी समान रुचि है ।

डॉ. चंद्रा के प्रोफेसर के शब्दों में “मुझे यह कहने में रंच मात्र भी हिचकिटहट नही होती कि डाँ चंद्रा ने विज्ञान की प्रगति में महान योगदान दिया है । चिकितसा ने जो खोया है, वह विज्ञान ने पाया है । चंद्रा के पास एक अलबम था । चंद्रा के अलबम के अंतिम पृष्ठ में है उसकी जननी का बड़ा सा चित्र जिसमें वे जे सी बेंगलूर द्वारा प्रदत्त एक विशिष्ट पुरस्कार ग्रहण कर रही हैं- “वीर जननी का पुरस्कार” । लेखिका के कानों में उस अद्भुत साहसी जननी शारदा सुब्रह्मण्यम के शब्द अभी भी जैसे गूँज रहे हैं – “ईश्वर सब द्वार एक साथ बंद नही करता । यदि एक द्वार बंद करता भी है, तो दूसरा द्वार खोल भी देता है” । इसलिए अपनी विपत्ति के कठिन क्षणों में विधाता को दोषी नही ठहराता ।

लेखिका चंद्रा जी के बारे में इस तरह कह रही है कि – “जन्म के अठारहवे महीने में ही जिसकी गरदन से नीचे पूरा शरीर पोलियो ने निर्जीव कर दिया हो, इसने किस अद्भुत साहस से नियति को अंगूठा दिखा अपनी थीसिस पर डाक्टरेट ली होगी ? उसकी आज की इस पटुता के पीछे है एक सुदीर्घ कठिन अभ्यास की यातनाप्रद भूमिका”। स्वयं डॉ. चंद्रा के प्रोफेसर के शब्दों में “हमने आज तक दो व्यक्तियों द्वारा सम्मानित रूप में नोबेल पुरस्कार पाने के ही विषय में सुना था, किंतु आज हम शायद पहली बार इस पी. एच. डी के विषय में भी कह सकते हैं ।

देखा जाय तो यह डाक्टरेट भी संयुक्त रूप में मिलनी चाहिए डॉ. चंद्रा और उनकी अद्भुत साहसी जननी श्रीमति टी. सुब्रह्मण्यम को । लेखिका कहती है कि कभी सामान्य सी हड्डी टूटने पर था पैर में मोच आ जाने पर ही प्राण ऐसे कंठगात हो जाते हैं जैसे विपत्ति का आकाश ही सिर पर टूट पड़ा है और इधर यह लड़की चंद्र को देखो पूरा निचला धड़ सुन्न है फिर भी कैसे चमत्कार दिखायी । सब लोग डॉ. चंद्र से बहुत सीखना है। कभी जीवन में निराश नही होना चाहिए । जितने भी कष्ट आने पर भी, सभी को हसते हुए झेलकर अपना मंजिल तक पहुँचना ही इस कहानी का उद्देश्य है ।

विशेषताएँ :

1. आधुनिक होने का दावा करनेवाला समाज अब तक अपंगों के प्रति अपनी बुनियादी सोच में कोई खास परिवर्तन नहीं ला पाया है ।
2. अधिकतर लोगों के मन में विकलांगों के प्रति तिरस्कार या दया भाव ही रहता है, यह दोनों भाव विकलांगों के स्वाभिमान पर चोट करते हैं ।
3. अपंगों को शिक्षा से जोड़ना बहुत जरूरी है ।
4. अपंगों ने तमाम बाधाओं पर काबू पा कर अपनी क्षमताएं सिद्ध की है ।
5. प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने पिछले साल 27 अंदिसंबर को अपने रेडियो संबोधन ‘मन की बात’ में कहा था कि शारीरिक रूप से अशक्त लोगों के पास एक दिव्य क्षमता है और उनके लिए अपंग शब्द की जगह ‘दिव्यांग’ शब्द का इस्तेमाल किया जाना चाहिए ।
6. अपंत लोगों को केवल सहयोग चाहिए, सहानुभूति को भीख

अपराजिता Summary in Telugu

సారాంశము

ప్రస్తుతం మనం చదువుకుంటున్న ‘అపరాజిత’ అను ఈ కథను శివానీ గారు రచించిరి. అపరాజిత అనే ఈ కథలో శివాని గారు మనకు డాక్టర్. చంద్ర అనే యువతి జీవితమును గురించి తెలియచేశారు. చంద్ర ఒక వికలాంగ యువతి. చంద్రకు 1976వ సంవత్సరంలో మైక్రోబయాలజీలో డాక్టరేట్ లభించింది. వికలాంగ యువతీ యువకులలో ఈ విషయంలో డాక్టరేట్ పొందిన మొదటి భారతీయురాలు. డాక్టర్ చంద్ర గురించి వారి తల్లిగారు ఈ విధంగా చెబుతున్నారు.

‘చంద్ర చిన్నతనంలో సుమారు 18 నెలల వయసులో సామాన్య జ్వరంగా వచ్చిన జ్వరం నాల్గవ రోజు చంద్ర అవయవాలు ఏమి కదలలేని స్థితికి తీసుకువచ్చింది. మెడ నుండి క్రింద ఉన్న అవయవాలు ఏమి కదపలేని స్థితి. భయంతో చంద్ర తల్లిదండ్రులమైన మేము ఎందరో డాక్టర్లకు చూపించాము. అందరు డాక్టర్లు మీరు అనవసరంగా డబ్బు వృధా చేస్తున్నారు. మీ అమ్మాయి కేవలం జీవితాంతం మెడ తప్ప ఏది కదిలించలేదని చెప్పారు. ప్రపంచంలో ఏ శక్తి మీ అమ్మాయిని బాగు చేయలేదని వివరించారు.

చంద్ర చేతులలో, కాళ్ళలో ఎటువంటి చలనం లేదు. తల్లిదండ్రులు ఆశ వదలలేదు. ప్రఖ్యాతిగాంచిన ఆర్థోపెడిక్ డాక్టరు వద్దకు తీసుకు వెళ్ళారు. ఒక సంవత్సరం చికిత్స జరిగింది. ఒకరోజు చంద్ర స్వయంగా మెడ మరియు కాళ్ళ మధ్య శరీరంలో చలనం వచ్చింది. చేతులు ఊపి నన్ను పిలిచింది. ఎంతో కష్టం మీద చంద్రకి కూర్చోవడం నేర్పించాను. 5 సంవత్సరాల వరకు అమ్మ అయిన నేనే ఆమె టీచరుని చంద్ర తెలివిగలది. బెంగుళూరులోని ప్రసిద్ధి చెందిన మౌంట్ కార్మెల్ అనే పాఠశాలలో ప్రవేశం దొరికింది.

తన తల్లి శ్రీమతి సుబ్రమణ్యం ప్రతి క్లాసులో ఆమెతో ఉండి ఆమె వీల్చెయిర్ని తిప్పుతూ ఉండేది. ప్రత్యేక పరీక్షలో చంద్రకి మంచి ర్యాంకు వచ్చింది. స్వర్ణపతకం సాధించింది. బి.యస్.సి. చేసింది. ప్రాణిశాస్త్రంలో యమ్.ఎస్.సి.లో ప్రథమ స్థానం పొందింది. బెంగుళూరులోని ప్రఖ్యాతి గాంచిన ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ సైన్స్లో స్పెషల్ సీటు సంపాదించింది. తన నిష్ఠ, ధైర్యం మరియు సాహసంతో 5 సంవత్సరాలు ప్రొఫెసర్ సెఠానా గారి ఆధ్వర్యంలో శోధన చేసింది. అందరూ ఆమె యొక్క సంతోషకరమైన ముఖం చూసి ఆశ్చర్యపోయేవారు. ఆమెకు అంగవైకల్యం ఉన్నది అని ఎవరూ అనేవారు కాదు.

మన రచయిత్రి మొదటిసారిగా తన బంగళా ప్రక్క ఉన్న బంగళాలో కారు నుండి దిగడం చూసింది. డ్రైవరు వీలెయిర్ తీసి ముందు ఉంచాడు. కారు నుండి ఒక యువతి తన నిర్జీవమైన క్రింద భాగంతో చాలా నేర్పుగా క్రిందికి దిగి చేతికర్రల సహాయంతో వీలెయిర్ దాకా వెళ్ళింది. తనకు తానే వీల్చెయిర్ నడుపుకుంటూ లోపలికి వెళ్ళింది. ఆమె పేరు చంద్ర. మెల్లమెల్లగా రచయిత్రికి ఆమెకు పరిచయం ఏర్పడింది. చంద్ర కథ విన్న రచయిత్రి ఆశ్చర్యచకితురాలు అయ్యింది.

చంద్ర రచయిత్రి కళ్ళకి దేవతా స్త్రీవలె అనిపించింది. చంద్ర ఏనాడు భగవంతుని తిట్టలేదు. సామాన్యంగా మనుషులు ఎప్పుడైనా తమకి కష్టం వస్తే భగవంతుని నిందిస్తుంటారు. కాని (తనకి) చంద్రకి భగవంతుడు అంత అన్యాయం చేసినా ఏరోజూ బాధపడలేదు. భగవంతుడిని నిందించలేదు. మద్రాసు ఐ.ఐ.టి.లో ఆమె పనిచేస్తుంది. గర్ల్డ్లో రాష్ట్రపతి ద్వారా బంగారు కార్డు పొందిన మొదటి వికలాంగురాలు. (ఆమెకు) చంద్రకి భారతీయ మరియు పాశ్చాత్య సంగీతము అంటే చాలా ఇష్టం.

చంద్ర యొక్క ప్రొఫెసర్ గారు చంద్ర విజ్ఞానశాస్త్రంలో చేసిన కృషిని ఎంతో గొప్పగా మెచ్చుకున్నారు. చికిత్స పరంగా తాను పోగొట్టుకున్నది, విజ్ఞానపరంగా సాధించినది అని చెప్పారు. చంద్ర వద్ద ఒక ఆల్బమ్ ఉన్నది. దానిలో చివర ఆమె తల్లి ఫోటో పెద్దది ఉంది. ఆమె తల్లిని మెచ్చుకుంటూ జె.సి. బెంగుళూరు వారు ఒక బహుమానాన్ని మరియు వీరజనని అను బిరుదు ఇచ్చారు. చంద్ర తల్లి ఒక సభలో చెప్పిన మాటలు రచయిత్రికి ఇప్పటికి గుర్తు ఉన్నాయి.

ఆ వాఖ్యాలు ఏమిటంటే భగవంతుడు ఒక ద్వారం మూసివేస్తే, వేరొక ద్వారం మనకి చూపిస్తారు. చంద్ర తన శరీరం లోపం గురించి ఆలోచించక కష్టపడి డాక్టరేట్ సంపాదించింది. ఆమె యొక్క ఈ స్థాయి వెనుక ఎంత నిష్ఠ, కఠిన శ్రమ ఉండవచ్చు. ఒక్కసారి మనము అందరం ఆలోచిద్దాం. చంద్ర గొప్ప స్థాయికి రావడానికి ఆమె తల్లి యొక్క సహనం మరియు పట్టుదల కారణం అయి ఉండవచ్చు. అటువంటి గొప్ప వ్యక్తి చంద్ర నుండి సామాన్యులమైన మనం ఎన్నో విషయాలు నేర్చుకోవాలి. ప్రతి పనిలో కష్టం ఉంటుంది. కష్టాన్ని ఎదిరించి ఎవరైతే ముందుకు వెళతారో వారు జీవితంలో ఉన్నత శిఖరాలను చేరుకుంటారు.

कठिन शब्दों के अर्थ

अपराजिता = Never been conquered, ఎల్లప్పుడు జయిం చునది, గెలిచేది, సాధించేది.
विलक्षण व्यक्तित्व = eccentric personality, విపరీతమైన వ్యక్తిత్వం.
रिक्तता = gap, vacuity, సందు, శూన్యము.
अंतर्यामी = God, భగవంతుడు
वंचित करना = victimise, deprive, బాధితురాలి, అందకుండా.
विधाता = God, Lord, భగవంతుడు
विपत्ति = Adversity, కష్టాలలో
अभिशप्तकाया = doomed body, cursed body, విచారకంగా శరీరం, శాపగ్రస్త శరీరం
नतमस्तक = bow ones head, తల నుండి కాలివరకు.
हवील चेयर = wheel chair, వీల్చైర్
बैसाखियों = gutches, కుంటివారు నడుచుటకు ఉపయోగించు కర్రలు చంకకర్రలు.
कोठी = mansion, భవనం, గొప్ప ఇల్లు.
नशे की गोलियाँ = inebriated drugs, త్రాగు, మత్తుమందులు.
निष्प्राण = without vitality, నిస్తేజముగా, ప్రాణంలేకుండా.
महत्वकांक्षाएँ = aspirations, ఆకాంక్షలు
जिजीविष = strong wish, గట్టి నమ్మకం.

फैलोशिप = fellowship, ఫెలోషిప్
मोच आजाना = sprain, strain, బెణుకుట
सुन्न = waste, వ్యర్థం
फड़क = pulsation, రక్తనాళ స్పందన.
नक्शा = map, figure, చిహ్నం
निर्जीव = soulless, dead, అంతరాత్మలేని, మరణించిన.
प्रयोगशाला = laboratory, ప్రయోగశాల
संचालन = operate, ఆపరేట్
निबटना = to complete, to befulfilled, పూర్తిచేయు
सुदीर्घ कठिन = hard work, కష్టపడి పనిచేయుట
अभ्यास = practise, అభ్యసించుట
अचल हो जाना = immovable, motionless, నడవలేనటువంటి
अभिशाप = curse, శపించుట
उपचार = nursing, treatment, చికిత్సచేయు, సపర్యలు చేయుట.
बावजूद = despite, ఉన్నప్పటికీ
हँसमुख = cheerful, joyous, సంతోషకరమైన
सुगमता = easy, తేలికగా.
पीरियड = period, కాలం
आँखे भरना = आँसू टपकने को होना – కన్నీరు కార్చుట (लोकोक्ति)
कढ़ाई – बुनाई = embroidery, fancy work, ఎంబ్రాయిడరీ వర్క్
सलामी देना = salute, వందనం
शल्य चिकितसक = surgeons, సర్జన్లు
हिचकिचाहट = flatering hesitancy, సంకోచం
पुरस्कार = gift, బహుమానం
त्याग = sacrifice, త్యాగభావన

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Accountancy Study Material 6th Lesson Bank Reconciliation Statement Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Accountancy Study Material 6th Lesson Bank Reconciliation Statement

Short Answer Questions:

Question 1.
What do you mean by Bank Reconciliation Statement ?
Answer:

1. The statement prepared for reconciling the balance of cash book and pass book is known as Bank Reconciliation Statement.
2. Bank Reconciliation Statement may be defined as, “a statement prepared with uncom¬mon adjustments of cash book and pass book to find out the reasons of difference in the balance as shown by traders cash book and bankers pass book”.

Question 2.
What is a Bank Pass Book ?
Answer:

1. The Pass book is prepared by the banker on the name of the customer who is having an account with the bank. Pass book is merely a copy of the customer’s account in the books of a bank.
2. In this book, all the deposits and withdrawals made by the customer during the particular period is recorded.

Question 3.
What do you mean by Favorable Balance ?
Answer:

1. When the cash book shows the debit balance and the pass book shows credit balance, it is called favourable balance.
2. Favourable indicate that the businessman has got money in his account with the bank.

Question 4.
What do you mean by Unfavorable Balance ?
Answer:

1. Overdraft is a credit facility to draw amounts repeatedly and repay by depositing cash and cheques and as well as draw amount if the need arises. This overdraft can be called as unfavourable balance.
2. In unfavourable balance, cash book shows the credit balance and pass book shows the debit balance.

Question 5.
What do you understand by Overdraft ?
Answer:

1. Overdraft is a credit facility given by a bank to draw excess amounts upto a certain ‘ limit sanctioned as and when the need arises.
2. This can be repaid by depositing cash and cheques and bank charges interest on the overdraft facility availed by the firm. The overdraft can be called as ‘unfavourable balance’.

Essay Questions:

Question 1.
Explain the nature and importance of the Bank Reconciliation Statement.
Answer:
Every businessman who opens a current account with the bank is given a book called pass book. It is a record of traders or customers account in the bank. The businessman also record these transactions in the bank column of the Cash Book.

The balance shown by cash book and pass book should be equal if all entries are correctly and fully recorded in the two books. But in actual practice, these two balances may not be the same as on a particular date. A statement, is prepared to reconcile the balances of cash book and pass book, is called ‘Bank Reconciliation Statement’.

In other words, it can be said that Bank Reconciliation Statement is a statement prepared to reconcile. The difference between the balances as per the bank column of the cash book and pass book on any given date.

A bank reconciliation statement is prepared in order to obtain the following advantages :

1. Locating the mistakes on either side.
2. Preventing any fraud and misappropriations.
3. Enabling the business concern to get upto date record of transactions from the bank.
4. Ensuring a proper evidence of payment.
5. Enabling a business concern to take up the matter with the bank in respect of cheques.

Question 2.
Describe the causes of disagreement between the balance shown in the Cash Book and Pass Book.
Answer:
There may be number of reasons due to which the balances shown in the bank column of the cash book and bank pass book do not agree with each others. The following are reasons for their difference :

1. The following items are entered in the bank column of the cash book, but not in the bank pass book :

1. Cheques received by the firm but not yet deposited in the bank. This will appear only on the debit side of the cash book.
2. Cheques drawn by the firm but not yet presented to the bank for payment. This item is credited in the cash book.

2. The following items are entered in bank pass book, but not in the cash book :

1. Payments made by the business customers directly to the bank. This appears only on the credit side of the bank statement.
2. Bank charges paid by the firm for using some of the bank services. This is debited in
   the pass book.
3. As per standing orders of the customer, the bank make regular payments like rent and insurance premium etc. This appears on the debit side of the bank statement.
4. When the business gives permission to a creditor to obtain money directly from the bank. This appears only on the debit side of the pass book.
5. The interest paid on the loans and overdrafts appear on the debit side of the bank statement.
6. The interest on money deposited in the bank appear on the credit side of the bank statement.
7. Sometimes, cheques or bills are returned to business due to lack of cash in their accounts and the same is debited to firm’s account by the bank. There is no corresponding entry in the cash book.

3. Difference caused by errors :

1. There may be some errors from firms side.
   Ex : Omission, wrong recording or wrong balance etc.
2. Sometimes a bank may also commit errors.

Question 3.
Explain the procedure of preparing the Bank Reconciliation Statement by taking imaginary items and figures.
Answer:
Bank reconciliation statement is prepared to reconcile the two balances of Cash Book and Pass Book. The preparation of bank reconciliation statement starts with making adjustments to one balance to reach the other balance, which ensures agreement between both the balances.

The balances of Cash book and Pass Book are two types which are shown below.

The Bank reconciliation statement is prepared usually at the end of period, i.e., a month, a quarter, half year or a year, whichever is convenient to the firm. When both the books, i.e., cash book and pass book are given in problem, then see whether the two books related to the same period or for different periods.

If the books are for different periods, then the common items should be considered and if it is for same period, then items not appearing in both the books should be taken into consideration.

Preparation of BRS

Question 4.
List out any five items having the effect of higher balance ¡n the Cash Book.
Answer:
The following items having the effect of higher balance in the Cash Book.
1. Cheques not Credited by the Bank:
Cheques received by the firm debited in the cash book, but not sent to bank. This will appear only on the debit side of the cash book. Thus cash book shows higher balance than pass book.

2. Bank Charges:
Bank charge some charges for their services. This appears on the debit side of the bank statement. This transaction having effect of higher balance in cash book.

3. Standing Order:
This arises when a business instructs the bank to make regular payments of fixed amount, such as rent, insurance policies etc. They appear on the debit side of the bank statement. That means cash book shown higher balance.

4. interest on Overdraft or Loans :
These interests are paid on loans and overdrafts and appear on the debit side of bank statement. But it is not entered in cash Book. This cash book shown higher balance.

5. Cheques / Bills sent to Bank but Dishonoured :
When we send bill or cheque to bank for collection, sometimes the cheques / bills are returned to business due to lack of cash balance in their accounts, the same are debited to firm’s account by the bank. But the firm records the same when it receives the information from the bank. As a result, the balance of cash book is higher than the Pass Book balance.

Problems:

Question 1.
Prepare a bank reconciliation statement of Mr. Vasudev from the following particulars.
j) Balance as per Cash Book ₹ 1,500.
ii) Cheques deposited but not cleared ₹ 100.
iii) Cheques Issued but not presented for payment ₹ 150
iv) Interest allowed by bank ₹ 20.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Mr. Vasudev.

Question 2.
Prepare a bank reconciliation statement of S.V Traders and find the balance as per Pass book as on 31-12-2018.
i) Cash book balance as on 31.12-2018 is ₹ 62,000.
ii) Cheques amounting to ₹ 18,000 Issued but not presented for payment.
iii) A cheque for ₹ 16,000 deposited and was returned dishonoured.
iv) Interest on investment ₹ 2,200 was collected by bank but no entry is made in the cash book.
v) Bank charges debited in the pass book only ₹ 150.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of S.V. Traders as on 31.12-2018.

Question 3.
Prepare a bank reconciliation statement of Mr. Saketh from the following data as on 31.12.2018.
i) Balance as per Cash Book ₹ 12,500.
ii) Cheques issued but not presented for payment ₹ 900
iii) Cheques deposited in bank but not collected ₹ 1,200
iv) Bank paid insurance premium ₹ 500
v) Direct deposit by a customer ₹ 800
vi) Interest on investment collected by bank ₹ 200
vii) Bank charges recorded only in Pass Book ₹ 100
Solution:
Bank Reconciliation. Statement of Mr. Saketh as on 31-12-2018.

Question 4.
From the following particulars, ascertain the balance that would appear in the Bank Pass Book of Premier Polymers Ltd., at 31st December, 2017.
i) The bank overdraft as per Cash Book on 31st December, ₹ 1,26,800.
ii) Interest on overdraft for 6 months ending 31st December, ₹ 3,200 is entered in the Pass Book only.
iii) Bank charges of ₹ 600 ifor the above period are debited in the Pass Book.
iv) Cheques issued but not cashed prior to 31st December, amounted to ₹ 23,360.
v) Cheques paid into bank but not cleared before 31st December, were for ₹ 43,400.
vi) Interest on investments collected by the bank and credited in the Pass Book ₹ 24,000.
Sol.
Bank Reconciliation Statement of Premier Polymers Ltd., as on 31-12-2017.

Question 5.
As per cash book the bank account of Harshini is showing an overdraft balance of ₹ 5,000. Prepare a Bank reconciliation statement taking into the following items.
i) Cheques issued but not presented for payment till 31-03-2016 ₹ 12,000.
ii) Cheques deposited but not collected by the bank till 31-03-2016 ₹ 20,000.
iii) Interest on term loan ₹ 10,000 debited by the bank on 31-3-2016 but not accounted in her books.
iv) Bank charges ₹ 250 was debited by the bank during March, 2016 but accounted in her books on 4 – 4 – 2016.
v) An amount of ₹ 10,000 representing collection of Sharath’s cheque was wrongly credited into the account of Harshini by the bank.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Harshini.

Question 6.
Pass Book of a trader shows a balance of ₹ 12,600. On comparing the Pass Book with the Cash Book the following discrepancies were noted.
a) Cheques deposited in bank but not collected ₹ 2,100.
b) Cheques issued but not presented for payment ₹ 1,800.
c) Bank Charges ₹ 175.
d) Bank paid insurance premium ₹ 1,500.
e) Debtors paid directly into bank account ₹ 1,200.
Solution:
Bank Reconciliation Statement

Question 7.
Murthy and Son’s Pass Book showed a balance of ₹ 21,700 as on 30th September, 2018. On comparing the Cash Book the following discrepancies were noted.
a) Cheques issued but not yet presented for payment ₹ 2,500
b) Directly deposited by a customer ₹ 3,000
c) Interest credited by bank is found in Pass Book only ₹ 575
d) Cheques deposited in bank but not credited ₹ 3,500
e) Bank charges ₹ 150
Prepare a Bank Reconciliation Statement showing balance as per Cash Book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Murthy and Son’s as on 30th September 2018.

Question 8.
Giri Ind Ltds bank balance as per Pass Book is ₹ 8,900. There ¡s disagreement between Cash Book and Pass Book balances as on 31-3-2018. Prepare Bank Reconciliation Statement by considering following transactions.
a) Cheque issued but not presented for payment ₹ 2,100
b) Cheque deposited for collection, but not yet realized ₹ 900
c) A wrong debit given by bank in Pass Book ₹ 500
d) Bank charges debited only in Pass Book ₹ 210
e) Direct payment of insurance premium as per standing instructions ₹ 600
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Giri Ind Ltd as on 31-3-2018.

Question 9.
On comparing the bank Pass Book of BBR Ltd. With its Cash Book (bank column), the following differences were noticed. Prepare BRS with the help of Cash Book Balance ₹ 15,000.
a) Cheque sent for collection, not yet realized ₹ 5,600
b) Cheques issued but not yet present for payment ₹ 4,200
c) The receipts side of Cash Book has been overcast by ₹ 300
d) A cheque drawn on firm’s current a/c wrongly debited in its savings a/c ₹ 2,100
e) A cheque of ₹ 900 deposited into bank, but forgot to enter in Cash Book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of BBR Ltd.

Question 10.
Reddy’s Cash Book shows a favorable balance of ₹ 25,500 as on 31st Decemeber, 2018. On comparing the same with his Pass Book following differences were noticed. Calculate bank balance as per Pass Book.
a) A cheque for ₹ 2,450 received from Saritha & Co was entered twice in the Cash Book.
b) The receipts column of the Cash Book has been over added by ₹ 1,940
c) Several cheques, totaling ₹ 6,000 were issued to different suppliers. Of these, cheques worth ₹ 1,500 were debited in Pass Book on 2nd January, 2019 and ₹ 2,500 on 4th January. The balance being debited before 31st December, 2018.
d) Bills dicounted, got dishonored ₹ 750
e) A cheque of ₹ 400 was credited in Pass Book, but was not recorded in Cash Book.
f) Uncredited cheque ₹ 1,000.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Reddy as on 31st December, 2018.

Question 11.
On 31st December, 2018 the Cash Book showed an unfavourable balance ₹ 29,000. Prepare a Reconciliation Statement with the following information.
a) Cheques had been deposited into the bank but were not collected ₹ 4,530.
b) A cheque issued to Karthik Reddy, the supplier, has not been encashed ₹ 5,040.
c) There was a debit entry in the Pass Book of ₹ 600 for bank charges.
d) Bills worth ₹ 2,000 wer dicounted but dishonored.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on 31-12-2018.

Question 12.
From the following particulars prepare a Bank Reconciliation Statement.
a) Bank Overdraft as per Cash Book ₹ 16,100
b) Debit side of the bank column of Cash Book cast short ₹ 200
c) Bills collected directly by bank Rs. 3,500
d) Bank charges recorded twice in the Cash Book ₹ 240
e) A cheque deposited as per bank statement but not recorded in the Cash Book ₹ 1,100.
f) The cheques of 6,000 deposited but collections as per statement ₹ 2,600
g) Interest on investment collected by the banker, same was shown only in Pass Book ₹ 2,000.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on ………….

Question 13.
From the following particulars prepare Bank Reconciliation Statement as on 31st March, 2016.
a) Overdraft balance as on 31-3-2016 as per Bank statement ₹ 22,470.
b) As per standing instructions given to bank, chamber of Commerce fee ₹ 2,530 was paid by the bank but was not recorded in the Cash Book.
c) On 23-3-2016, the credit side of the bank column of the Cash Book was cast ₹ 1,900 short.
d) Cheque deposited into the bank but not recorded in Cash Book ₹ 2,500
e) In the Cash Book, a Bank charge of ₹ 290 was recorded twice while another bank charge of ₹ 120 was not recorded at all.
f) Dividend on shares ₹ 3,200 was collected by bank directly the trader has no information.
g) Two cheques of ₹ 1,850 and ₹ 1,500 were issued but out of them only one cheque of ₹ 1,850 was presented for payment up to reconcile day.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on 31.3.2016.

Question 14.
Prepare Bank Reconciliation Statement of Karthik as on 31-03-2017.
a) Bank overdraft as per Pass Book ₹ 6,500
b) Cheques deposited into bank ₹ 5,000, but only ₹ 2,000 was collected.
c) Cheques issued but not presented for payment ₹ 1,500
d) A customer directly deposited in our bank ₹ 1,200
e) Bank charges ₹ 200; Insurance premium ₹ 300 has debited in the Pass Book only.
f) Dividend ₹ 300 collected by the bank has credited in the Pass Book only.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of Karthik as on 31.3.2017.

Question 15.
Prepare Bank Reconciliation Statement of P.R.G Rao & Sons as on 31-03-2018.
a) Bank overdraft as per Cash Book ₹ 14,500
b) Cheques issued but not yet presented for payment ₹ 4,500
c) Directly deposited by a Customer in our bank account ₹ 3,500
d) Cheques deposited in bank but not credited ₹ 7,500
e) Bank charges debited in pass book only ₹ 200
f) Interest debited in the pass book only ₹ 500
Solution:
Bank Reconciliation Statement of P.R.G Rao and Sons as on 31.3.2018.

Textual Examples:

Question 1.
From the following details, prepare a Bank Reconciliation statement for M/s. Kakatiya Fertilizers as on December 31, 2018.
i) Balance as per cash book ? 200.
ii) Cheques deposited but not yet collected by the bank ? 1,500.
iii) Cheque issued to Mr. Aijun has not yet been presented for payment ? 2,500.
iv) Bank charges debited in the pass book f 200.
v) Interest allowed by the bank ^ 100.
vi) Insurance premium directly paid by the bank as per standing instructions ? 500.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on December 31, 2018.

Question 2.
Prepare a Bank Reconciliation Statement of M/s.Madhavi Traders and find out the balance as per Pass Book as on 31-12-2018.
a) Cash book balance as on 31-12-18 is ₹ 58,000/-
b) Cheques amounting to ₹ 25,000 issued on 25-12-18 were presented for payment on 5-1-19.
C) A cheque for ₹ 20,000 deposited on 21-12-18 was returned dishonoured on 8-1-19.
d) interest on Investments ₹ 1,500 was collected and credited by bank but no entry is in the cash book.
e) Bank charges debited in Pass book only ₹ 120.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s.Madhavi Traders as on December 31, 2018.

Question 3.
Prepare a Bank Reconciliation Statement of New Indian Stores as on 30th June, 2017 from the following particulars.
a) Balance as per Pass Book ₹ 1,50,000.
b) Two cheques for ₹ 4,530 and ₹ 1,520 issued on 25th June were presented for payment at the Bank in July.
c) A cheque for ₹ 1,150 sent to the bank for collection, was not entered in the pass book till 30th June.
d) The Bank allowed ₹ 100 as interest and charged ₹ 460 as bank commission but both of them were not entered in the cash book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of New Indian Stores As on June 30th, 2017.

Question 4.
On 30th April, 2018, the Pass Book of M/s. Paramesh Brothers showed a credit balance of ₹ 45,000.
a) Cheques amounting to ₹ 10500 were deposited in the Bank but only cheques of ₹ 4500 were cleard upto 30th April.
b) Cheques amounting to ₹ 15000 were issued but cheques worth ₹ 5100 not been presented for payment in the Bank upto 30th April.
c) In the Pass Book there was a credit of Rs. 300 for interest on investments and debit of ₹ 75 for bank charges.
Prepare a Bank Reconciliation Statement showing the balance as per Cash Book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s. Paramesh Brothers as on 30-04-2018.

Question 5.
From the following particulars ascertain the balance that would appear in the pass book of Mr. Pavan on 31st December, 2018.
i) The bank overdraft as per cash book on 31st December, 2018 ₹ 6,340
ii) Interest on overdraft for 6 month endir 31st December, 2018 ₹ 160 is entered in pass book.
iii) Bank charges of Rs. 30 are debited in the pass book only.
iv) Cheques issued but not cashed prior to 31st December, 2018 amounted to ₹ 1,168.
v) Cheques paid into bank but not cleared before 31st December, 2018 were for ₹ 2,170.
vi) Interest on investments collected by the bank and credited in the pass book ₹ 1,200.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on 31st, December, 2018.

Question 6.
Prepare a Bank Reconciliation Statement as at June, 30, 2018 for M/s.XYZ Private Limited from the information given below.
i) Bank overdraft as per cash book ₹ 1,10,450
ii) Cheques issued on June 20, 2018 but not yet presented for payment ₹ 15,000
iii) Cheques deposited but not yet credited by bank ₹ 22,750
iv) Bills receivable directly collected by bank ₹ 47,200
v) Interest on overdraft debited by bank ₹ 12,115
vi) Amount wrongly debited by bank ₹ 2,400
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on June 30, 2018

Question 7.
The Cash Book of M/s. Srinivasa Enterprises showed a Credit Balance (Overdraft) of ₹ 9,000 as on 30th June, 2018 but the Bank Pass Book showed a different amount as on that date. You are required to prepare a Bank Reconciliation Statement from the following particulars :
a) A cheque of ₹ 500 was issued to Sri Vamsee Krishna, was not presented to the bank for payment.
b) The bank collected ₹ 1,000 on account of dividend on shares and credited the same to the bank account but it was not recorded in cash book.
c) A cheque for ₹ 350 was deposited in the bank but the proceeds were not credited by bank till 30th June.
d) An interest on overdraft amounting to ₹ 150 was charged by bank but the same was not entered in cash book.
e) The Bank debited ₹ 100 being incidental charges as on 30th June but there was no record of this amount in the cash book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s. Srinivasa Enterprises As on 30th June, 2018

Question 8.
Prepare a Bank Reconciliation Statement of M/s. Swaminathan & Sons as on 31st December, 2017 from the following particulars.
a) Bank overdraft as per Cash Book ₹ 7,000.
b) Credit side of bank column of cash book was taken short by ₹ 100.
c) Cheques received but not sent to the bank worth ₹ 1,000.
d) Cheques amounting ₹ 300 deposited into the bank but no entry was made in the Cash Book.
e) Insurance premium ₹ 500 paid directly by the bank as per the standing instruction by the M/s. Swaminathan & Sons.
f) Bank charges entered in the cash book twice ₹ 100.
g) A cheque worth ₹ 400 returned back, but no entry was passed. Out of the cheques issued, two cheques amounting ₹ 300 were returned unpaid on account of techni¬cal reasons.
h) Bills for ₹ 2,000 were directly collected by the bank but not entered in Cash Book.
i) Bills worth of ₹ 4,000 were discounted but dishonoured.
j) Cheques ₹ 500 received and entered twice.
k) Bank charges ₹ 100 debited by the bank but not recorded in Cash Book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s. Swaminathan & Sons As on 31st December, 2017

Question 9.
The Bank Pass Book of M/s Murali Super Market showed an overdraft of ₹ 17,000 on 30th November, 2016 and on the same date the Cash Book of the firm showed a different balance. You are required to prepare a Bank Reconciliation Statement from
the following particulars :
a) Two cheques worth of ₹ 5,000 each were deposited into the bank but the proceeds were credited only on 2nd December.
b) Three cheques for ₹ 3,000, ₹ 1,500 and ₹ 500 were issued to Sri Shankaraiah, Sri Venkataramana and Sri Satyanarayana but the same were not en-cashed at the bank upto 30th November.
c) Bank charged ₹ 500 being collection charges on some cheques but the said amount was not entered in Cash Book as yet.
d) A cheque for ₹ 2,000 was received from M/s. Madhavi Traders and the same was recorded in cash book but it was forgotten to be sent to the bank.
e) The bank credited ₹ 200 on account of interest received on a bill sent for collection but no intimation was sent.
f) The two cheques for ₹ 2,000 each were earlier deposited in the bank and the same were dishonoured for which the bank debited the amount in the Pass Book but not entered in Cash Book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s. Murali Super Market As on 30th November, 2016

Question 10.
Mr. Vasta gives you the following information regarding his bank account. It shows an overdraft balance of ₹ 6,500 on March 31, 2018. This does not agree with the cash book balance.
i) Cheques amounting to ₹ 15,000 were paid into bank, out of which, only cheques amounting to ₹ 4,500 were credited by the bank.
ii) Cheques issued during March amounted in all to ₹ 11,000, out of these, cheques amounting to ₹ 3,000 were unpaid till March 31, 2018.
iii) The bank has wrongly debited acount No. 1 with ₹ 500 in respect of a cheque drawn on account No. 2.
iv) The account stands debited with ₹ 150 for interest and ₹ 30 for bank charges.
v) The bank has paid the annual insurance premium of ₹ 100 in according to instruc¬tions.
You are required to ascertain balance as per cash book.
Solution:
Bank Reconciliation Statement as on March 31, 2018

Question 11.
From the following information, prepare a Bank Reconciliation Statement as at 31st December, 2017 for Telangana Steels Ltd.
i) Bank Overdraft Balance as per Cash Book on 31st December, 2017 24,590
ii) Interest debited by bank on 26th December, 2017 but no advice received 2,787
iii) Cheques issued before 31st December, but not yet presented for payment 6,600
iv) Transport subsidy received from the state government directly by Bank 4,250
v) Demand Draft deposited into the bank, but not credited till 31st December 1,350
vi) Bills for collection credited by the bank till 31st December, 2017 But no
information received by the company in this regard 8,360
vii) Amount wrongly debited to company account by the bank 740
Solution:
Bank Reconciliation Statement of M/s. Telangana Steels Ltd. as on 31st December, 2017

Here students can locate TS Inter 1st Year Physics Notes 11th Lesson ప్రవాహుల యాంత్రిక ధర్మాలు to prepare for their exam.

TS Inter 1st Year Physics Notes 11th Lesson ప్రవాహుల యాంత్రిక ధర్మాలు

→ ప్రవాహులు : ద్రవాలు, వాయువులు ఒకచోట నుండి మరొక చోటుకు ప్రవహించే ధర్మం కలిగి ఉండడం వల్ల వీటిని ప్రవాహులు అంటారు.
ప్రవాహులకు నిర్దిష్టమైన ఆకారం లేదు.

→ సగటు పీడనము (P) – ప్రవాహులలో వైశాల్యము A మరియు ప్రవాహిపై పనిచేసిన బలాల నిష్పత్తిని సగటు పీడనము అంటారు.

ప్రమాణాలు : న్యూటన్ / మీ² లేదా పాస్కల్ D.F. = ML^-1T^-2

• బలం చర్య జరిపే వైశాల్యం తగ్గితే పీడనం పెరుగుతుంది.
• పీడనానికి సాధారణంగా మనం వాడే ప్రమాణము వాతావరణ పీడనము.

1 అట్మాస్ఫియర్ = 1.013 × 10⁵ పాస్కల్

→ ప్రవాహులకు గల మరొక ముఖ్యమైన ధర్మము సాంద్రత

F/A ను ఘనపదార్థాలలో ప్రతిబలము అని, ప్రవాహులలో పీడనము అని పిలుస్తారు. ప్రతిబలము, పీడనాలు రెండు ఒకే ప్రమాణము, మితిఫార్ములాలను కలిగి ఉన్నాయి.

గమనిక :

• ద్రవ పదార్థములకు నియమిత ఉష్ణోగ్రత వద్ద అన్ని పీడనాలకు సాంద్రత దాదాపు స్థిరము. అందువల్ల ద్రవాలను అసంపీడ్యాలుగా భావిస్తారు.
• వాయువులలో సాంద్రత పీడనాన్ని బట్టి మారుతుంది.

→ పాస్కల్ నియమము : విరామ స్థితిలో ఉన్న ఒక ప్రవాహిలో ఒకే ఎత్తులో ఉన్న అన్ని బిందువుల వద్ద పీడనం ఒకే విలువను కలిగి ఉంటుంది..

→ పీడనంతో పాటు లోతులోని మార్పు : వాతావరణ పీడనానికి లోనైన ప్రవాహి ఉపరితలం నుంచి లోపలికి వెళ్ళినకొలది లోతుతో పాటు (h) పీడనం పెరుగుతుంది.
ద్రవం ఉపరితలం వద్ద పీడనము ‘P’, ద్రవం సాంద్రత ‘ρ’ మరియు లోతు 1 వద్ద పీడనం P₁ = P + hpg లేదా ద్రవం లోపల లోతువద్ద పీడన భేదము P₁ – P = hpg

→ గేజ్ పీడనము : ద్రవం ఉపరితలం వద్ద పీడనము P. మరియు ద్రవం లోపల ‘h’ లోతు వద్ద పీడనము P’ ల మధ్య గల పీడన భేదాన్ని గేజ్ పీడనము అంటారు.
గేజ్ పీడనము P’ – P = hρg

→ పరమ పీడనము : ద్రవం లోపల ఇచ్చిన బిందువు వద్ద గల మొత్తం పీడనాన్ని పరమపీడనం అంటారు.
పరమ పీడనం P₁ = P + hρg

→ పరమపీడన విరోధాభాసము (Hydrostatic Paradox) : ద్రవాలలోపల గల ఏదైనా బిందువు వద్ద P₁ = P + hρg. ఇది ద్రవతలం ఆకారం లేదా పీఠవైశాల్యం పై ఆధారపడదు. ఇచ్చిన ద్రవానికి ఇది ద్రవ స్థంభం ఎత్తు ‘h’ మీద మాత్రమే ఆధారపడుతుంది. ఒకే క్షితిజ సమాంతర తలం వద్ద గల అన్ని బిందువుల వద్ద ఒకే రకమైన పీడనం ఉంటుంది. ఈ ఫలితాన్ని పరమ పీడన విరోధాభాసము అంటారు.

→ పాదరస భారమితి : ఇది వాతావరణ పీడనాన్ని కొలిచే పరికరం సుమారు 1 మీటరు పొడవు గల గాజు గొట్టాన్ని పాదరసంతో నింపి దీనిని పాదరసపు తొట్టెలో తలక్రిందులుగా నిలబెడతారు. సముద్రమట్టం వద్ద ఈ గాజుగొట్టంలో 76 సెం.మీ. ఎత్తులో పాదరసం నిలిచి ఉంటుంది. పాదరస మట్టం పైన గల భాగంలో కేవలం పాదరస భాష్పం ఉంటుంది. పాదరసానికి భాష్పపీడనం చాలా తక్కువ కావటం వల్ల గొట్టంలో పాదరసం పై భాగాన్ని శూన్యంగా భావిస్తారు.
సముద్రమట్టం వద్ద వాతావరణ పీడనం P = hpg
p = పాదరసం సాంద్రత, 8 = గురుత్వ త్వరణము, h పాదరస స్థంభం ఎత్తు = 76 cm.
1 వాతావరణ పీడనం (1 atm) = 76 × 13. 16 × 980
M.K.S. పద్ధతిలో 1 atm = 1,013 × 10⁶ పాస్కల్.

→ పీడనానికి ఇతర ప్రమాణాలు : సాధారణంగా పీడనాన్ని అట్మాస్ఫియర్లలో చెప్పినప్పటికి దీనిని

• టార్
• బార్లలో కూడా కొలుస్తారు.

→ టార్ : 1 మి.మీ. ఎత్తు గల పాదరస స్థంభం కలుగచేసే పీడనాన్ని టార్ అంటారు.
1 టార్ = 133 పాస్కల్.
దీనిని వైద్యశాస్త్రంలోను, అల్పపీడనాలు కొలవడానికి వాడతారు.

→ బార్ : 10⁵ పాస్కల్ పీడనాన్ని బార్ అని పిలుస్తారు.
1 మిల్లీ బార్ = 10^-3 బార్ = 10⁵ × 10^-3 = 100 బార్
గమనిక : టార్, మిల్లీ బార్లను అల్ప పీడనాలను కొలవవలసిన సందర్భంలో వాడతారు.

→ మానోమీటరు : మానోమీటరు పీడన భేదం కొలవడానికి వాడే పరికరం. ఇది ఒక ‘U’ గొట్టము. ఈ ‘U’ గొట్టంలో ద్రవాన్ని తీసుకొని గొట్టం ఒక కొనను పీడనం కొలవవలసిన ప్రాంతానికి కలిపి రెండవ కొనను వాతావరణ పీడనం వద్ద ఉండే విధంగా స్వేచ్ఛగా వదిలేస్తారు. ‘U’ గొట్టంలోని ద్రవమట్టములలోని ఎత్తుల భేదము పీడనాన్ని తెలియచేస్తుంది. అల్పపీడన వ్యత్యాసాలను కొలవడానికి ‘U’ గొట్టంలో తక్కువ సాంద్రత గల ద్రవాన్ని, ఎక్కువ పీడన బేధనాన్ని కొలవడానికి ‘U’ U’ గొట్టంలో పాదరసాన్ని వాడతారు.

→ ఆర్కిమెడిస్ సూత్రము : ఏదైనా ప్రవాహిలో ఒక వస్తువు పూర్తిగా లేక పాక్షికంగా మునిగి ఉన్నపుడు ఆ వస్తువు భారం తగ్గినట్లు అనిపిస్తుంది. వస్తువు భారంలో కలిగే ఈ నష్టం వస్తువు తొలగించిన ప్రవాహి భారానికి సమానము.

→ హైడ్రాలిక్ (జలోత్పీడన) యంత్రాలు : పాస్కల్ పీడనం ప్రసరణ నియమం ప్రకారము ఒక పాత్రలో ఉన్న ప్రవాహి యొక్క ఏ భాగం మీద అయినా బాహ్యపీడనాన్ని ప్రయోగిస్తే ఆ పీడనం విలువ ఏ మాత్రం క్షీణించకుండా ద్రవం అన్ని వైపులకు సమానంగా ప్రసరిస్తుంది. ఈ సూత్రం ఆధారంగా హైడ్రాలిక్ లిఫ్ట్ పని చేస్తుంది.
హైడ్రాలిక్ లిఫ్ట్ల భిన్న వైశాల్యాలు గల రెండు ముషలకాలు (A₁, A₂) లు ద్రవంతో పూర్తిగా నింపబడిన ‘U’ గొట్టం వంటి పరికరం ద్వారా కలుపబడి ఉంటాయి.
పీడనం P = F₁/A₁, ను చిన్న గొట్టంపై ప్రయోగిస్తే అదే పీడనం P = F₂/A₂ ను పెద్ద ముషలకం A₂ పై ప్రయోగిస్తుంది.
పాస్కల్ నియమం ప్రకారం P సమానం కావున
\(\frac{F_1}{A_1}=\frac{F_2}{A_2}\) లేదా F = \(\frac{A_2}{A_1}\)F₁ అనగా చిన్న ముషలకం పై ప్రయోగించిన F₁, బలం A₂/A₁, అను రెట్లు పెద్దదిగా పెద్ద ముషలకం పై పనిచేయడం వల్ల ఎక్కువ వైశాల్యం గల ముషలకం అధిక బరువును పైకి లేపుతుంది. ఇందులో A₂/A₁ ను యాంత్రిక లాభం అంటారు.

→ హైడ్రాలిక్ బ్రేకులు : హైడ్రాలిక్ బ్రేకులు పాస్కల్ పీడన ప్రసరణ నియమం ఆధారంగా పని చేస్తాయి. ఇందులో మన పాదం క్రింద గల పెడల్పై స్వల్ప బలం ప్రయోగిస్తే అది మాస్టర్ స్థూపంలో గల బ్రేక్ నూనెపై పీడనాన్ని కలుగచేస్తుంది. ఈ బ్రేక్ నూనె అధిక వైశాల్యాలు గల ముషలకాలపై ఎక్కువ ప్రభావం చూపుతుంది. ఈ ముషలకాలు చక్రాలకు కలుపబడిన బ్రేక్ లైనింగులకు వ్యతిరేకంగా బ్రేక్ షూలను వ్యాకోచింపచేసి వాహనాలకు అధికమందక బలం (Retarding force) అందజేస్తాయి. ఈ అమరికలో ద్రవం ద్వారా పీడనం అన్ని చక్రాల ముషలకాలకు సమానంగా అందటం వల్ల అన్ని చక్రాలపై ఒకే పరిమాణం గల బలం ప్రయోగింపబడి బ్రేకింగ్ వ్యవస్థ అధిక సౌకర్యవంతంగా ఉంటుంది.

→ ధారారేఖా ప్రవాహం : నిలకడ ప్రవాహంలో ఉన్న ఒక ప్రవాహి కణం అనుసరించే మార్గము లేదా పధం ఒక ధారారేఖ.

→ నిలకడ ప్రవాహము : ప్రవాహిలో గల ఏదైనా ఇచ్చిన బిందువు (దత్త బిందువు) ను చేరే ప్రతి కణ వేగము కాలంతో పాటు మారకుండా స్థిరంగా ఉంటే అటువంటి ప్రవాహాన్ని నిలకడ ప్రవాహం అంటారు.
నిలకడ ప్రవాహంలోని ప్రతి కణం దత్త బిందువు వద్ద అంతకు ముందు ఆ బిందువును దాటిన కణంలాగా ‘ప్రవర్తిస్తుంది. దాని ముందు కణం అనుసరించిన మృదు పథాన్నే అనుసరిస్తుంది. ఈ మృదు పథాన్ని ధారారేఖ
అంటారు.
గమనిక : ఏ రెండు ధారారేఖలు ఖండించుకోవు. అలా ఖండించుకుంటే ఖండన బిందువు వద్ద గల కణం రెండు వేరు వేరు దిశలలో చలించే అవకాశం ఉంది. అలా దిశ మారితే ఆ ప్రవాహం ధారారేఖా ప్రవాహం కాదు.

→ సాంతత్య సమీకరణ : అసంపీడన ప్రవాహులలో ప్రవాహ గొట్టం వెంబడి ఘనపరిమాణ అభివాహము లేదా ప్రవాహరేటు స్థిరము అనగా A₁V₁ = A₂V₂ లేదా AV = స్థిరరాశి.
సాంతత్య సమీకరణం ద్రవ్యరాశి నిత్యత్వ నియమాన్ని తెలుపుతుంది. ఈ సమీకరణ ప్రకారం తక్కువ వైశాల్యం గల ఇరుకైన భాగాలలో ప్రవాహి వేగం ఎక్కువ. ఎక్కువ వైశాల్యం గల భాగాలలో ప్రవాహి వేగం తక్కువ.

→ బెర్నౌలి సిద్ధాంతము : నిలకడ ప్రవాహులలో ఏదైనా బిందువు వద్ద ప్రవాహికి గల పీడనము P, ప్రమాణ ద్రవ్యరాశికి గల గతిజశక్తి (pυ²/2) మరియు ప్రమాణ ఘనపరిమాణమునకు గల స్థితిజశక్తి (ρgh) ల మొత్తం స్థిరము.
అనగా P + \(\frac{\rho v^2}{2}\) + ρgh = స్థిరము లేదా
P₁ + \(\frac{\rho v_1^2}{2}\) + ρgh₁ = P₂ + \(\frac{\rho v_2^2}{2}\) + ρgh₂

→ బెర్నౌలి సిద్ధాంత పరిమితులు: బెర్నౌలి సిద్ధాంతం ఈ క్రింది నియమాలు పాటించే ద్రవాలకు మాత్రమే వర్తిస్తుంది.

• స్నిగ్ధతా రహిత, నిలకడ ప్రవాహులకు వర్తిస్తుంది.
• ప్రవాహులు అసంపీడ్యాలై ఉండాలి.
• నిలకడరహిత లేదా సంక్షోభిత ప్రవాహులకు బెర్నౌలి సిద్ధాంతం వర్తించదు.

→ టోరిచెల్లీ నియమము : ఏదైనా టాంకులో ‘h’ ఎత్తు వరకు ‘p’ సాంద్రత గల ఒక ద్రవం ఉంటే ఆ టాంకు నుండి స్వేచ్ఛగా కిందికి పడే ద్రవం ప్రవాహి బహిస్రావ వడి v = \(\sqrt{2 g h+\frac{2\left(P-P_0\right)}{\rho}}\)
(P – P₀) >> 2gh అయితే బహిస్రావ వడిని పీడన బేధం నిర్ధారిస్తుంది.
పీడన బేధం (P – P₀) << 2gh అయితే బహిస్రావ వడి υ = \(\sqrt{2 g h}\) అవుతుంది.

→ వెంటురి – మీటరు : వెంటురి – మీటరును అసంపీడ్య ప్రవాహుల వడిని కొలవడానికి వాడతారు. వెంటురి – మీటరు ఎక్కువ వైశాల్యము కలిగి మధ్యలో చిన్న నొక్కుగల గొట్టము. ‘U’ ఆకారపు మానోమీటరు యొక్క ఒక భుజము వెంటురి-మీటరు వెడల్పాటి భాగానికి రెండవ కొన వెంటురి మీటరు నొక్కు వద్ద కలపబడి ఉంటాయి.
బెర్నౌలి సిద్దాంతం ప్రకారము
P₁ + \(\frac{1}{2}\)ρv₁² = P₂ + \(\frac{1}{2}\) ρv₂² (వెంటురి మీటరు గొట్టం ఒకే ఎత్తులో ఉండడం వల్ల pgh ఇరువైపులా సమానం.)
P₁ – P₂ = \(\frac{1}{2}\)ρ(v₂² – v₁²) లేదా P₁ – P₂ = \(\frac{1}{2}\)ρv₁²\(\left[\left(\frac{A}{a}\right)^2-1\right]\)
\(\frac{A}{a}\) వెంటురి మీటరు గొట్టము (A) నొక్కు (a) వద్ద గల వైశాల్యం (a) ల నిష్పత్తి, పీడన భేదము P₁ – P₂ = ρmgh
h = మానోమీటరులో పాదరస మట్టముల భేదము
సాంతత్య సమీకరణం నుండి \(\frac{v_2}{v_1}=\frac{A}{a}\)
∴ ప్రవాహి వడి V₁ = \(\sqrt{\frac{2 \rho_{\mathrm{m}}^{\mathrm{gh}}}{\rho}}\left[\left(\frac{\mathrm{A}}{\mathrm{a}}\right)^2-1\right]\)

→ గతిక ఉత్థాపనము : వస్తువులు ప్రవాహి గుండా చలించేటపుడు ఆ వస్తువులపై పనిచేసే బలాన్ని గతిక ఉత్థాపనము అంటారు.
ఉదా : విమానపు రెక్క, స్పిన్ తిరుగుతున్న బంతి.

→ స్నిగ్ధత : ఒక ప్రవాహి విరూపణ ప్రతిబలానికి, దాని వికృతి రేటుకు గల నిష్పత్తిని స్నిగ్ధతా గుణకం (η) అంటారు.
స్నిగ్ధతా గుణకం (η) = \(\frac{\mathrm{F} / \mathrm{A}}{\mathrm{v} / \mathrm{I}}=\frac{\mathrm{F} l}{\mathrm{vA}}\)
వికృతి రేటు = \(\frac{\Delta \mathrm{x}}{l . \Delta \mathrm{t}}=\frac{\mathrm{v}}{l}\)ఎందుకనగా
\(\frac{\Delta x}{\Delta t}\) = వేగము (v)

→ స్నిగ్ధతపై ఉష్ణోగ్రతా ప్రభావం :

• ఉష్ణోగ్రత పెరిగితే ద్రవాలలో స్నిగ్ధతా గుణకం తగ్గుతుంది. కారణం ఉష్ణోగ్రత పెరిగితే ద్రవపు అణువుల మధ్య దూరం పెరిగి వాటి మధ్య గల ఆకర్షణ బలం తగ్గుతుంది.
• వాయువులలో ఉష్ణోగ్రత పెరిగితే స్నిగ్ధతా గుణకం పెరుగుతుంది. కారణం : ఉష్ణోగ్రత పెరిగితే వాయు అణువుల వేగం పెరుగు ఫలితంగా వాయు అణువుల మధ్య ద్రవ్య వేగ మార్పిడి రేటు (ఇది నిరోధక బలానికి సమానం) పెరుగుతుంది.

→ స్టోక్స్ సమీకరణ : ప్రవాహిలో స్వేచ్ఛగా కిందికి పడే వస్తువు వేగం పెరిగినకొలది దానిపై పనిచేసే మందకబలం పరిమాణం పెరుగుతుంది.
వస్తువు అంత్య వేగము (Terminal velocity) v = \(\frac{2 a^2(\rho-\sigma) g}{9 n}\)
దీనిని స్టోక్స్ సమీకరణ అంటారు.
గమనిక : అంత్యవేగం వద్ద స్నిగ్ధత వల్ల మందబలం మరియు ఉత్సవన బలం, వస్తువుపై పనిచేసే గురుత్వాకర్షణ బలానికి సమానము.

→ సందిగ్ధ వేగము (Critical Velocity) : గొట్టాలలోని ప్రవాహి ఏ గరిష్ఠ వేగం పొందేవరకు ధారారేఖా ప్రవాహంగా ఉండగలదో ఆ గరిష్ఠ వేగాన్ని సందిగ్ధ వేగము అంటారు.
సందిగ్ధ వేగము V_c = \(\frac{R_e \eta}{\rho d}\)

→ రేనాల్డ్ సంఖ్య (R) : ప్రవాహులలో ఒక ప్రవాహము ధారారేఖా ప్రవాహమా లేక సంక్షుబ్ధ ప్రవాహమా అని నిర్ణయించడానికి రేనాల్డ్ సంఖ్యను వాడతారు.
రేనాల్డ్ సంఖ్య ప్రవాహుల జడత్వ బలానికి మరియు స్నిగ్ధతా బలాలకు గల నిష్పత్తిగా చెప్పవచ్చు.

గమనిక :

• రేనాల్డ్ సంఖ్య R_e < 1000 అయితే ఆ ప్రవాహము ధారారేఖా ప్రవాహము.
• రేనాల్డ్ సంఖ్య R_e > 2000 అయితే అది సంక్షుబ్ధత ప్రవాహము.
• రేనాల్డ్ సంఖ్య R_e విలువ 1000 నుండి 2000 వరకు నిలకడ రహిత ప్రవాహముగా భావిస్తారు.

→ తలతన్యత : ఒక ద్రవం ఉపరితలానికి, దాని చుట్టూ ఉండే తలానికి మధ్య గల ఉమ్మడి తలంపై ఏకాంక పొడవుకు లంబంగా పనిచేసే బలాన్ని తలతన్యత అంటారు. లేదా ఏకాంక వైశాల్యం గల ద్రవతలానికి గల తల శక్తిని తలతన్యత అంటారు.

ప్రమాణం : న్యూ/మీ. మితిఫార్ములా : MT^-2

→ స్పర్శకోణము : ద్రవం వేరొక యానకంతో స్పర్శలో ఉన్నపుడు స్పర్శ తలానికి గీసిన స్పర్శరేఖకు, ద్రవం లోపల ఉన్న ఘనపదార్థానికి మధ్య గల కోణాన్ని (θ) స్పర్శకోణము అంటారు.

→ స్పర్శకోణము – ప్రాముఖ్యత :

• స్పర్శకోణము θ – 90° అయితే ద్రవంలోని అణువులు ఘనపదార్థం అణువుల వైపు ప్రబలంగా ఆకర్షింపబడి ఘన పదార్థం వెంబడి విస్తరిస్తాయి. అనగా ఘనపదార్థపు తలాన్ని తడిచేస్తాయి.
  అంటారు.
• స్పర్శకోణము θ > 90° గురుకోణము అయితే ద్రవపు అణువుల మధ్య గల ఆకర్షణ బలాలు ఘనపదార్ధము, ద్రవపు అణువుల మధ్య గల బలాల కన్న ప్రబలంగా ఉంటాయి. అనగా ద్రవం ఘనపదార్థాన్ని తడిచేయదు.

→ జల సంసక్తకాలు (Wetting agents) : ద్రవాలకు ఘనపదార్థాలకు మధ్య గల స్పర్శకోణము (θ < 90) తగ్గించే రసాయన పదార్థాలను జలసంసక్తకాలు అంటారు. జల సంసక్తకాలను బట్టలకు రంగులు అద్దే పరిశ్రమలో ఎక్కువగా వాడతారు. → జలజిత ద్రవ్యాలు (Water proofing agents) : ద్రవాలకు, ఘన పదార్థాలకు మధ్య గల స్పర్శకోణము 8 ను గురుకోణం (θ > 90) గా మార్చగల పదార్థాలను జలజిత ద్రవ్యాలు అంటారు.
జలత ద్రవ్యాలను ఎక్కువగా సబ్బులు, డిటర్జెంట్ల వంటివి తయారుచేయడంలో వాడతారు.

→ బిందువులు, బుడగలు ఏర్పడటం : తలతన్యత వల్ల ద్రవపు బిందువులు గోళాకృతిని లేదా బుడగల రూపాన్ని సంతరించుకుంటాయి. కారణం గురుత్వాకర్షణ బలాలు తలతన్యతా బలాల కన్న చిన్నవైనపుడు ద్రవతలం కనిష్ఠ వైశాల్యం పొందే విధంగా తలతన్యతా బలాలు పనిచేయడం వల్ల ద్రవాలు, బిందువులు లేదా బుడగలుగా ఏర్పడతాయి. గోళాలకు ఉపరితల వైశాల్యము మిగిలిన ఆకృతుల కన్న తక్కువ.

గమనిక :
తలతన్యతా బలాల వల్ల ద్రవాలలో

• ద్రవపు గోళంలో అదనపు పీడనం P = 2T/R
• బుడగలలో అదనపు పీడనం P = 4T/R

→ కేశనాళికారోహణ : తలతన్యతా బలాల వల్ల సన్నటి గొట్టాలలోని ద్రవాలు ద్రవపు సగటు మట్టం కన్న పైకి ఎగబాకడం (θ < 90° అయినపుడు) లేదా కిందికి నెట్టబడడం (θ > 90° అయినపుడు) జరుగుతుంది. ఈ భౌతిక దృగ్విషయాన్ని కేశనాళీయకత అంటారు.

గమనిక :

• స్పర్శకోణం θ < 90° అయితే కేశనాళికలలో ద్రవాలు పైకి పాకుతాయి. ద్రవం ఉపరితలం పుటాకారంగా ఉంటుంది.
• స్పర్శకోణం θ > 90° అయితే కేశనాళికలో ద్రవాలు సగటు మట్టం కన్న క్రిందికి నెట్టబడతాయి. ద్రవపు ఉపరితలం కుంభాకారంగా ఉంటుంది..

→ డిటర్జెంట్లు లేదా సబ్బులు పనిచేసే విధానం : డిటర్జెంట్ల అణువులు హెయిర్పిన్ (hairpin) ఆకారంలో ఉంటాయి. ఇవి ఒకవైపు నీటి అణువులతోను మరొకవైపు మురికి అణువులతోను బలమైన ఆకర్షణ బలాలను ప్రయోగిస్తాయి. ఫలితంగా డిటర్జెంట్ అణువులు నీరు మరియు మురికి అణువులతో ఉమ్మడి తలాన్ని ఏర్పరుస్తాయి. డిటర్జెంట్లు కలపడం వల్ల నీరు –నూనె లేక గ్రీజు వంటి ఉమ్మడి తలాల మధ్య తలతన్యతా బలాలు బాగా తగ్గుతాయి. ఈ స్థితిలో మురికి కణాలను డిటర్జెంట్ కణాలు, ఆ తరువాత నీటి కణాలు చుట్టుముట్టి ఉండటంతో మురికి అణువులు డిటర్జెంట్ కలిసిన నీటిలోకి లాగబడతాయి. ఫలితంగా బట్టలను లేదా ఉపరితలాల నుండి మురికి, నూనె, గ్రీజు వంటి పదార్థాలను తేలికగా తొలగించవచ్చు.

→ తలతన్యతపై ఉష్ణోగ్రతా ప్రభావము : సాధారణంగా ద్రవాల తలతన్యత ఉష్ణోగ్రతతో పాటు తగ్గుతుంది. కారణము ఉష్ణోగ్రత పెరిగితే ద్రవపు అణువుల మధ్య గల ఆకర్షణ బలాలు (సంసంజన బలాలు) తగ్గుట.

→ సగటు పీడనము, P_av = \(\frac{F}{A}\)

→ ద్రవస్థితిక పీడనము, P = hρg
p = ద్రవం సాంద్రత h = ద్రవం ఎత్తు

→ ద్రవం లోపల ‘h’ లోతులో గల ఏదైనా బిందువు వద్ద పీడనము, P = ρ₀ + h dg
ఇందులో P₀ = వాతావరణ పీడనము

→ ప్రమాణ ద్రవ్యరాశికి పీడన శక్తి

→ ప్రమాణ ఘనపరిమాణానికి పీడన శక్తి = P = ద్రవ స్థితిక పీడనము

→ ఊర్ధ్వ దిశలో ఉత్ల్పవన బలము = Vρg = వస్తువుచే తొలగింపబడిన భారము.

→ ద్రవం లోపల మునిగిన వస్తువు ఘనపరిమాణములోని భాగము

→ సాంతత్య సమీకరణం నుండి A₁V₁ = A₂V₂ i.e., నిలకడమీదిగా ఉన్న ప్రవాహంలో ఘనపరిమాణ అభివాహము.

→ సందిగ్ధ వేగము, V_c = \(\frac{R \cdot \eta}{d \rho}\) లేదా రేనాల్డ్ సంఖ్య,

d = గొట్టం వ్యాసము; p = ద్రవం సాంద్రత, η = స్నిగ్ధతా గుణకము; v = ప్రవాహం వడి.

→ బెర్నౌలీ సిద్ధాంతం ప్రకారము ప్రవాహిలోని ఏదైనా బిందువు వద్ద గల మొత్తం శక్తి స్థిరము.
అనగా పీడన శీర్షము (\(\frac{P}{2}\)) స్థితి శక్తి శీర్షము (hg) + వేగ శీర్షము \(\left(\frac{\mathrm{v}^2}{2}\right)\) = స్థిరము
లేదా \(\frac{v_1^2}{2}=\frac{P_2}{\rho}\) + h1g + \(\frac{v_1^2}{2}=\frac{P_2}{\rho}\) + h2d + \(\frac{\mathrm{v}_2^2}{2}\)

→ ప్రవాహిలో గల క్షితిజ సమాంతర బిందువుల వద్ద లేదా క్షితిజ సమాంతర ప్రవాహిలో \(\frac{P_1}{\rho_1}+\frac{v_1^2}{2}=\frac{P_2}{\rho_2}+\frac{v_2^2}{2}\)

→ విమానపు రెక్కపై గతిక స్థాపన = పీడన భేదము × రెక్క వైశాల్యము
గతిక ఉత్థాపన = (P₂ – P₁) A = \(\frac{\rho}{2}\)A(v₁² – v₂²) (ఇందులో v₁ > v₂)

→ వేగంలో మార్పు. పొరల మధ్య లంబదూరము

→ స్నిగ్ధత వల్ల బలము F ∝ A, F ∝ – \(\frac{\Delta \mathrm{v}}{\Delta \mathrm{x}}\) లేదా F ∝ – A\(\frac{\Delta \mathrm{v}}{\Delta \mathrm{x}}\)
లేదా F = – ηA\(\frac{\Delta \mathrm{v}}{\Delta \mathrm{x}}\)(- గుర్తు వ్యతిరేక దిశను తెల్పును.)

→ స్నిగ్ధతా గుణకము, η = \(\frac{\mathrm{F}}{\mathrm{A}} \frac{\Delta \mathrm{v}}{\Delta \mathrm{x}}\) లేదా η = \(\frac{\pi {Pr}^4}{8 Q l}\) (పాజ్వేజ్ సమీకరణ)
పాజ్వేజ్ సమీకరణ నుండి Q = \(\frac{\pi {Pr}^4}{8 Q l}\)
(ఇందులో Q = ఒక సెకనులో ప్రవహించిన ద్రవం ఘనపరిమాణము, r = గొట్టం వ్యాసార్ధము, l = గొట్టం పొడవు మరియు P = పీడన భేదము)

→ టోరిచెల్లీ సమీకరణ : రంధ్రం నుండి బహిర్గామి అయ్యే ప్రవాహి వేగం, v= \(\sqrt{2gh}\)
(h = రంధ్రం మధ్య భాగం నుండి ద్రవం ఎత్తు.)

→ స్టోక్ సిద్ధాంతము : నున్నని గోళాకార వస్తువుపై స్నిగ్ధతాబలము, F = 6π.η rv

→ ప్రవాహి గుండా స్థిర వేగంతో క్రిందికి దిగు వస్తువు వేగాన్ని అంత్య వేగము అంటారు. అంత్య వేగము,
ρ = వస్తువు సాంద్రత, ρ₀ = ప్రవాహి సాంద్రత, η = ద్రవం స్నిగ్ధతా గుణకము

→ అంత్య వేగం వద్ద W = F_B + F_y ఇందులో

• గోళం భారము, W = \(\frac{4}{3}\)πr³ρg
• ఉత్ల్పవన బలము, F_B = \(\frac{4}{3}\)πr³ρ₀g
• స్నిగ్ధతా బలము, F_v = 6πηrv

→ ప్రవాహి నిరోధము, (R)

→ l₁ మరియు l₂ పొడవులు మరియు r₁ మరియు r₂ వ్యాసార్థాలు గల గొట్టాలను శ్రేణిలో కలిపితే
ప్రవాహి నిరోధము (R) = \(\frac{8 \eta}{\mathrm{A}}\left(\frac{l_1}{\mathrm{r}_1^4}+\frac{l_2}{\mathrm{r}_2^4}\right)\)

→ l₁ మరియు l₂ పొడవులు మరియు r₁ మరియు r₂ వ్యాసార్ధాలు గల గొట్టాలను సమాంతరంగా కలిపితే
ప్రవాహి నిరోధము (R) = \(\frac{8 \eta l_1 l_2}{\pi r_1^4 r_2^4}\left(\frac{l_1}{r_1^4}+\frac{l_2}{r_2^4}\right)^{-1}\) లేదా R = \(\frac{\mathrm{R}_1 \mathrm{R}_2}{\mathrm{R}_1+\mathrm{R}_2}\)
ఇందులో R₁ మరియు R₂ లు ఒక్కొక్క గొట్టంలో గల ప్రవాహి నిరోధాలు.

→ తలతన్యత

⇒ S = \(\frac{F}{l}\)
ప్రమాణం : న్యూ/మీ. మితిఫార్ములా : MT^-2
a) ద్రవం తలంపై నుండి వృత్తాకార ప్లేటును తీయుటకు కావలసిన అధిక బలం = 2πrS
b) ద్రవం తలంపై నుండి రింగును పైకి లాగుటకు కావలసిన అధిక బలం = 4πrS
c) గాజు పలకను ద్రవం తలంపై నుండి పైకి లాగుటకు కావలసిన అధిక బలం = 2S (l + b)
d) రెండు గాజు పలకల మధ్య ఒక ద్రవ బిందువు నుంచి వత్తినపుడు, రెండు పలకలను వేరుచేయుటకు కావలసిన
బలం F = \(\frac{2 S A}{d}\) ఇందులో A = పలకల వైశాల్యం; d = పలకల మధ్య దూరం

→ తలశక్తి = తలతన్యత × తలవైశాల్యంలోని పెరుగుదల
E = S (2lb) (ఇచ్చిన తలానికి రెండు ఉపరితలాలు ఉన్నవి కావున) యూనిట్ : జౌల్ / మీ²
కేశనాళికలలో :

• పైకి లాగు బలము = 2πrs cos A
• కిందకు పనిచేయు బలం = కేశనాళికలోకి ఎగబ్రాకిన నీటి భారము = mg
• సమతాస్థితిలో ఉన్నపుడు 2πrS cos θ = mg
• సగటు స్థానము కన్నా ఎత్తులో గల ద్రవం ద్రవ్యరాశి m = (πr²h + \(\frac{1}{3}\)πr³)
• స్థూపాకార రూపంలోని ద్రవము ఘ.ప. = πr²h
• పుటాకార భాగములోని ద్రవము ఘ.ప. = \(\frac{\pi r^3}{3}\)
• తలతన్యత S = \(\frac{\mathrm{rdg}(\mathrm{h}+\mathrm{r} / 3)}{2 \cos \theta} \simeq \frac{\mathrm{rhdg}}{2 \cos \theta}\)
  నీటికి θ = 0 ∴ S = \(\frac{\text { rhdg }}{2}\)
• ద్రవస్తంభము ఎత్తు h ∝ S, h ∝ \(\frac{1}{r}\)
• కేశనాళికను వంచి నిలువు రేఖతో α కోణం చేయునట్లు ఉంచిన, ద్రవము నిలువు ఎత్తు మారదు, కాని నాళికలో. ద్రవస్తంభము పొడవు పెరుగుతుంది.
  h₁ = \(\frac{\mathrm{h}}{\cos \alpha}\)
  కేశనాళికను απ మరియు 02 కోణాలతో వంచినపుడు, పొడవుల నిష్పత్తి \(\frac{h_1}{h_2}=\frac{\cos \alpha_2}{\cos \alpha_1}\)

→ చాలినంత పొడవులేని ఒక కేశ నాళికను ద్రవంలో ఉంచినపుడు, ద్రవము దానిపై భాగం వరకు చేరుతుంది. కాని స్పర్శకోణం పెరుగుతుంది.
ఈ సందర్భంలో \(\frac{h_1}{\cos \theta_1}=\frac{h_2}{\cos \theta_2}\) లేదా h₁ cos θ₂ = h₂ cos θ₁

→ సబ్బు నీటి బుడగలో అధిక పీడనం P = \(\frac{4 \mathrm{~S}}{\mathrm{r}}\); నీటి బిందువు లోపల అధిక పీడనం P = \(\frac{2 S}{r}\)

→ సబ్బు నీటి బుడగను ఊదుటలో జరిగిన పని w = 8πr²S

→ సబ్బు నీటి బుడగను 11 వ్యాసార్ధం నుండి 12 వ్యాసార్ధమునకు పెంచుటలో జరిగిన పని w = 8πS (r₂² – r₁²)

→ పెద్ద ద్రవ బిందువును, సమాన వ్యాసార్ధము గల ‘n’ చిన్న బిందువులుగా విభజించుటలో జరిగిన పని
w = 4πr²S (n^1/3 – 1)

→ సమాన వ్యాసార్ధము గల ‘n’ చిన్న ద్రవబిందువులను కలిపి ఒక పెద్ద ద్రవబిందువుగా ఏర్పరుచుటలో జరిగిన పని
W = 4πr²S (n^2/3 – 1)

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 2nd Lesson समय पर मिलने वाले Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 2nd Lesson समय पर मिलने वाले

दीर्घ समाधान प्रश्न

नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए ।

प्रश्न 1.
हरिशंकर परसाई की रचनाओं के नाम लिखिए ?
उत्तर:
हरिशंकर परसाई की प्रमुख रचनाएँ इस प्रकार हैं ।

निबंध संग्रह : तब की बात और थी, भूत के पाँव पीछे, बेईमानी की परत, पगडंडियों का जमाना, सदाचार का तावीज, वैष्णव की फिसलन, माटे कहे कुम्हार से शिकायत मुझे भी है और अंत में, अपनी अपनी बिमारी, आवारा भीड के खतरे ऐसा भी सोचा जाता है आदि उनके उल्लेखनीय निबंध संग्रह हैं ।

कहानी संग्रह : जैसे उसके दिन फिरे, दो नाकवाले लोग, हसते हैं रोते हैं, भोलाराम का जीव ।

उपन्यास : तट की खोज, रानी नागफनी की कहानी, ज्वाला और जल उनके प्रसिद्ध उपन्यास हैं ।

प्रश्न 2.
हरिशंकर परसाई के अनुसार आदमी कितने तरह के होते हैं ?
उत्तर:
हरिशंकर परसाई के अनुसार आदमी तीन तरह होते हैं ।
1) समय पर घर न मिलने वाले ।
2) समय पर किसी के घर न जानें वाले और ।

3) न समय पर घर पर मिलते वाले और न किसी के घर जाने वाले कुछ लोग समय पर घर मिलते है और समय पर दूसरों के घर भी जाते हैं । सज्जनतावश हम उन्हें भी ‘आदमी’ कह देते हैं । वह असल में टाइमपीस हैं। ये घर में रहेंगे तो टाइमपीस देखते रहेंगे और बाहर रहेंगे तो हाथ घड़ी देखते रहेंगे ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
परसाई जी के मित्र ने उन्हें कितने बजे खाने पर बुलाया ?
उत्तर:
परसाई जी के मित्र ने उन्हें 11 बजे खाने पर बुलाया ।

प्रश्न 2.
परसाई जी को समय तथ कर के भी नही मिलने वाले लोग कैसे मालूम होते हैं ?
उत्तर:
भगवान के एजेंट मालुम होते हैं ।

प्रश्न 3.
परसाई जी के अनुसार इंतजार से क्या बढ़ता है ?
उत्तर:
इंतजार से प्रेम बढ़ता है ।

प्रश्न 4.
परसाई जी काम पूरा करने केलिए अगले जन्म में कौन सा चोला लेने की बात करते हैं ?
उत्तर:
मेंढ़क के चोला लेने की बात करते हैं ।

प्रश्न 5.
परसाई जी के मत का अनुसार ज्ञानी लोग क्या जानते हैं ?
उत्तर:
काम अनंत हैं और आत्मा अमर है ।
समय उन लोगों के लिए लंबी होती है जो उसका सही – इस्तेमाल करते हैं ।
– लिथानार्डो दा विंसी

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
आखिर हम उठते हैं। लड़के से कहते हैं, “अच्छा अब हम जाते हैं । कह देना कि हम आए थे ।”
उत्तर:
संदर्भ : ये वाक्य ‘समय पर मिलने वाले’ नामक पाठ से दिये गये हैं । इस पाठ के लेखक ‘हरिशंकर परसाई जी हैं। आप हिंदी गद्य – साहित्य के व्यंग्यकारों में अग्रगण्य हैं । सामाजिक और राजनैतिक क्षेत्र में फैली विसंगतियों पर अपना लेख लिखता हैं । परसाई जी के व्यंग्यपरक निबंध पाठकों को सचेत करते हैं ! प्रस्तुत पाठ एक व्यंग्य रचना है जिसमें एक व्यक्ति दूसरे व्यक्तियों के समय कैसा बरबाद करते है, इसका व्यंग्यपूर्ण चित्रण मिलता है ।

ब्याख्या : एक दिन लेखक के मित्र लेखक से सुबह आठ बजे अपना घर पर मिलने का वाद किया था; पर मित्र घर पर नही हैं । लेखक मित्र केलिए उस का घर में इंतजार कर रहे हैं। मित्र के. पुत्र लेखक के पास बैठकर पुस्तक पढ रहा है । बहुत देर तक रहने पर भी मित्र नही आता है । घर के अंदर से स्त्रियाँ लेखक के बारे में भला-बुरा कहता है। लेखक सभी बातें सुनकर लज्जित हो जाता है । अखिर उठ कर मित्र के पुत्र से कहते है, अच्छा मै अब जा रहा हूँ। तुम्हारे पिताजी आने के बाद कहदेना कि आपसे मिलने आपका दोस्त आया था ।

विशेषताएँ:

1. सामान्य आदमी समय को काटने के बारे में सोचता है, जबकि महान व्यक्ति सोचते हैं इसके उपयोग के बारे में।
2. दुनिया में जितनी भी चीजे हैं, उन सभी में समय समाया हुआ है ।

प्रश्न 2.
मित्र ने कहा “आजकल मेरा बिलकुल अनिश्चित है । इसलिए समय तथ करना ठीक नही होगा। मैं किसी भी दिन आ जाऊँगा।”
उत्तर:
संदर्भ : ये वाक्य ‘समय पर मिलनेवाले’ नामक पाठ से दिये गये है । इस पाठ के लेखक श्री ‘हरिशंकर परसाई जी है । आप हिन्दी गद्य – साहित्य के व्यंग्यकारों में अग्रगण्य हैं । सामाजिक और राजनैतिक क्षेत्र में फैली विसंगतियों पर अपना लेख लिखता है । परसाईजी के व्यंग्यपरक निबंध पाठकों को सचेत करते है । प्रस्तुत पाठ एक व्यंग्य रचना है । जिसमें एक व्यक्ति दूसरे व्यक्तियों के समय कैसा बारबाद करते हैं, इसका व्यग्यपूर्ण चित्रण मिलता है ।

व्याख्या : लेखक के दूसरा मित्र को तबादला हो गया । तब पहला मित्र ने लेखक और दूसरे मित्र दोनों को भोजन पर बुलाया । लेखक और दूसरे मित्र दोनों दूसरे दिन शाम को मित्र के घर पहुँच गए । मित्र घर में नही थे । लेखक ने मित्र के लडके से पूछा कि क्या तुम्हारा पापा तुम से कुछ कह गए है ? लड़का बोला ‘जी नहीं’ वे तो कुछ नही कह गए हैं ।

लेखक और दूसरा मित्र घर से बाहर आकर उस मित्र की व्यवहार से दुखित हो गए । हम दोनों जीते समय पहला मित्र मिलकर कहाँ ” हे मित्र तुम जाने के पहले हमारे साथ भोजन जरूर करना” । तब दूसरा मित्र ने कहा कि अब मेरे पास ( वक्त ) समय नही हैं, मै किसी भी दिन आ जाऊँगा । तब पहला मित्र ने कहा जरूर आना। तुम्हारा तो घर है और मै तो हमेशा घर पर ही रहता हूँ । लेखक और दूसरा मित्र इस वाक्य सुनकर मुस्कुराते हैं ।

विशेषताएँ : समय तथ करके दूसरों को भोजन पर बुलाकर घर परन रहनेवालों को लेखक ज्ञानी कहते हैं । ऐसे लोगों की निंदा भी होती है ।

समय पर मिलने वाले Summary in Hindi

लेखक परिचय

हरिशंकर परसाई का जन्म मध्यप्रदेश के होरंगाबाद जनपद में इटारसी के निकट स्थित जमानी नामक ग्राम में सन् 1924 में हुआ था। इनकी प्रारंम्भिक शिक्षा से स्नातक तक की शिक्षा मध्यप्रदेश में हुई । तदुपरान्त इन्होंने नागपुर विश्वविद्यालय से एम. ए. हिंदी की परिक्षा उर्त्तीर्ण की ! इसके पश्चात् कुछ वर्षो तक उन्होंने अध्यायन – कार्य किया ।

हरिशंकर परसाई जी ने बाल्यावस्था से ही कला एवं साहित्य में रुचि लेना प्रारम्भ कर दिया था । वे अध्यापन के साथ- साथ साहित्य सृजन भी करते रहे । दोनों कार्य साथ – साथ न चलने के कारण अध्यापन – कार्य छोडकर साहित्य साधना और व्यंग्य समसामयिक पत्र पत्रिकाओं में प्रकशित होते रहते थे, लेकिन इन्होंने नियमित रूप से धर्मयुग और साप्ताहिक हिन्दुस्तान के लिए अपनी रचनाएँ कीं । सन 1995 में इनका स्वर्गवास हो गया ।

हिंदी गद्य – साहित्य के व्यंग्यकारों में हरिशंकर परसाई अग्रगण्य थे । सामाजिक और राजनैतिक क्षेत्र में फैलि विसंगतियों पर आप की दृष्टि सदैव रहती है। समसामयिक जीवन में समय पर मिलना सब के लिए महत्वपूर्ण होता है। परसाई जी के व्यग्यपरक निबंध पाठकों को सचेत करते हैं और अपने जीवन व्यवहार को सुधारने की दिशा में प्रेरित करते हैं । व्यंग्य के अतिरिक्त इन्होंने साहित्य की अन्य विधाओं पर भी अपनी लेखनी चलाई थी, परन्तु इनकी प्रसिद्धि व्यंग्यकार के रूप में ही हुई ।

हरिशंकर परसाई की प्रमुख रचनाएँ इस प्रकार हैं – निबंध संग्रह – तब की बात और थी,
भूत के पाँव पीछे,
अपनी अपनी बीमारी आदि उनके उल्लेखनीय निबंध संग्रह हैं ।
कहानी संग्रह : जैसे उसके दिन फिरे, दो नाकवाले लोग, हँसते हैं रोते हैं । भोलाराम का जीवे ।
उपन्यास : तट की खोज, रानी नागफनी की कहानी, ज्वाला और जल उनके प्रसिद्ध उपन्यास हैं।

हिंदी गद्य साहित्य के व्यंग्यकारों में हरिशंकर परसाई अग्रगण्य थे । सामाजिक और राजनैतिक क्षेत्र में फैली विसंगतियों पर आप की दृष्टि सदैव रहती है । समसामयिक जीवन में समय पर मिलना सब के लिए महत्वपूर्ण होता है । परसाई जी के व्यंग्यपरक निबंध पाठकों को सचेत करते हैं और अपने जीवन व्यवहार को सुधारने की दिशा में प्रेरित करते हैं । व्यंग्य के अतिरिक्त इन्होंने साहित्य की अन्य विधाओं पर भी अपनी लेखना चलाई थी, परन्तु इनकी प्रसिद्ध व्यंग्यकार के रूप में ही हुई ।

सारांश

समय पर मिलने वाले हरिशंकर परसाई की गद्य साहित्य से ली गयी व्यंग्यात्मक निबंध है ।
आदमी तीन तरह के होते हैं – 1) समय पर घर न मिलने वाले 2) समय पर किसी के घर न जाने वाले और 3) समय पर घर पर मिलने वाले और किसी के घर जाते वाले ।

इसके बाद कुछ मुट्ठी भर जीवधारी बचते हैं, कुछ लोग जो समय पर घर मिलते हैं और समय पर दूसरों के घर भी जाते हैं | सज्जनतावश हम उन्हें भी ‘आदमी’ कह देते हैं । वह असल
टाइमपीस हैं । ये घर में रहेंगे तो टाइमपीस देखते रहेंगे और बाहर रहेंगे तो हम घड़ी देखते रहेंगे। इन्हें हम बदरित कर लेते हैं, मगर इनकी चर्चा करता व्यर्थ है ।

रमारा लेखका एक मित्र है, हमें चर्चा उनकी करनी है, जिन्होंने सुबह आठ बजे घर पर मिलने का वादा किया था, पर वे घर पर नहीं हैं। हम उनकी बैठक में इंतजार कर रहे हैं । हम तनाव कम करने के लिए उसके बड़े सडके से पढाई के बारे में पूछ लेते हैं, खेल के बारे में बात कर लेते हैं । वह हमारे सवाल का छोटा सा जवाब देता है । हम अखबार पढने लगते हैं । समाचार पढ़कर विज्ञापन पढ़ने लगते हैं। बीच बीच में पूछ लेते हैं, “कहाँ गए हैं ?”
वह जवाब देता हैं, “पता नहीं ।”
‘कब तक आएँगे’ ?
“पता नहीं ।”
“कुछ कह गए थे ?”
“कुछ नहीं ।”

हम फिर अखबार देखने लगते हैं। लड़का ऊब उठा है । वह चाहता है कि हम टलें । मगर हमें जरूरी काम है ।

पास ही दरवाजा है । भीतर औरतों की बातें सुनाई पड़ती है। सबेरे से आकर बैठ गया है, तो उठने का नाम ही नहीं लेता । अरे, कह दिया कि घर पर नहीं हैं तो जाता क्यों नहीं है ?” हमारा चेहरा लाल हो जाता है। कान की लोरियाँ जलने लगती हैं। मगर हमें जरूरी काम है ।

आखिर हम उठते हैं । लड़के से कहते हैं,
अच्छा अब हम जाते हैं । कह देना कि हम आए थे।”
लडका बहुत कम खुश होकर नमस्ते करता है और हमें विदा देता है ।

दूसरे दिन आठ बजे हम फिर पहुँचते हैं। बड़ा लड़का फाटक पर आकर हमारे पूछने से पहले ही कह देता हैं, ” घर में नहीं – हैं” ।

वह फाटक तक इसलिए भागता आया है कि हम वहीं से लौट जाएँ।

मगर हमें काम है और हम खुद फाटक खोल कर भीतर आ जाते हैं ।

हम बैठक में बैठ जाते हैं। बड़ा लड़का किताब पढ़ने लगा है ! हम कल का अखबार पढ़ने लगते हैं। लड़का मुँह छिपाकर हँसता है ।

छोटे बच्चे दरवाजे पर आकर हमें देख जाते हैं ।
भीतर औरतों की बातचीत सुनाई देती है ।
“लो, वह फिर आकर बैठ गया ।”
“काम काम कुछ हो तो देखें ।” ( सब हँसती हैं) छोटा लड़का सारे परिवार की भावना समझकर दरवाजे पर आकर कहता है । ” ए. पापा बाहर गए हैं ।”

हम उठते हैं, कहते हैं, “पता नहीं वे कब आएँगे । अच्छा, हम चलते हैं ।”

सारा परिवार खिड़की और दरवाजे पर है और बड़ी दिलचस्पी से हमें जाते देख रहा है ।

इतनी तपस्या के बाद अगर वे कभी घर मिल गए तो लगता है भगवान को पा लिया । जो लोग समय तथ करके भी घर नहीं मिलते वे मुझे भगवान के एजेंट मालूम होते हैं ।

भगवान के दरवाजे पर तो कई जन्म इंतजार करना पड़ता है । अगर इधर कुछ अभ्यास हो गया, तो उधर आसानी पड़ेगी।

दूसरी बात यह है कि इंतजार से प्रेम बढ़ता है ।

मेरे एक दोस्त हैं। उनसे मैं मिलने का समय तथ कर लेता । पर उस वक्त हरगिज़ उनके घर नहीं जाता । यह निश्यित कि वह घर नहीं होंगे ।

जब उनके मिलने की बिल्कुल संभावना नहीं है और वे मिल जाते हैं । वे किसी कमेटी के सदस्य हैं, जिसकी बैठक में उन्हें होना चाहिए । मगर उस वक्त ने घर मिल जाएँगे ।

जब मेरा उनसे नया परिचय या और कुछ औपचारिकता बाकी थी तब उन्होंने मुझे इसरे दिन ” बजे खाने पर बुलाया । मैं ठीक ” बजे पहुँच गया 12 बज गए तो मैं ने उनके लड़के से पूछा, “कहाँ गए हैं ?” उसने कहा, “कुछ पता नहीं हैं ?” उसने कहा, ‘“कुछ नहीं बता गए ।”

मैं बैठा रहा । जब । बज गया तब लड़के ने कहा, “आपको कुछ जरूरी काम होगा ?”

मैं उसे कैसे बताता कि क्या काम है । इतना मैं अलबन्ता समझ गया कि रस परिवार में मेरे भोजन का कोई सिलसिला नहीं है । मैं भोड़ी देर और बैठ कर उठ गया । शाम को मालूम कि, जब मैं उनके घर बैठा था, तब वे खुद दूसरों के घर भोजत कर रहे थे । मुझे मिले तो बहुत दुखी हुए । कहने लगे अरे बड़ी गलती हो गई । मैं भूल ही गया ।

कई सालों के उनके साथ के अनुभवों से सावधानी की दीवार मैं ने अपने आसपास खड़ी कर ली थी । जब वे मेरे घर आने की बात करते तब मैं बेखटके बाहर धूमता । मुझे विश्वास था, वे उस वाक्य नहीं आएँगे ! शाम को 7 बजे आने को उन्होंने कहा है तो सुबह 8 बजे तक भी आ सकते हैं । वे घर से इधर आने के लिए ही निकलेंगे, पर रास्ते में जो मिल जाएगा उसी के हो जाएँगे, वहाँ खाना लेंगे और तब उन्हे याद आएगा कि किसी से मिलने का वक्त तथ किया था ।

हमारे एक मित्र का तबादला हो गया । जो मेरा पहला मित्रता उसने इस मित्र को भी भोजन पर बुलाया । मुझे भी आने के लिए कहा। दूसरे दिन शाम को उनके घर पहुँचे । वे घर नहीं थे । हम दोनों अब सचेत हो गये । मित्र ने कहा कि तुझे उसके बारे में मालूम हैं ना ? मुझसे क्यों नहीं बताया। मैं उस मित्र के लडके से पूछा आप का पापा कहाँ हैं । लडके ने बोला मुझे मालूम नहीं है । तबादले हुए मित्र चले गये । पहला मित्र ने इस विषय के बारे में भूल गया ।

ऐसे लोगों की निंदा भी होती है कि वह समय का कोई खमाल नहीं रखते और अपना तथा दूसरे का वक्त खराब करते हैं । मेरा मत दूसरा है, ऐसे लोग ज्ञानी हैं । वे जानते हैं कि काम अनंत हैं और आत्मा अमर है। जो काम इस जन्म में पूरे नहीं हु उन्हें अगले जन्म में पूरे कर लेंगे था उसके बाद वाले में । इस बार आत्मा ने मनुष्य का चोला लिया है । अगली बार वह मेंढक का चोला भी ले सकती है । तब मेंढ़क के रूप में हम काम पूरे कर लेंगे ।

विशेषताए :

1. समय का उचित उपयोग करना समय को बचाना ह ।
2. समय की बर्बादी से वह और भी छोटा हो जाता है ।
3. समय किसी की प्रतीक्षा नही करता ।

समय पर मिलने वाले Summary in Telugu

సారాంశము

హిందూ గద్య సాహిత్యం వ్రాసిన రచయితలలో హరిశంకర్ పరసాయి గారు అగ్రగణ్యులు. వీరి రచనలలో వ్యంగ్యాత్మకత కనిపిస్తుంది. సమాజంలో మరియు రాజకీయాలలో ఉన్న చెడుని, లోపాలను దృష్టిలో ఉంచుకొని ఈ రచనలను చేసేవారు. ప్రస్తుతం మనం చదువుతున్న ‘समय पर मिलनेवाला’ అనే ఈ పాఠంలో వ్యక్తుల గురించి వారు ఎటువంటి సమయాలలో ఎలా ఎలా ప్రవర్తిస్తారో మనకు తెలియజేశారు.

మనిషి ముఖ్యంగా 3 రకాలుగా ఉంటారు. 1) సమయానికి ఇంటిలో లభించని వారు 2) ఏ సమయంలో వేరే వారి ఇంటికి వెళ్ళని వారు 3) చెప్పిన సమయంలో వారి ఇంటిలో ఉండరు, వేరు వ్యక్తుల ఇంటిలో కూడా ఉండరు. మనిషి ఎవరు అంటే చెప్పిన సమయానికి ఇంటిలో ఉండేవారు మరియు చెప్పిన సమయానికి వేరే వారి ఇంటికి వచ్చేవారు. వారిని టైమ్పీస్ అని అంటారు. వారు ఇంటిలో ఉన్నంతసేపు గడియారాన్ని చూస్తు ఉంటారు.

బయటకు వెళితే చేతి గడియారాన్ని చూస్తు ఉంటారు. వీరిని మనం భరించవచ్చు. కాని ఇప్పుడు మనం మాట్లాడవలసింది ఎవరి గురించి అంటే సమయం చెప్పి ఇంటికి రమ్మని ఇంట్లో దొరకనటువంటి వ్యక్తులు. రచయిత యొక్క స్నేహితుడు మన రచయితను ఉదయం 8 గంటలకు తన ఇంటి వద్దకు రమ్మని చెప్పి, తాను మాత్రం ఇంటిలో లేడు. అతని కోసం రచయిత ఎదురు చూస్తూ తన టెన్షన్ తగ్గించుకోవడానికి స్నేహితుని పెద్దకుమారుడితో మాట్లాడడం ప్రారం భించాడు.

“బాబు నువ్వు ఏ క్లాసు చదువుతున్నావు, ఏ ఆటలు అంటే ఇష్టం ఇలా పిల్లవాడిని ప్రశ్నలు రచయిత అడగగా ఆ పిల్లవాడు చాలా నెమ్మదిగా, చిన్నగా సమాధానం చెప్పాడు. ప్రక్కనే ఉన్న వార్తాపత్రిక చదువుతూ స్నేహితుని కోసం రచయిత ఎదురు చూస్తున్నారు. మరల పిల్లవాడిని మీ నాన్న ఎప్పుడు వస్తారు ? ఎక్కడికి వెళ్ళారు ? ఏదైనా చెప్పి వెళ్ళారా అని అడుగగా ఆ పిల్లవాడు లేదండి అని సమాధానం చెప్పాడు.

ఆ పిల్లవాడికి నా ఎదురు కూర్చొని విసుగు అనిపించింది. నేను ఎప్పుడు వెళతానా అని ఇంటిలోపల ఆడవారు మాట్లాడుకోవడం నా చెవిన పడింది. ఎప్పుడో వచ్చాడు, ఇంకా వెళ్ళడేమిటి, పనిపాట లేదా ప్రొద్దున్నే వచ్చి ఇలా విసిగిస్తున్నాడు అని ఆ ఇంటి స్త్రీలు వేళాకోళంగా అనసాగారు. కాని (నాకు) రచయితకు స్నేహితునితో చాలా ముఖ్యమైన పని ఉంది కనుక ఇంతసేపు ఉండవలసి వచ్చింది. రచయితకు సిగ్గు అనిపించి లేచి పిల్లవాడితో మీనాన్న వచ్చాక నేను వచ్చి వెళ్ళానని చెప్పు అని బయటకు వచ్చేశాను.

రెండవ రోజు మరల అదే పరిస్థితి. స్నేహితుని చిన్నకొడుకు నన్ను చూచి మళ్ళా వచ్చాడు అని పెద్దగా అరుస్తూ లోపలికి వెళ్ళిపోయాడు. కొద్దిసేపటి తరువాత నా వద్దకు వచ్చి మా నాన్న లేరు వెళ్ళిపో అని అనగా పెద్ద అబ్బాయి వాళ్ళ తమ్ముడిని మందలించి లోపలికి పంపాడు. నిన్నటి వార్తాపత్రిక తీసుకొని రచయిత చదవడం చూసి స్నేహితుని కొడుకు నవ్వసాగాడు. మరల లోపల నుండి ఆ ఇంటి స్త్రీలు తిట్టడం ప్రారంభించారు.

సిగ్గులేదు ప్రొద్దున్నే వచ్చాడు అని అంటుండగా (నాకు) రచయితకు చాలా బాధ అనిపించి మీ నాన్న వస్తే చెప్పు వచ్చి వెళ్ళాను అని పెద్ద కుమారుడితో చెప్పి బయలుదేరి బయటకు వచ్చేశారు. స్త్రీలు కిటికీలో నుండి నేను (రచయిత) వెళ్ళడం చూసి చాలా సంతోషించారు. ఇంత కష్టపడిన తరువాత స్నేహితుడు కలిస్తే భగవంతుని సాక్షాత్కారం పొందినట్లు అనిపిస్తుంది.

సమయం చెప్పి ఇంటికి రమ్మని, ఇంట్లో ఉండని వారు భగవంతుని ఏజెంట్లులాగా అనిపిస్తారు. భగవంతుని సాక్షాత్కారం కోసం చాలా సేపు అనగా చాలా జన్మలు ఎదురుచూడాలి. దానినే ఇక్కడ నేర్చుకుంటున్నట్లుగా అనిపించింది. రెండవది ఎదురుచూపుల వలన తెలియని ప్రేమ, ఆత్మీయత కలుగుతాయి.

రచయిత యొక్క మరొక స్నేహితుడు ఏ సమయంలో దొరుకుతాడంటే ఏదైనా మీటింగుకి అతను వెళ్ళాల్సివుంటే అది మానేసి ఇంట్లో కూర్చొంటాడు. సంభవం కాని వేళలో అతను సంభవంగా ఉంటాడు. నాకు మొదటిసారి కలిసినపుడు కొన్ని సంతకాలకు ఉదయం 11 గంటలకు తన ఇంటి వద్దకు రమ్మని, అక్కడే భోజన ఏర్పాట్లు చేస్తానని వాగ్దానం చేసి వెళ్ళిపోయాడు.

రచయిత స్నేహితుని ఇంటికి 11 గంటలకు వెళ్ళగా అక్కడ లేడు. గంట, రెండు గంటలు ఎదురు చూసి వాళ్ళ అబ్బాయిని అడగగా నాకు తెలియదు అని సమాధానం చెప్పాడు. ఒంటిగంట వరకు ఎదురుచూస్తూ ఉండిపోయాను. స్నేహితుని కుమారుడు మీకు ఏమైనా పని ఉందా అని నన్ను ప్రశ్నించగా నాకు (రచయిత) అర్థం అయినది. ఇంకా ఇక్కడ ఎక్కువసేపు ఉండకూడదు, భోజనానికి సంబంధించి ఎటువంటి ప్రయత్నాలు జరగలేదు అని తెలిసింది.

రచయితని రమ్మని చెప్పిన ఆ స్నేహితుడు ఆ సమయంలో వెళ్లే వాళ్ళ ఇంటికి భోజనానికి వెళ్ళాడు. అని సాయంత్రం తెలిసింది. స్నేహితుడు రచయితను క్షమించమని, తాను ఆ విషయం మరచిపోయానని చెప్పాడు. చాలా సంవత్సరాలు ఆ స్నేహితునితో కలిసి ఉండి నాకు గురించి అర్థం అయింది. ఆ స్నేహితుడు రచయిత ఇంటికి వస్తాను అని చెబితే రచయిత అతని కోసం ఇంటి వద్ద ఉండి ఎదురు చూడడు.

ఎందుకంటే అతను సమయానికి రాడు అని అర్ధమయింది. సాయంత్రం 7 గంటలకు వస్తా అంటే తర్వాత రోజు 8 గంటలకు వస్తాడు. అప్పుడు దారిలో వేరే మిత్రులు కనబడితే వారి ఇంటికి వెళ్ళి భోజనం చేసిన తరువాత తాను రచయిత ఇంటికి వస్తానన్న విషయం గుర్తుకువస్తుంది.

రచయిత యొక్క వేరొక మిత్రునకు ట్రాన్స్ఫర్ అవుతుంది. ఆ మిత్రుణ్ణి రచయితని తన ఇంటికి భోజనానికి రమ్మని మొదటి మిత్రుడు ఆహ్వానిస్తాడు. రచయిత, ఆ స్నేహితుడు ఇంటికి వెళ్ళగా అతను ఉండడు. వారిద్దరు ఆ మిత్రుని పోకడ తెలిసినవారు కనుక తిరిగి వెళ్ళిపోతారు.

రచయిత దృష్టిలో అటువంటి మిత్రులు వారి సమయాన్ని, ఇతరులు సమయాన్ని వృధా చేసేవారు అని అభిప్రాయం. అటువంటి వారు ఏమని చెబుతారంటే పని అనంతమైనది మరియు ఆత్మ అనురం. ఈ జన్మలో కాని పని వేరే జన్మలోనైనా పూర్తి చేయవచ్చు అని అంటారు. ఈ జన్మలో మనుషులుగా పుట్టాము. వేరే జన్మలో కప్పగా అయినా పుట్టి మిగిలిన పని పూర్తి చేయవచ్చు అంటారు.

कठिन शब्दों के अर्थ

मिलना = To meet, కలుసుకొనుట
मुट्ठी भर मात्रा = A handful of countable, లెక్కింపదగిన
सज्जन = Good person, మంచి వ్యక్తి
टाइमपीस = Timepiece a clock or watch, గడియారం
बरदाश्त = To bear, to tolerate, భరించుట
व्यर्थ = Waste, వ్యర్థము
इंतजार = Wait, వేచి ఉండుట
शिष्टता = Cultured, polite, గౌరవభావం
तनाव = Stress, ఒత్తిడి.

बचकानी = Childish, childly, చిన్నపిల్లల మనస్తత్వం
ऊब उठा = Feeling of a version disgust, విసుగుచెందుట
टलें = To be postponed, వాయిదావేయడం
आदत = Habit, అలవాటు
लोरियाँ = Lullaby,జోలపాట
विदालेना = Take leave, వీడ్కోలు తీసుకొనుట
चौकंकर = Alert, హెచ్చరిక
परेशानी = Distress, complication, ఉపద్రవం, బాధ
अफसोस = Sorry, reriorse, క్షమించడం, పశ్చాత్తాపం
चिल्लाना = Stream, అరుచుట, కేకవేయుట
छिपाना = Hide, దాచుట
बातचीत = Speech, conversation, ఉపన్యాసం, సంభాషణ
गट्टरआदमी = Bale of man, మొండి మనిషి
डाँटना = Castigare, శిక్షించుట
दिलचस्पी = Interest in, ఆసక్తికరమైన
एजेंट = Representative, ప్రతినిధి
फाटक = Gate, portal, ఇంటి ముఖద్వారం
हरगिज़ = Neverwill, ఎప్పుడూ రెడీ
पाबंदी = Restricts, పరిమితులు
अलबत्ता = Ofcourse, సరే, అలాగే
सिलसिला = Continuation, కొనసాగింపు
तबादला = Transfer, బదిలీ
प्रबंध = Arrangement, అమరిక
शिकायत = Complaint, ఫిర్యాదు
निंदा = Denigration, taunt, కించపరచడం
चोलालेना = Taking too, చాలా తీసుకోవడం

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 3rd Poem समता का संवाद Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 3rd Poem समता का संवाद

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
समता का संवाद कविता का सारांश लगभग पाँच छे वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
समता का संवाद कविता श्री मैथिलिशरण गुप्त के द्वारा लिखी गयी है। इसमें भारत के सभी धर्मो, संस्कृतियों, आचार-विचारों को समान रूप से दिखाकर देश में एकता स्थापित किया गया है । हमारा देश भारत माता का मंदिर है। हम सब उनके संतान है । सबलोग मिलकर सुख दुखों को बाँट देंगे और सब में शत्रुता छोडकर प्रेम की भावना को फैलाएँगे । भारत माता के लिए जपगान करेंगे और उनके प्रति हमारा कर्तव्य निभाएँगे । इससे हमसब का कल्याण होगा और हम सब की इच्छाएँ पूरी जाएँगी ।

प्रश्न 2.
गुप्त जी के अनुसार भारत देश की विशेषता क्या है ?
उत्तर:
गुप्त जी के अनुसार भारत देश अनेक धमों, सस्कृतियों, आचारगुप्त – विचारों का संगम स्थान है। यहाँ सब लोग मिलकर समता का संवाद करते है । सबलोग मिलजुलकर भारत माता की आराधना करते है और प्रेम भावना के साथ अपने – अपने चरित्र का निर्माण करते है । हम सब उन्ही के सलान है । इसलिए हम सब को साथ रहकर सुख दुखों को बांटना चाहिए और देश के लिए अपना कर्तव्य निभाना चाहिए। तभी हम सब का कल्याण होगा और भारत माता की कृपा से सब की इच्छाएँ पूरी हो जाएँगी ।

प्रश्न 3.
मैथिली शरण गुप्त का संक्षिप्त परिचय लिखिए ।
उत्तर:
मैथिलिशरण गुप्त जी का जन्म सन् 1886 में झांसी के चिरगाँव गाँव में हुआ । वे राष्ट्र कवि के रूप में प्रसिद्ध थे । उन्होंने अनेक राष्ट्रीय आंदोलनो में भी भाग लिया । भारत सरकार ने उन्हें पद्मभूषण आधि से भी सम्मानित किया। सन् 1964 में उनकी मृत्यु हो गयी । साकेत, जयभारत, यशोधरा, भारत-भारती, उनकी प्रसिद्ध रचनाएँ है । उन्होंने मानवता को अपनी कविता का आदर्श बनाया । त्याग और प्रेम को उन्होंने महानता दी । प्रस्तुत ‘समता का संवाद’ कविता में उन्होंने भारत में सभी धर्मों, संस्कृतियों, आचार-विचारों आदि को समान रूप में बलदेकर देश में एकता स्थापित करने का प्रयत्न किया। उनकी भाषा सरल खडीबोली है ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
समता का संवाद कविता के कवि कौन है ?
उत्तर:
समता का संवाद कविता के कवि श्री मैथिलीशरण गुप्त जी है ।

प्रश्न 2.
भारत माता के मंदिर में किसका व्यवधान नही है ?
उत्तर:
भारत माता के मंदिर में जाति – धर्म या संप्रदाय का भेदभाव नही है ।

प्रश्न 3.
मैथिलीशरण गुप्त का प्रमुख महाकाव्य कौन सा है ?
उत्तर:
साकेत मैथिलीशरण गुप्त का प्रमुख महाकाव्य है ।

प्रश्न 4.
समता शब्द का अर्थ क्या है ?
उत्तर:
समता शब्द का अर्थ समानता या बराबरी है ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
भारत माता का मंदिर यह, समता का संवाद जहाँ सबका शिव कल्याण यहाँ है । पावे सभी प्रसाद यहाँ ।
उत्तर:
यह पद्य ‘समता का संवाद’ नामक कविता से लिया गया है ।

इसके कवि मैथिलीशरण गुप्त जी है। इसमें देश की एकता पर बल दिया गया है ।

कविकां कहना है कि हमारा यह देश भारत माता का मंदिर हैं। यहाँ समता का संवाद किया जाता है । अर्थात् सभी जाति, मत, संप्रदाय में एकता दिखायी पडता है । ऐसे इस देश में हम सब का शुभ होता है। हम सबकी ऊँछाएँ पूरी होती हैं और हम सब पर समान रूप से कृपा दिखायी जाती है । कवि की भाषा सरल खडी – बोली है ।

प्रश्न 2.
सब तीर्थों का एक तीर्थ यह … एक चरित्र बना ले हम ।
उत्तर:
यह पंद्य ‘समता का संवाद’ नामक कविता से लिया गया है । इसके कवि मैथिलीशरण गुप्त जी है। सब को आदर्शमय जीवन बिताने का सन्देश कवि देते हैं ।

कवि का कहना है कि हमारे देश मे अनेक तीर्थ स्थल है । उनके समान हमारे हृदय को भी पवित्र बनाएंगे। हम अजातशत्रु बनकर सबसे मित्रता करेंगे। हमारे मनोभावों को एक निश्चित रूप देंगे और उनसे हमारे चरित्र आदर्श बनाएंगे। कवि की भाषा सरल खडीबोली है ।

समता का संवाद Summary in Hindi

कवि परिचय

मैथिलिशरण गुप्त जी का जन्म सन् 1886 में झांसी के चिरगाँव गाँव में हुआ । वे राष्ट्र कवि के रूप में प्रसिद्ध थे । उन्होंने अनेक राष्ट्रीय आंदोलनो में भी भाग लिया । भारत सरकार ने उन्हें पद्मभूषण आधि से भी सम्मानित किया । सन् 1964 में उनकी मृत्यु हो गयी । साकेत, जयभारत, यशोधरा, भारत-भारती, उनकी प्रसिद्ध रचनाएँ है। उन्होंने मानवता को अपनी कविता का आदर्श बनाया । त्याग और प्रेम, को उन्होंने महानता दी । प्रस्तुत ‘समता का संवाद’ कविता में उन्होंने भारत में सभी धर्मों, संस्कृतियों, आचार-विचारों आदि को समान रूप में बलदेकर देश में एकता स्थापित करने का प्रयत्न किया । उनकी भाषा सरल खडीबोली है ।

कविता का सारांश

हमारा देश भारत माता का मंदिर है । यहाँ सबलोग समान है और सबकी वाणी एक ही है । यहाँ पर सबका शुभ हो जाएगा और सभी को भारतमाता की कृपा मिलेगी ।

इसदेश में जाति, धर्म, संप्रदाय का कोई भेदभाव नही है । सभी को समान रूप में स्वागत किया जाता है और सब का समान आदार मिलजाता है। राम रहीम, बुद्ध, ईसा का सबकी पूजा की जाती है । भिन्न – भिन्न संस्कृतियां होने पर भी सभी का समान गौरव और सभी से समान ज्ञान प्राप्त होता है । सभी लोग प्रेम को चाहते है, पर शत्रुता को नहीं । इसदेश में सभी का शुभ मंगल होगा और सबकी इच्छाएँ पूरी हो जाएँगी ।

इसदेश में अनेक तीर्थस्थल है । पर हम अपने हृदय को ही पवित्र बनाकर तीर्थस्थल बनाएँगे । यहाँ पर हम अजातशत्रु बनकर सब को मित्र बनाएँगे । हम अपने मन की रेखाओं से एक मित्र बनाते है । अनेक आदर्शों से हम अपने चरित्र का निर्माण करते है ।

भारत माता के समक्ष रहने वाले हम सब भाई बहन है ! हम सब उसी माँ के गोद से पले सन्तान है । हम सब लोग मिलकर सुख – दुख को बाँट देंगे। सभी का कल्याण होगा और सभी की ऊँछाएँ पूरी हो जाएँगी ।

भारत माँ की सेवा में हम पूजारी है । उन्ही के कहने पर सब काम करते है । इस जीवन से लाभ उठाकर मुक्ति पाना हमारा कर्तव्य है । हम सब उसके अनुचर है । इस देश के करोडों लोग मिलकर भारतमाता का जयगान करेंगे । इस देश में हम सब का कल्याण होगा और हम सब पर उनकी कृपा रहेगी ।

इसप्रकार भारतदेश की महानता और भारतमाता को एक देवी के रूप में चित्रण करके उसके प्रति हमारा कर्तव्य निभाने का सन्देश कवि दे रहे हैं उनकी भाषा सरल खडीबोली है ।

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 3rd Lesson अधिकार का रक्षक Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 3rd Lesson अधिकार का रक्षक

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
उपेंद्रनाथ ‘अश्क’ का संक्षिप्त परिचय लिखिए ?
उत्तर:
उपेंद्रनाथ जी का जन्म 14 दिसंबर 1910 को जालंधर में हुआ 1 आपने लाहौर से कानून की परीक्षा उत्तीर्ण की। बाद में, स्कूल में अध्यापक हो गए । 1933 में साप्ताहिक ‘भूचाल’ का प्रकाशन आरंभ किया । अश्क जी को अध्यापन, पत्रकारिता, वकालत, रंगमंच, रेडियो, प्रकाशन और स्वतंत्र लेखन का व्यापक अनुभव था । 1936 में पहली पत्नी का निधन हो गया व 1941 में कौशल्याजी से दूसरा विवाह किया ।

उर्दू में ‘जुदाई की शाम का गीत’, ‘नवरत्न’, व ‘औरत की फितरत’ संग्रह प्रकाशित हुए हैं।

अश्कजी ने आठ नाटक, अनेक एकांकी, सात उपन्यास, सौ से भी अधिक कहानियाँ, अनेक संस्मरण लिखे ।

आपके उपन्यास ‘सितारों के खेल’, ‘गिरती दीवारे’, ‘गर्म राख’, ‘पत्थर अल पत्थर’, ‘शहर में घूमता आईना’, ‘एक नन्ही कंदील’, ‘बड़ी-बड़ी आँखे’ चर्चित रहे ।

प्रश्न 2.
‘अधिकार का रक्षक’ नामक एकांकी के मुख्य पात्र सेठ जी के बारे में संक्षिप्त में लिखिए ?
उत्तर:
अधिकार का रक्षक नामक एकांकी के मुख्य पात्र सेठजी है। सेठ जी प्रांतीय असेंबली के उम्मीदवार हैं। सेठजी जो कुछ भी कहते हैं वह कभी नहीं करते । लोगों से कहते हुए बात अपना जीवन में आचरण नही करते हैं । बच्चों के संबन्ध में कहते है कि बच्चो को प्रेम से देखना चाहिए लेकिन अपने बच्चे को ही दंड देता है । प्रेम से बच्चों के साथ व्यवहार करने की सलाह देता है । खुद अपने बच्चों को मारते हैं।

मजदूरों और गरीबों की सहायता करने की बात करते हैं । फिर भी अपना घर में काम करने वाली रसोइया और साफ करने वाली दो महिलाओं को पैसे देने के बिना धकेलता है । खुद सेठजी नौकरों पर हुए अत्याचार के विरुद्ध नौकर यूनियन स्थापित की है । ” असेंबली में जाते ही मजदूरों की अवस्था सुधारने का प्रयास करूँगा ” – इस तरह वायदे करते हैं। सेठजी श्रीमती सेठजी से बुरी तरह व्यवहार करते हैं । जब सरला जी फोन करती है तो महिलाओं के पक्ष लड़ने के लिए वादा करते हैं ।

चुनाव में जीतने के लिए और शासक को अपने हाथों में लेने के लिए सेठजी जैसे लोग अनेक प्रकार के व्यूह रचते हैं। नेताओं में बहुत से लोग योग्य नहीं हैं। इसीलिए जनता सोच समझकर अपनी कीमती वोट सही नेता को देना चाहिए ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
सेठजी का व्यवहार कैसा है ?
उत्तर:
धोखेबाज़ ।

प्रश्न 2.
सेठजी के बेटे का नाम क्या है ?
उत्तर:
बलराम ।

प्रश्न 3.
सेठजी के रसोइये का नाम क्या है ?
उत्तर:
भगवती ।

प्रश्न 4.
संपादक सेठजी से क्या निवेदन करता है ?
उत्तर:
मेरे स्वास्थ्य इजाज़त नही देता और सहायक संपादक का प्रबंध कर दे ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
मैं कह रहा था कि पूरे प्रांत में मैं ही ऐसा व्यक्ति हूँ जिसने पाठशालाओं में शारीरिक दंड तत्काल बंद करने पर ज़ोर दिया
है ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘अधिकार का रक्षक’ नामक पाठ से दिया गया है । यह पाठ एकांकी है । इसके लेखक ‘उपेंद्रनाथ अश्क’ जी हैं । 1932 में मुंशी प्रेमचंद की सलाह पर हिंदी में कहानियाँ लिखना शुरु किया । ” औरत का फितरत” आपकी कहानी संग्रह है। उन्होंने फिल्मों की कहानियाँ, पटकथाएँ, संवाद और गीत लिखे । प्रस्तुत एकांकी में नेतगण के बारे में कहा । यह एक व्यंग्यात्मक एकांकी है ।

व्याख्या : एकांकी में मुख्य पात्र सेठ जी है। सेठ प्रांतीय असेंबली के उम्मीदवार है । सेठ चुनाव के समय होने के कारण सबसे विनम्र से बातें कर रहे हैं। मंत्रीजी सेठ को फोन करके बातें करते समय सेठजी मंत्रीजी से उपरियुक्त वाक्य कहते हैं। सेठजी सब इलाकों में पाठशालाओं में शारीरिक दंड तत्काल बंद करने पर जोर दिया है। बच्चों को स्कूलों में शारीरिक दंड देना मना किया । अगर किसी बच्चे को दंड दिया तो शिक्षक को नौकरी से निकाल देंगे या जेल भिजवाना पडेगा । बच्चों के लालन पालन में परिवर्तन लाने केलिए बहुत जोर से बातें करते हैं। बच्चों पर बात बात पर डाँट-फटकार कर रहे हैं। इसे बदलना पडेगा ।

विशेषताएँ : बच्चों को शारीरिक दंड देना सरकार ने मना किया । इस तरह सोचकर लाड़प्यार देंगे तो बच्चे बिगड़ भी जायेंगे। बच्चों को सही – गलत का ज्ञान करवाना हमारी जिम्मेदारी हैं ।

प्रश्न 2.
मैं कहती हूँ, आप बच्चों से प्यार करना कब सीखेंगे ? जब देखो, पीटते रहते हो । देखो तो सही, गाल पर उँगलियों के निशान पड़ गए हैं ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘अधिकार का रक्षक’ नामक पाठ से दिया गया है । यह पाठ एकांकी है । इसके लेखक ‘उपेंद्रनाथ अश्क’ जी हैं । 1932 में मुंशी प्रेमचंद की सलाह पर हिंदी में कहानियाँ लिखना शुरु किया । “औरत का फितरत ” आपकी कहानी संग्रह है । उन्होंने फिल्मों में कहानियाँ, फटकथाएँ, संवाद और गीत लिखे । प्रस्तुत एकांकी में नेता गण के बारे में लिखे । यह एक व्यंग्यात्मक एकांकी है ।

व्याख्या : एकांकी में मुख्य पात्र सेठजी है। सेठ प्रांतीय असेंबली के उम्मीदवार है। मंत्रीजी से फोन में बातें करते समय सेठ जी के छोटे बेटे बलराम कमरे के अंदर आकर पिताजी से कुछ बोलना चाहता है । लेकिन सेठ बलराम की थप्पड देकर नौकर रामलखन के साथ बाहर भेज देता है ! बलराम रोते हुए श्रीमती सेठ के पास जाता है ।

पिताजी पर माँ को शिकायत करता है । तब श्रीमती सेठ अंदर आकर ऊपरियुक्त प्रसंग सेठजी से करती है। बच्चों के मन कोमल होता है। बच्चों से इस तरह बरताव करना छोडिए । प्यार से अपने पास बुलाकर समझायोंगे तो समझ जायेगा । गाल पर उंगलियों की निशान भी पड़ गए है । दुबारा ऐसा नही करना । (पति) सेठजी बातें सुनकर पत्नी को धकेलते हुए बाहर निकालता है । सेठ कोध से पागल हो जाता है ।

विशेषताएँ : माँ बाप बच्चों को अनुशासन के साथ अच्छे बुरे की पहचान करवानी चाहिए। कभी कभी प्रेम व स्नेह ही सबसे अच्छी चीज़ होती जो अपने बच्चों को दे सकते हैं ।

अधिकार का रक्षक Summary in Hindi

लेखक परिचय

उपेंद्रनाथ ‘अश्क’ का जन्म जालन्धर, पंजाब में हुआ । जालन्धर में प्रारम्भिक शिक्षा लेते समय 11 वर्ष की आयु से ही वे पंजाबी में पुकबंदियाँ करने लगे थे । कला स्नातक होने के बाद उन्होंने अध्यायन का कार्य शुरु किया तथा विधि की परीक्षा विशेष योग्यता के साथ पास की । ‘अश्क’ जी ने अपना साहित्यिक जीवन उर्दू लेखक के रूप में शुरु किया था ।

सन् 1932 मुंशी प्रेमचंद की सलाह पर उन्होंने हिंदी में लिखना आरम्भ किया । सन् 1933 में उनका दूसरा कहानी संग्रह ‘औरत की फितरत’ प्रकाशित हुआ जिसकी भूमिका मुंशी प्रेमचन्द ने लिखी । उनका पहला काव्य संग्रह ‘प्रातः प्रदीप’ सन् 1938 में प्रकाशित हुआ I बम्बई प्रवास में उन्होंने फिल्मों की कहानियाँ, पटकथाएँ, संवाद और गीत लिखे, तीन फिल्मों में काम भी किया । किन्तु चमक-दमक वाली जिन्दगी उन्हें रास नहीं आई । उनको 1972 के ‘सोवियत लैंड नेहरु पुरस्कार’ से भी सम्मानित किया गया ।

सन् 1996 में उपेंद्रनाथ ‘अश्क’ चिर निद्रा में लीन हो गए ।

उपेंद्रनाथ अश्क ने ‘गिरती दीवारें’ ‘शहर में घूमता आईना’, ‘गर्म राख’, ‘सितारों के खेल’ जैसे प्रसिद्ध उपन्यास लिखे । कहानी संग्रहों में ‘सत्तर श्रेष्ठं कहानियां’, ‘जुदाई की शाम के गीत’, ‘काले साहब’, ‘पिंजरा’, ‘आड़’ प्रसिद्ध हैं ।

‘लौटना हुआ दिन’, ‘बड़े खिलाडी’, ‘जय-पराजय’ ‘स्वर्ग की झलक’, ‘भँवर’ चर्चित नाटक हैं । एकांकी संग्रहों में ‘अन्धी गली’, ‘मुखडा बदल गया’, ‘चारवाहे’ प्रसिद्ध हैं ।

‘एक दिन आकाश ने कहा’, ‘प्रातः प्रदीप’, ‘दीप जलेगा’, ‘बरगद की बेटी’ उनकी काव्य रचनाएँ हैं । संस्मरणों में ‘मण्टो मेरा दुश्मन’, ‘फिल्मी जीवन की झलकियाँ और आलोचनात्मक ग्रंथों में ‘अत्वेषण की सहयात्रा’, ‘हिंदी कहानी एक अन्तरंग परिचय’ सराहनीय हैं ।

प्रस्तुत पाठ ‘अधिकार का रक्षक’ एक एकांकी है। इसके लेखक ‘उपेंद्रनाथ अश्क’ जी है। ‘अश्क’ जी कहानियाँ, पट कथाएँ, संवाद और गीत लिखे। आप को 1972 के ‘सोवियत लैंड नेहरु पुरस्कार’ से भी सम्मानित किया । प्रस्तुत एकांकी में चुनाव में लड़ने वाले एक नेता के बारे में कहा । नेता लोग अधिकार पाने के पहले क्या क्या करेंगे । अधिकार पाने के बाद क्या करेंगे । व्यंग्यात्मक एकांकी है ।

सारांश

एकांकी का प्रारंभ और अंत सेठजी से होता है। सेठजी असेंबली के उम्मीदवार है । प्रातः काल का समय है। सेठ साहब अपना ड्राइंग रूम में बैठे हुए हैं। सेठ अपनी जीत के लिए बडी सी बड़ी कोशिश कर रहा है । कल एक जलसा रखा था । जलसे में मंत्री जी आये । मंत्री सेठजी के बारे में भाषण दिया । वही मंत्री अभी सेठजी को फोन करते है । सेठजी, मंत्रीजी से कोन मे बात कर रहे हैं । “मंत्रीजी कल आप मेरे पक्ष में भाषप दिये । सब लोग आपकी बातें सुनकर मुझे वोट देने को तैयार हो गए है’ ” आप को बहुत धन्यवाद ।

सेठजी मंत्रीजी से कहते है कि मै गरीबों का उद्धार करने के लिए तैयार हूँ । अपना सारा जीवन गरीबों की सेवा में लगा दिया । इतना ही नहीं बच्चों के लिए भी बहुत कुछ करने तैयार हूँ । हमारे प्रांत में मै ही ऐसा व्यक्ति हूँ जिसने पाठशालाओं में शारीरिक दंड तत्काल बंद करने पर जोर दिया । बच्चों की लालन-पालन, शिक्षा सब कितनी पुरानी पद्धति का है ।

बात-बात पर डाँट फटकार कर रहे हैं। मै (सेठजी) सबकुछ बदलना चाहता हूँ। जब मंत्रीजी से फोन में बातें करते समय सेठजी के छोटे बेटे आकर कुछ बोलने का प्रयास करता है । सेठजी टेलीफोन का चोंगा मेज पर रखकर बच्चे को थप्पड़ लगाते हैं । सेठजी अपना नौकर रामलखन को आवाज़ लगाते है । भागता हुआ नौकर आता है । छोटे बाबु बलराम को यहाँ से लेजाओ । मै मंत्री से बात कर रहा हूँ । यहाँ आकर नालायक शोर मचा रहा है। रामलखन लड़के का हाथ पकड़कर बाहर ले आता है ।

‘टेलीफोन’ में बातें बच्चों के बारे में कहते हैं। शारीरिक दंड तत्काल बंद करवाना चाहता है । लेकिन अपने बच्चे को इधर मारता है” । बाद में टेलीफोन में बातें करना खतम हो जाता है। रामलखन अंदर आकर सेठजी से कहता है कि – सफाई करने वाली अपनी मजदूरी माँग रही है । उसी समय रसोइया भी आकर पैसे माँगती है । सेठजी कहते हैं कि “बाद में पैसा दूँगा । अब तुम दोनों बाहर जाओं” । तब रसोइया भगवती पूछती है कि “मै अपने बच्चों को कहाँ से खिलाऊँ” । कृपा करके मज़दूरी दीजिए । क्रोध से सेठजी कहते है जाओ, यहाँ से जाओ अगले महीने दूँगा । लेकिन मजदूरी लेने के बिना भगवती वहाँ से जाना नही चाहती । सेठ उस की मुँह पर दो रुपये फेंकते है । दी रुपये लेने से इनकर करती है । सेठ भगवती को पीटते हुए बाहर धकेलता है । रामलखन अखबार लाता है ।

मंत्री (होज़री यूनियन) सेठजी को फोन करता है । सेठ “मंत्री जी से नमस्कार कहकर कहते है कि मै आपका अत्यंत आभारी हूँ” । मै ( सेठजी) असेंबली में जाते ही मजदूरों की अवस्था सुधारने का प्रयास करूँगा । “मजदूरों की माँग पूरी करवाऊँगा । काम के घंटे तय होंगे और तनख्वाह भी समय पर देने का और दिलवाने का प्रयास करूँगा । “धन्यवाद कहकर टेलीफोन मेज़ पर रखता है ।

सेठ अभी मज़दूरी न देकर रामदेई और भगवती को भेज़ देता है। लेकिन फोन में कैसे कैसे बातें किया। बोलते कुछ और करते कुछ ।

दरवाजा खुलता है । दुबले – पतले, आँखो पर चश्मा लगाए संपादक भीतर आते हैं । सेठ समाचार पत्र देख रहा है । संपादक सेठजी से यह बात कहता है कि – “मेरी आँखे बहुत खराब हो रही हैं”। रात को रोज़ दो-तीन बज जाता लेकिन काम पूरा नही हो रहा है । कृपा : करके सहायक संपादक का प्रबंध कीजिए । सेठजी कहते है कि – “पाँच रुपए तनख्वाह बढ़ा दूँगा । पूरा काम आप को ही संभालना होगा” । संपादक कहता है कि स्वास्थ्य इजाज़त नहीं देता । सेठ बोलते है कि काम छोडना चाहे तो छोडो । नया संपादक आयेगा ।

रामलखन भीतर आकर सेठजी से कहता है कि आप से मिलने विश्वविद्यालय से लड़के आये, आप चाहे तो अंदर भेज दूँ । सेठजी अंदर भेजने के लिए कहते है । लडकों अंदर प्रवेश करते हैं, सेठजी से नमस्ते कहते हैं और सब छात्र आप को ही वोट देने के लिए सोच रहे हैं । सेठजी बहुत संतुष्ट हो जाते है। उन दो लड़कों में एक लड़का सेठजी से कहता है कि प्रिंसिपल को हम हटाने चाहते हैं क्यों कि वे बहुत अनुशासनप्रिय और कठोर स्वभाव के हैं। सेठजी लड़कों को संपादक के पास जाकर बयान देने को कहते हैं । लड़के बयान देकर चले जाते हैं । संपादक सेठजी बोलते हैं कि प्रिंसिपल को हटाना इस समय ठीक नही है । चुनाव हो जाने के बाद सोचेंगे ।

श्रीमती सेठ दरवाजे धक्का मारते अंदर आकर पूछती है कि बच्चे को देखो । गाल पर उँगलियों के निशान पड़ गए है। ऐसा मारते क्या ? सेठ जवाब नही देता और सेठानी को बाहर जाने की आज्ञा देता है ।

श्रीमती सेठ कहती हैं कि तुम बाप नही, दुश्मन हैं। अपने बच्चों को देखना नही आता लेकिन दूसरों के बच्चों से प्रेम करेंगे। मै अभी मायके जाऊँगी कहकर कमरे से बाहर रोती हुई आती है । तेज़ी से बच्चे को लेकर जाती है । दरवाज़ा ज़ोर से बंद होता है। फ़ोन फिर बजता है । श्रीमती सरला देवी जी से मधुर स्वर में सेठ बातें करना शुरु करता है । सेठजी सरला जी से पूछते है कि – “महिला समाज मुझे वोट देने के लिए तैयार है क्या ? मै कुछ आशा रखूँ क्या ?” “आप विश्वास रखे, महिलाओं के हितों की मै पूरी रक्षा करूँगा। महिलाओं के अधिकारों के लिए लडूंगा । मुझ से बढ़िया रक्षक आपको वर्तमान उम्मीदवारों में और कोई न मिलेगा “। इस से एकांकी समाप्त हो जाती है ।

सेटजी अभी अपनी पत्नी को धकेलता है; ज़रा भी इज्जत नही देता लेकिन महिलाओं के लिए कुछ भी करने का तैयार हो रहा है” । वायदेपर वायदे करते हैं कि हम यह करेंगे और वह करेंगे । यही चुनाव के समय नेताओं के वोट माँगने का विधान है ।

विशेषताएँ :

1. नेता गण चुनाव के समय अनेक प्रकार के व्यूह रचते हैं ।
2. जनता के साथ चुनाव के समय विनम्र से बातें करते हैं ।
3. जगह-जगह पर नेता लोग अपनी विशिष्ट पोशाक पहनकर वोट की भिक्षा माँगते फिरते हैं ।
4. इस एकांकी में सेठजी के चरित्र से हमें पता चलता है कि नेता कहते कुछ और करते कुछ । कभी उन पर यकीन न करना
5. नेताओं में बहुत से लोग योग्य नही हैं ।

अधिकार का रक्षक Summary in Telugu

సారాంశము

ఈ పాఠం ఒక ఏకాంకిక. (ఏకాంకిక లేదా లఘు నాటికలో తక్కువ పాత్రలు తక్కువ దృశ్యాలతోనే ఒకే రంగస్థల నేపథ్యంలో కథాగమనం సాగుతుంది). నాటకం పెద్దది పైగా అనేక దృశ్యాలు అనేక నేపథ్యాలు ఉండవచ్చు. ఈ ఏకాంకిక వ్రాసింది ఉపేంద్రనాథ్ అశ్క గారు. అశ్క గారు కథలు, నాటకాలు, సినీరంగానికి పాటలు వ్రాసినటువంటి వ్యక్తి. 1972లో సోవియత్ లైండ్ నెహ్రూ పురస్కారంతో సన్మానించిరి. ప్రస్తుతం ఈ నాటకంలో ఎన్నికల సమయంలో రాజకీయ నాయకులు ఎలా ఉంటారు. అధికారం పొందిన తరువాత ఎలా ఉంటారు అనే విషయం గురించి వ్యంగ్యాత్మకంగా వ్రాసిరి.

నాటకం ప్రారంభం మరియు అంతం ఒక సేతో ఉంటుంది. సేర్ అసెంబ్లీ ఎన్నికలలో పోటీ చేసే ఒక అభ్యర్ధి. నాటకం సమయం ఉదయం. సేఠ్ తన డ్రాయింగ్ రూములో కూర్చుని ఉన్నారు. తను ఎన్నికలలో ఎలా గెలుపు పొందాలి అని వ్యూహరచనలు చేసుకుంటున్నాడు. ఫోన్ మ్రోగుతుంది.

ఫోనులో మంత్రిగారు సేర్ని ఉద్దేశించి నిన్న సభ గురించి నీ అభిప్రాయం చెప్పమంటారు. నిన్న సేఠ్ ఒక పార్టీ (వేడుక) మీటింగ్ పెట్టగా మంత్రిగారు సేఠ్ గురించి గొప్పగా చెబుతారు. తమరి ఉపన్యాసం విన్న వారందరూ నాకు ఓటు వేయడానికి సిద్ధముగా ఉన్నారని సేఠ్ మంత్రితో చెబుతాడు. తమరికి నా ధన్యవాదములు.

సేఠ్ మంత్రితో ఇలా చెబుతున్నాడు. నేను పేదలకోసం, వారి శ్రేయస్సు కోసం కష్టపడేవాడిని. అంతేకాక పిల్లల గురించి చాలా మార్పులు తేవాలని అనుకుంటున్నాను. మా ప్రాంతంలో ఏ పాఠశాలలో కూడా పిల్లలపై చెయ్యి వేయరాదని తీర్మానం చేశాను. ఎవ్వరు పిల్లలను మానసికంగా దండించకూడదని చెప్పాను. మన పిల్లల పెంపకంలో చాలా మార్పులు తేవాలి.

అందరూ పాత పద్ధతులను అవలంభిస్తున్నారు అని మాట్లాడుతూ ఉండగా సేర్ చిన్న కొడుకు లోపలికి వచ్చి తండ్రితో ఏదో చెప్పబోతుండగా తండ్రి అనగా షేర్ గట్టిగా ఒక దెబ్బవేసి పనివాడైన రామలఖనన్ను పిలిచి బయటకి పంపివేస్తాడు. ఫోనులో పిల్లలకు దండన విధించరాదని పలికే సేఠ్ తన కొడుకుని స్వయంగా కొడతాడు. తర్వాత ఫోనులో మంత్రితో సంభాషణ పూర్తి అవుతుంది.

పనివారు, వంటవారు అనగా భగవతి మరియు రామవి సేఠ్ వద్దకు వచ్చి తమ జీతం ఇవ్వమనగా వచ్చే నెలలో తీసుకోమని అరుస్తూ సమాధానం చెబుతాడు. భగవతి తనకు, తన పిల్లలకు తినడానికి డబ్బు లేదు దయచేసి ఇవ్వండి అని అడుగగా రెండు రూపాయలు ముఖాన కొట్టి పో అని గద్దిస్తాడు. భగవతి ఆ డబ్బు తీసుకోడానికి అంగీకరించదు. గట్టిగా మెడపట్టి ఆ స్త్రీని సేఠ్ బయటకు తోసేస్తాడు. రామలఖన్ని పలిచి మరల లోపలికి పంపకు అని చెబుతాడు.

మరలా ఫోన్ మ్రోగుతుంది. ఈ సారి హోజరి యూనియన్ మంత్రి ఫోనులో సేత్తో మాట్లాడుతున్నాడు. నేను ఎల్లప్పుడు ఋణబద్ధుడను దయచేసి నన్ను ఎందుకు జ్ఞాపకం చేసుకున్నారో తెలపవలసిందిగా కోరతాడు. మంత్రితో కార్మికుల కష్టాలు, వేతనాలు గురించి అసెంబ్లీలో పోరాడతానని చెబుతాడు. అంతకు ముందే ఇంటి పనివారికి జీతం ఇవ్వకుండా కొట్టిన వ్యక్తి ఎలాంటి మాటలు చెబుతున్నాడు. ధన్యవాలు తెలిపి ఫోను పెట్టేస్తాడు.

గది తలుపులు తీసుకొని తన సంపాదకుడు లోపలికి వస్తాడు. అతను చాలాకాలం నుండి సేఠ్ వద్దనే పనిచేస్తున్నాడు. ‘సేత్తో తను పనిచేసే సమయం ఎక్కువగా ఉంది. సహాయంగా వేరే వ్యక్తిని నియమించమని కోరగా `సేఠ్ కొత్త సంపాదకుని నియమించను. నువ్వే పని అంతా చేయి, లేకపోతే మానివేయి అంటాడు. ఇంతలో విశ్వవిద్యాలయం నుండి ఇద్దరు అబ్బాయిలు వచ్చి విద్యార్థుల ఓట్లన్నీ మీకే అని చెబుతారు.

తమ విశ్వవిద్యాలయంలో ప్రిన్స్పాల్ని మార్చమనగా సరే చూద్దామని చెప్పి వారిని పంపిస్తాడు. కాని ప్రిన్స్పాల్ని మార్చే ఉద్దేశ్యం లేదు. అంతలోనే నేర్ భార్య లోపలికి వచ్చి పిల్లవాడిని కొట్టినందుకు సంజాయిషీ అడుగుతుంది. సేర్ ఆమెను కసురుకొని బయటికి పొమ్మని అరవగా ఆమె తన పుట్టింటికి వెళ్ళిపోతానని చెప్పి వెళ్ళిపోతుంది.

మరల ఫోను మ్రోగుతుంది. శ్రీమతి సరళాదేవి మహిళా సంఘ నాయకురాలితో మాట్లాడగా ఆమె మహిళల ఓట్లు సేక్కే పడతాయని చెబుతుంది. తను గెలిస్తే తప్పక స్త్రీని ఉద్దరించే కార్యక్రమాలు చేస్తానని వాగ్దానం చేస్తాడు. ఎన్నికల సమయంలో ఎన్నో వాగ్దానాలు చేస్తారు. కాని అవి అన్నీ అబద్దమే. నాయకులు మాటలలో ఒకటి చేతలలో మరొకటి చేస్తారు అని వ్యంగ్యంగా రచయిత తెలిపారు.

कठिन शब्दों के अर्थ

अधिकार = Power, Authority, అధికారం
रक्षक = Saviour, Protector, రక్షకుడు
उम्मीदवार = A candidate for election, ఎలక్షనులో నిలబడే వ్యక్తి
रसोइया = Cook, వంట.
भाषण = Conversation, Speech, ఉపన్యాసం.
लालन-पालन = Bringing up, పెంచి పెద్దచేయి, పోషించుట.
शिक्षा = Education, శిక్ష
डरपोक = Timid person, పిరికివాడు
दब्बू = Henpecked, Submissive, లొంగి ఉండు.
चोंगा = Funnel, Cylindrical tube, గరాటు, రిసీవర్
शोर = Noise, అల్లరి
चांटा मारना = Slap, Fetch, చెంపదెబ్బ వేయుట.
पिटाई = Beating, కొట్టుట

शारीरिक दंड = Corporal punishment, శారీరక దండన.
अत्याचार = Victimization, Atracity, దురాగతం
जलसा = Celebration, festival, వేడుక
मजदूरी = Labour, కార్మిక
लापरवाह = Careless, అజాగ్రత్త
हज़म करना = To digest, జీర్ణించుకొనుట
धकेलना = Hustle, గొడవ, లాగుట, గట్టిగా బయటకు లాగుట.
हलचल = Stir, Scrabble, fluster, ప్రకంపనలు.
अखबार = Newspaper, వార్తాపత్రిక
संपादक = Editor, సంపాదకుడు
वक्तव्य = Statement, వాజ్ఞూలము, చెప్పినమాట
विश्वविद्यालय = University, విశ్వవిద్యాలయం.
अनुशासन = Discipline, క్రమశిక్షణ.
हड़ताल = Strike, సమ్మె.
सदस्य = Member, సభ్యుడు
चुनाव = Selection, choice, election, ఎన్నుకొనుట
धक्का मारना = To dash, గట్టిగా లాగు, దెబ్బ, కొట్టుట.
निशान = Mark, signal, గుర్తుగల.
फोड़ देना = To break, to split, పగలగొట్టుట, బద్దలవుట.
पागल = A fool, idiot, పిచ్చి, మూర్ఖుడు.
कर्कश आवाज = Rasp voice, hard voice, కర్కశమైన గొంతు
मधुर आवाज = Sweet voice, తీయని గొంతు.
तबीयत = Health, ఆరోగ్యం.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 6th Poem दान बल Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 6th Poem दान बल

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
दान बल कविता का सारांश पाँच वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
दान बल कविता रश्मिरथी नामक काव्य के चतुर्थि सर्ग से लियाँ गया है । उसके कवि श्री रामधारी सिंह दिनकर जो है । इसमें कवि दानकी महानता, उसकी सहजता और समय पर दान देने पर बल देते है । इसके लिए वे वृक्ष अपना फल त्यागने से ही स्वस्थ रहती है और उस फल की बीजों से नये पौधा उत्पन्न होते है । नदि पानी को देकर दूसरें को जीवन देती है और उसके पानी भाष्प बन्कर फिर बरसकर नदी मे ही मिल जाता है दान देना एक सहज प्रवृती है । समय पर देने से उसकी महानता रहती है। मरने के बाद देने से कोई फल नही मिलता । इसलिए दान बल सबके लिए आवश्यक है ।

नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर तीन – चार वाक्यों में दीजिए ।

प्रश्न 1.
दान बल कविता का में फलों का दान करने से पेड को क्या लाभ होता है ?
उत्तर:
दान देना एक स्वाभाविक प्रक्रिया है । इसका समर्थन करते हए कवि कहते है । कि वृक्ष फल देता है । यह कोई दान नहीं है । यदि ऋतु जाने के बाद वृक्ष फल को नहीं छोडता है तो फल उसी डाल पर सड़ जाते है । इससे कीडे निकलकर सारा वृक्ष नाश हो जाता है । यदि वृक्ष फल को गिरा देता है तो फिर नभे फल आते है और उस फल के बीजों से नये पौधों उत्पन्न होते है ।

प्रश्न 2.
दिनकर के अनुसार दान देने से नदी को क्या लाभ होता है ?
उत्तर:
दिनकर दान की महानता मे नदी का उदाहरण देते हुए कहते है की नदी अपने में पानी को शोककर नही रखती । वह पानी का त्याग करके लोगों को जीवन देती है। नदी का पानी भाप बनकर बादलों का रुप लेता है और बरसकर उसी नदी में मिल जाता है । उसी प्रकार मनुष्य को भी दान देने से लाभ होता है ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
दान – बल कविता के कवि कौन है ?
उत्तर:
दान – बल के कविता के कवि श्री रामधारी सिंह दिनकर जी है ।

प्रश्न 2.
किस काव्य के लिए दिनकर को ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला ?
उत्तर:
उर्वशी काव्य के लिए दिनकर को ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला । बल कविता ने कवि के अनुसार किसकी कीर्ति प्रतिष्ठा हमेशा रहती है ?

प्रश्न 3.
दान – बल कविता ने कवि के अनुसार दानीव्यक्ति की प्रतिष्टा हमेशा रहती है ।
उत्तर:
दान – बल कविता में कवि के अनुसार दानीव्यक्ति की प्रतिष्टा हमेशा रहती है ।

प्रश्न 4.
दान – बल कविता किस काव्य से लिया गया है ?
उत्तर:
दान – बल कविता दिनकर के रश्मिरथी काव्य के चतुर्थ सर्ग से ली गयी है ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
ऋतु के बाद फलों को रुकना
उत्तर:
यह पद्य ‘दान – बल, नामक कविता से लिया गया है। यह कविता रश्मिरथी नामक काव्य से लिया गया है । इसके कवि श्री रामधारी सिंह दिनकर जो है ।

इसमे दान की महानता को व्यक्त करते हुए कवि वृक्ष का उदाहरण दे रहा है । वृक्ष ऋतु जाने के बाद स्वयं अपने फलों को छोड देती है । यदि नहीं छोडती तो वे फल डालों पर ही सड जाते है। उससे कीडे निकलकर साश वृक्ष नाश हो जाता है । यदि फल को छोड़ता है तो उसके बीजों से नये पौधे और नये फल उत्पन्न होते है उसकी भाषा सरल खडीबोली है ।

प्रश्न 2.
दान जगत का प्रकृत धर्म है,
उत्तर:
यह पद्य ‘दान – बल’ नामक कविता से लिया गया है । यह कविता रश्मिरथी नामक काव्य से लिया गया है इसके कवि रामधारी सिंह दिनकर जी है ।

कवि का कहना है कि दान देना एक सहज स्वभाव है । इसको देने में व्यक्ति व्यर्थ रुप से डरता है । हम सब को एक दिन सब त्याग करके चले जाना है। लेकिन जो समय पर दान देता है वही महान होता है । जो मरते समय छोडकर जाता है, उसकी कोई महानता नही रहती ।

दान बल Summary in Hindi

कवि परिचय

श्री रामधारी सिंह दिनकर का जन्म 1908 ई में बिहार के मुंगेर जिले के सिमरिया नामक गाँव मे हुआ था । उन्हे ‘पद्म भूषण’ की उपाधि से अलंकृत किया गया । उनकी पुस्तक ‘संस्कृति के चार अध्याय के लिए उन्हे साहित्य अकादमी पुरस्कार मिला । ‘उर्वशी’ काव्य पर भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार ‘दिनकर जी को मिला। उनहे राज्य सभा सदस्य के रुप में मनोनीत किया गया ।

सन् 1974 ई. में उनका स्वर्गवास हुआ । रेणुका, हुंकार, कुरुक्षेत्र, रश्मिरथी, परशुराम की प्रतीक्षा, उर्वशी उन्की प्रसिद्ध रचनाएँ है । संस्कृति के चार अध्याय में भारतिय संस्कृति के प्रति गौरव और राष्ट्रीय चेतना, देशप्रेम की भावना उनकी रचनाओं में स्पष्ट होती है । उन्की भाषा सरल रुडीबोली है । प्रस्तुत कविता ‘ दान बल’, ‘रश्मिरथी’ काव्य के चतुर्थ सर्ग से ली गयी है। इसमें दान की महानता और उससे जीवन की संपूर्णता पर ध्यान दिया गया है ।

सारांश

कवि का कहना है कि दान के देने से ही मानव जीवन निरंतर पूर्णरूप से आगे चलती है । दान बल से स्नेह ज्योति उज्जव, उज्वल जलती है। रोते हुए या हँसते हुए जो दान देते है, जो अहंकार में पडकर दान देते है और जा अपने स्वत्व को त्याग मानते हैं, उसका कोई फल नहीं मिलता ।

वास्तव में त्याग देना स्वत्व का त्याग नही है, यह जीवन की सहज क्रिया मात्र है । जो अपनी संपत्ति को रोक लेता है नह जीवित रहते हुए भी मृतक के समान हैं । अर्थात् जो दूसरों को दान या मदद करते वह मरे हुए व्यक्ति के समान है । कवि वृक्ष का उदाहरण देते हुए कहते है कि वृक्ष किसी पर कृपा दिखाने के लिए फल नहीं देता है । यदि वृक्ष फल को गिरने से रोक देती है और ऋतु चले जान के बाद भी फल डाल पर भी रखते है तो ये फल सड जाते है और उससे की टाणु निकल कर डालों को ही नही, सारे वृक्ष को नाश देती है । इसलिए वृक्ष फल को त्याग देता है तो उसके बीजों से नसे पौधे पैदा होते है ।

नदी का उदाहरण देते हुए कवि कहते हैं कि नदि भी अपने पानी को नहीं रोकती है। नदी का पानी भाप बनकर बादलो का रूप लेता है और बरसकर पानी उसी नदी में मिल जाता है । इसलिए जो भी हम देते है उसका संपूर्ण फल हमें प्राप्त होता है ।

इस प्रकार कवि का मानना है कि दान एक प्राकृतिक धर्म है । दान देने में मनुष्य व्यर्थ ही डरता है । हर एक को किसी – न – किसी दिन सब छोडकर जाना ही है । इसलिए समय का ज्ञान समजकर हमे सब कुछ समय पर दान देना चाहिए। नहीं तो जब मृत्यु आती है तो अपना सर्वस्व छोड़कर भी लाभ नहीं मिलता ।

इस प्रकार दान देना मनुष्य का सहज स्वभाव होना चाहिए । यह कोई उपकार नहीं है । इस कर्तव्य को निभाना हमारा कर्तव्य है । उनकी भाषा सरल खडीबेली है ।

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 5th Poem प्रथम रश्मि Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 5th Poem प्रथम रश्मि

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
‘प्रथम रश्मि’ कविता का सरांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
प्रथम रश्मि कविता सुमित्रानंदन पंत्र जी से लिखी गयी है । प्रकृति की सहज सुन्दरता इसमें वर्जित है । प्रातः काल के समय मे सूर्योदय के किरणों को छूकर बाल विहंगिनी गीत गाते हैं । उनको कैसे मालूम कि सूर्योदय हो गया है। चन्द्र किरण के चूमने से नव कोमल पत्ते मुस्कुराना अर्थात रहे है। रात के तारे मन्द पड गए है । अन्धकार समाप्त होकर सूर्योदय हो रहा है । इसके स्वागत मे कोयल गीत गा रही है । कवि यह प्रश्न कर रहा है कि हे अंतर्योमिनी तुम्हे किसने बताया कि सूर्योदय हुआ है । कवि का हृदय प्रकृति के सहज सुन्दरता का स्पर्श कर रहा है ।

नीच दिए गए प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए ।

प्रश्न 1.
सुमित्रानंदन पंत का कवि परिचय लिखिए ।
उत्तर:
सुमित्रानंदन पंत जी का जन्म सन् 1900 ई.मे अल्मोडा जिले के कौसानी नामक गाँव में हुआ था । वे कोमलता के कवि कह जाते है । आप शांत स्वभाव के थे । उन्होंने असहयोग आंदोलानों मे भाग लिया । उनपर आध्यात्मिक ग्रन्थों का भी प्रभाव था । उनकी रचनाओं मे प्रकृति सौन्दर्य, आदर्शवादी विचार धारा और अरविंद दर्शन का क्रमशः प्रभाव दिखाई देता है । सन् 1977 में उनकी मृत्यु हो गई । वीणा, ग्रंथि पल्लाव, युगंत उनकी प्रसिद्ध रचनाएँ है । ‘चिदंबरा’ काव्य के लिए उन्हे ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला। वे प्रकृति सौन्दर्य के अद्वितीय कवि माने जाते है । प्रस्तुत प्रथम रश्मि कविता में प्रातः काल के प्रकृति सौन्दर्य का सुंदर वर्णन उन्होंने किया ।

प्रश्न 2.
कवि ने प्रातः काल का वर्णना किस प्रकार किया है ?
उत्तर:
पंत जी ने प्रातः काल का सुन्दर वर्णन किया है । उषा काल मे सूरज की प्रथम किरण धरती को छूने से कितने सुन्दर परिवर्तन होते है, उनका सुन्दर वर्णन किया है। सूर्योदय के स्वागत में नन्ही सी पक्षी की मधुर आवाज मे गाना, नन्ही सी कलियों का चन्द्रके किरण तितलियों के रूप मे स्पर्श करने से मुस्कुराना, रात के चमकीले तारे मन्द पड जाना, सूर्योदय के स्वागत करते हुए कोयल का गाना सभी का सुन्दर वर्णन करके कवि यह प्रश्न कर रहा है कि सुर्योदय के आगमन के बारे मे इन सबको कैसा पता चल रहा है ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
प्रथम रश्मि कविता के कवि कौन है ?
उत्तर:
प्रथम रश्मि कविता के कवि सुमित्रानंदन पंत जी है ।

प्रश्न 2.
किस काव्य के लिए पंत जी को ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला ?
उत्तर:
‘चिदम्बरा’ काव्य के लिए पंत जी को ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला ।

प्रश्न 3.
प्रथम रश्मि कविता मे कौन स्वागत गीत गा रहे हैं ?
उत्तर:
प्रधम रश्मि कविता में पेड पर रहनेवाला कोयल स्वागत गीत गा रहा है ।

प्रश्न 4.
प्रथम रश्मि कविता मे पक्षियों के घोंसलों के पास कौन पहरा दे रहे थे ?
उत्तर:
प्रथम रश्मि कविता मे पक्षियों के घोंसलों के पास जुगुनू पहरा दे रहे थे ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
प्रथम रश्मि का आना ……………..
उत्तर:
यह पद्य ‘प्रथम रश्मि’ नामक कविता से लिया गया है। सुमित्रानंदन पंत इसके कवि है । सूर्योदय को सुन्दर वर्णन कवि इसमे कर रहे है । कवि इसमे बाल विहंगिनि से पूछ रहा है । अभी तुमने नंद से जाग लिया । तुम्हे प्रातः काल के किरणों की पहचान कैसे हुई ? यह जानकर तुम इतना सुन्दर केसे गा रही हो । प्रकृति की सहज सुन्दरता इसमे वर्णित है । भाषा सरल खडीबोली है ।

प्रश्न 2.
शशि – किरणों से उत्तर – उतरकर,………
उत्तर:
यह पद्य ‘प्रथम रश्मि नामक कविता से लिया गया है । इसके कवि श्री सुमित्रानंदन पंत जी है। इसमे प्रातः काल की सुन्दरता – का वर्णन किया गया है ।

कवि कहते है कि परिवेश के अनुरूप अपना इम वदलने वाली तितलियाँ चन्द्र किरणों की तरह जमीन पर उतरकर नव कोमल पत्तों को चूमकर उनको मुस्कुराना सिखा रही है। प्रकृति का कोमल वर्णन इसमे वर्जित है ।

प्रथम रश्मि Summary in Hindi

कवि परिचय

सुमित्रानंदन पंत जी का जन्म सन् 1900 ई. मे अल्मोडा जिले के कौसानी नामक गाँव में हुआ था । वे कोमलता के कवि कह जाते है । आप शांत स्वभाव के थे । उन्होंने असहयोग आंदोलानों में भाग लिया । उनपर आध्यात्मिक ग्रन्थों का भी प्रभाव था । उनकी रचनाओं मे प्रकृति सौन्दर्य, आदर्शवादी विचार धारा और अरविंद दर्शन का क्रमशः प्रभाव दिखाई देता है । सन् 1977 में उनकी मृत्यु हो गई । वीणा, ग्रंथि, पल्लाव, युगंत उनकी प्रसिद्ध रचनाएँ है । ‘चिदंबरा’ काव्य के लिए उन्हे ज्ञानपीठ पुरस्कार मिला। वे प्रकृति सौन्दर्य के अद्वितीय कवि माने जाते है । प्रस्तुत ‘प्रथम रश्मि कविता में प्रातः काल के प्रकृति सौन्दर्य का सुंदर वर्णन उन्होंने किया ।

सारांश

कवि बाल विहंगिनी को संबोधित करके पूछ रहा है कि उषा काल के सुरज की प्रथम किरण इतनी रंगोली थी; उसे तुमने कैसे पहचान लिया ! इस समय मे तुम इतना सुन्दर गा रहे हो, कहाँ से सीख लिया । तुम स्वप्नों के छोंसले में पंखों मे छिपकर सुख से सो रहे हो । रात भर नाना प्रकार के जुगुनू पहारा देकर तुम्हारे धोंसले के चारो ओर ऊँघते हुए धूम रहे है । तुम ने कैसे जान लिया कि सूर्योदय हुआ है ।

परिवेश के अनुरूप अपना रंग वदलने वाली सुंदर तितलियाँ चन्द किरणों की तरह जमीन पर उतर कर कोमल नवल पत्रों को चूम – चूम कर मुस्कुराना सिखा रही है ।

प्रातः कालमे चारों ओर प्रकृति प्रशान्त थी । रात भर चमकतेवाले तारे अब अपना चमक खो रहे थे । वृक्ष के पत्ते भी अब निःस्तब्ध थी और शायद स्वप्न मे विचारण कर रहे हैं। चारों ओर अभी अंधकार छाया हुआ था | अचानक उसी समय सहसा कोकिल स्वागत का गीत गाने लगी । कवि पूछ रहा है । कि हे कोचल । तुझे कैसे पता कि सूर्योदय हुआ है ।

इसप्रकार कवि प्रकृति का सुन्दर वर्णन करते हुए ईश्वर की महिमा का गुणगान प्रकृति के माध्यम से कर रहा है । उनकी भाषा सुन्दर खडीवोली है ।

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 4th Poem बालिका का परिचय Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 4th Poem बालिका का परिचय

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
‘बालिका का परिचय कविता का सारांश पांच छेः वाक्यों मे लिखिए ।
उत्तर:
‘बालिका का परिचय कविता श्रीमती सुभद्रा कुमारी चौहान जी से लिखी गयी है | संपूर्ण कविता मे कवइत्री का हृदय बोलता है। एक माँ के लिए उसकी अपनी संतान हो सब कुछ होती है । इसकविता की विषयवस्तु एक और उसकी पुत्री पर आधारित है माँ के लिए वह बालिका ही गोद की शोभा होती है और अपना सौभाग्य | उसी की चेष्टओं में कवइत्री अपना बचपन की स्मृतियों को देख रही है । उसी को अपना मंदिर, मसजिद, काबा, काशी, समझाती है । कृष्ण की बाल लीलाओं को और कौसल्या की ममता को अपनी और बेटी के बीच में देख रही है ईसा की क्षमाशीलता, नबी महम्मद का विश्वास, गौतम की अहिंसा सभी बेटी मे देख रही है । कवइत्री यही मान्ती है कि जिसके पास सच्ची माँ जी ममता होती है, उस एक बालिका का परिचय मिल जाता है ।

प्रश्न 2.
सुभद्रा कुमारी चौहान की कविताओं की विशेषताएँ लिखिए ।
उत्तर:
सुभद्रा कुमारी चौहान की कविताएँ देश प्रेम, वीर भावना और उइबोधन की दृष्टि से महत्वपूर्ण है । आधुनिक काव्य मे नारी चेतना का स्वर स्पष्ट मुखरित होती है । उनके काव्य मे एक ओर नारी की भावुकता तथा कोमलता के दर्शन होते है और दूसरी ओर राष्ट्रीय चेतना स्पष्ट रूप से दिखायी पडती है । प्रस्तुत कविता की विषय वस्तु एक माँ और उसकी पुत्री पर आधारित है। संपूर्ण कविता में कवइत्री का हृदय बोलता है यह समाज को एक महत्वपूर्ण संदेश होता है ।

प्रश्न 3.
माँ के लिए बेटी किसके समान है ?
उत्तर:
माँ के लिए बेटी गोद की शोभ है और सौभाग्य प्रदान करती है । वह अपने अंधकारमय जीवन के लिए दीपशिखा की तरह है । माँ जीवन मन उषा की पहली किरण है। नीरस मन में की अमृत धारा और रस भरने वाली है – वह बालिका नष्ट नयनों की ज्योति है और तपस्वी को मन की सच्चीलगन है । एक माँ के लिए उसकी अपनी संतान है सबकुछ होती है । माँ और बेटी में भेद न करने की भावना समाज को उन्नति के शिखर पर पहुँचा सकती है ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
गोदी की शोभा कौन है ?
उत्तर:
माँ की गोदी की शोभा अपनी बेटी ही है ।

प्रश्न 2.
माँ की मनोकामना कैसी है ?
उत्तर:
माँ की मनोकामना मन को मस्त देने वाली है ।

प्रश्न 3.
सुभद्रा कुमारी चौहान के लिए मंदिर – मस्जिद कौन है ?
उत्तर:
सुभद्रा कुमारी चौहान के लिए मंदिर – मस्जिद अपनी बेटी ही है।

प्रश्न 4.
किसका दिल बेटी को समझ सकता है ?
उत्तर:
जिसके पास माता का दिल है । वही बेटी को समझ सकता है ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
यह मेरी गोदी की शोभा …..
उत्तर:
यह पद्य ‘बालिका का परिचय’ नामक कविता से लिया गया है । इसकी कवइत्री सुभद्रा कुमारी चौहान जी है। इसमे नारी चेतना का स्वर स्पष्ट होती है ।

कवइत्री कहती है कि बालिका मेरी गोद की शोभा है और सौभाग्य प्रदान करनेवाली है । वह मेरी मनोकामना का प्रतिफल है । माँ जितनी सम्पन्न होने पर भी बालिका के सामने भिखारिन ही है । वह अन्धकार में दीपशिखा की तरह, कालीघटा में प्रकाश की तरह है । वह पतझड की हरियाली में, कमल भौरों में उषा की पहली किरण जैसी है। अपनी बालिका हो जीवन का सूर्योदय है। उनकी भाषा सरल खडीबोली है ।

प्रश्न 2.
कुष्णचंद्र की क्रीडाओं को ……
उत्तर:
यह पद्य ‘बालिका का परिचय’ नामक कविता से लिया गया है । इसकी कवइत्री सुभद्राकुमारी चौहान जी है। इसमें नारी चेतना और बालिका के प्रति माँ की ममता का स्पष्ट चित्रण किया गया है ।

कृष्ण की बाललीलाएँ, कौशल्या की ममता सभी का दर्शन मै अपनी बालिका के देखकर अनुभव करती है। ईसा की क्षमाशीलता, नबी मुहम्मद का विश्वास, गौतम की अहिंसा इसी बालक मे दिखाई पड रहा है मेरी बालिका इतनी महान है कि सारे सद्गुण उसमें है उनकी भाषा है सरल खडीबोली है ।

बालिका का परिचय Summary in Hindi

कवइत्री परिचय

भारत कोकिला सुभद्रा कुमारी चौहान का जन्म सन् 1905 में इलाहाबाद में हुआ ! उन्होंने असहयोग आन्दोलन में भी भाग लिया । उनकी रचनाओं में देश-प्रेम, वीर भावना स्पष्ट होते है । सन् 1948 में उनकी मृत्यु हो गयी । इनकी रचनाओं में मुकुल, त्रिधारा, बिखरे मोती, उन्मादिनी आदि प्रमुख है। ‘मुकुल’ काव्य संग्रह के लिए उन्हें साहित्यं सम्मेलन प्रयाग द्वारा सेक्सरिया पुरस्कार प्रदान किया गया । आधुनिक काव्य में नारी चेतना का स्वर मुखरित होता है। इस कविता में माँ का ह्रदय और सन्तान के प्रति उसकी ममता का स्पष्ट चित्रण मिलता है ।

कविता का सारांश

इसकी विषय वस्तु एक माँ और उसकी पुत्री पर आधारित है । माँ अपनी के रूप में अनुभव करती हुई । पुत्री को देखकर पुलकित होती है और कवइत्री अपने को कहती है कि बालिका मेरी गोद की शोभा है और सौभाग्य प्रदान करनेवाली है। वह मेरी मनोकामना का प्रतिफल है। उसके सामने वह जितना सम्पन्न होने पर भी अपने को भिखारिन मानती है ।

वह अधिकार में दीपशिखा की तरह, कालीघटा में प्रकाश की तरह है । वह पतझड की हरियाली में, कमल भौरो में उषा की पहली किरण जाती है । नीरस मन मे ऊमृत धारा का रस भरने वली अन्धे नयनो में ज्योति और तपस्वी के मन की सच्ची लगन है। मेरा बीता बचपन जहाँ जीवन के बगीचे में किलकिलाकर हँसना मचलना, क सभी मेरे सामने बचपन की घटनाएँ दिखाई पड़ रहे है। मेरे लिए मंदिर, मसजिद, काबा, काशी वही है।

हर प्रकार का तीर्थ, पूजा, पाठ, जप, तह, अपनी बालिका के रूप में ही कवइत्री देख रही है । कृष्ण की बाल लीलाएँ कौशल्या की ममता सभी को वह स्पर्श कर रही है । ईसा की क्षमाशीलता, नबी मुहम्मद का विश्वास, गौतम की अहिंसा उसी बालिका में देख रही है । उस बालिका का परिचय देने में भी वह असमर्थ है । क्यों कि कवइत्रि का माननी है कि जिसके पास माँ का हृदय रहता है। वह इस बालिका का परिचय महसूस कर लेते है ।

इस प्रकार इन्हें नारी की भावुकता और कोमलता स्पष्ट हलकती है। संपूर्ण कविता मे कवइत्री का हृदय बोलना थी भाषा सरल खडीबोली है ।

Here students can locate TS Inter 1st Year Physics Notes 12th Lesson పదార్ధ ఉష్ణ ధర్మాలు to prepare for their exam.

TS Inter 1st Year Physics Notes 12th Lesson పదార్ధ ఉష్ణ ధర్మాలు

→ ఉష్ణోగ్రత : ఒక వస్తువు యొక్క చల్లదనము లేదా వెచ్చదనాన్ని సూచించేది లేదా సాపేక్షంగా కొలవగలిగేదాన్ని ఉష్ణోగ్రత అంటారు.
గమనిక : ఉష్ణోగ్రత అన్నది ఒక సాపేక్ష భావన.

→ ఉష్ణము : ఉష్ణము శక్తి స్వరూపము. ఒక వ్యవస్థకు దాని పరిసరాలకు మధ్య గల ఉష్ణోగ్రతా భేదంవల్ల వ్యవస్థల మధ్య బదిలీ చెందే శక్తి రూపాన్ని ఉష్ణోగ్రత అని చెప్పవచ్చు.

→ ఉష్ణోగ్రతను కొలవడం : ఉష్ణోగ్రత అనేది సాపేక్ష భావన. అందువల్ల ఒక వస్తువు ఉష్ణోగ్రతను తెలపడానికి వీలుగా రెండు స్థిరమైన విలువలు ప్రామాణికంగా తీసుకున్నారు.

• నీరు ఘనీభవించే ఉష్ణోగ్రత
• నీటి బాష్పీభవన
  (ఎ) సెల్సియస్ మానంలో నీటి ఘనీభవన స్థానాన్ని 0°C గాను నీటి బాష్పీభవన స్థానాన్ని 100°C గాను తీసుకున్నారు.
  (బి) ఫారన్హీట్ మానంలో నీటి ఘనీభవన స్థానాన్ని 32°F గాను నీటి బాష్పీభవన స్థానాన్ని 212°F గాను తీసుకున్నారు.
  (సి) సెల్సియస్ (PC) మరియు ఫారన్హీట్ మానాల మధ్య సంబంధము \(\)

→ బాయిల్ నియమము ఉష్ణోగ్రత స్థిరంగా ఉన్నపుడు నియమిత ద్రవ్యరాశి గల వాయు ఘనపరిమాణము దాని పీడనానికి విలోమానుపాతంలో ఉంటుంది. P ∝ 1/v లేదా PV = స్థిరరాశి.

→ ఛార్లెస్ నియమము (I) : స్థిరపీడనం వద్ద నియమిత ద్రవ్యరాశి గల వాయువు ఘనపరిమాణం (V) దాని పరమ ఉష్ణోగ్రత (T) కి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది. V ∝ T లేదా V/T = స్థిరరాశి.

→ ఛార్లెస్ నియమము (II) : స్థిర ఘనపరిమాణం వద్ద నియమిత ద్రవ్యరాశి గల వాయువు పీడనం (P) దాని పరమ ఉష్ణోగ్రత (T) కి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
P ∝ T లేదా P/T = స్థిరరాశి.

→ ఆదర్శ వాయు సమీకరణ : బాయిల్, ఛార్లెస్ నియమాల నుండి
\(\frac{\mathrm{PV}}{\mathrm{T}}\) స్థిరరాశి లేదా \(\frac{\mathrm{PV}}{\mathrm{T}}\)= μR
ఇందులో μ = వాయువులో గల మోల్ల సంఖ్య
R = సార్వత్రిక వాయు స్థిరాంకము = 8.31 జౌల్ /మోల్ – కెల్విన్

→ పరమ శూన్య ఉష్ణోగ్రతా మానము (T) : ఛార్లెస్ నియమాల నుండి P – T మరియు V – T రేఖాపటాలలో -273. 15°C వద్ద వాయువు పీడనము (P) మరియు ఘనపరిమాణము ‘v’ లు సున్న అవుతాయి. – 273.15°Cను ఆరంభ ఉష్ణోగ్రత ‘0’’ గా తీసుకొని 1°C ప్రమాణ పరిమాణానికి సమానమైన పరిమాణం గల ఉష్ణోగ్రతా మానాన్ని పరమ ఉష్ణోగ్రతా మానము లేదా కెల్విన్ మానము అంటారు.
T_k = t_c + 273, 15

→ ఉష్ణ వ్యాకోచము : పదార్థాలను వేడి చేయడం వల్ల దాని పరిమాణంలో కలిగే వృద్ధిని ఉష్ణ వ్యాకోచము అంటారు. ఎ) వేడిచేయడం వల్ల పొడవులోని వృద్ధిని దైర్ఘ్య వ్యాకోచము అంటారు.
బి) వేడిచేయడం వల్ల వైశాల్యంలోని వృద్ధిని విస్తీర్ణ వ్యాకోచం అంటారు.
సి) వేడిచేయడం వల్ల ఘనపరిమాణంలోని వృద్ధిని ఘనపరిమాణ వ్యాకోచం అంటారు.

→ ఘనపదార్థాల వ్యాకోచ గుణకాలు :
1) దైర్ఘ్య వ్యాకోచ గుణకము ‘α’ : వేడిచేయడంవల్ల పదార్థం ఉష్ణోగ్రతలో మార్పు ΔT మరియు దాని పొడవులో అంశిక మార్పు Δl/l అయితే వాటి నిష్పత్తిని దైర్ఘ్య వ్యాకోచ గుణకము ‘α’ గా నిర్వచించినారు.
దైర్ఘ్య వ్యాకోచ గుణకము α = \(\frac{\Delta l}{l \Delta T}\)/°C

2) విస్తీర్ణ వ్యాకోచ గుణకము ‘β’ : వేడిచేయడం వల్ల పదార్థం ఉష్ణోగ్రతలో మార్పు ΔT మరియు దాని విస్తీర్ణంలో అంశిక మార్పు \(\frac{\Delta \mathrm{A}}{\mathrm{A}}\) ఐతే వాటి నిష్పత్తిని విస్తీర్ణ వ్యాకోచ గుణకంగా నిర్వచించినారు.
β = \(\frac{\Delta \mathrm{A}}{\mathrm{A} \Delta \mathrm{T}}\)/°C

→ ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకము ‘γ’ : వేడిచేయడం వల్ల పదార్థం ఉష్ణోగ్రతలో మార్పు ΔT మరియు దాని ఘనపరిమాణంలో అంశిక మార్పు \(\frac{\Delta \mathrm{A}}{\mathrm{A}}\) అయితే వాటి నిష్పత్తిని ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకంగా నిర్వచించినారు.
ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకము γ = \(\frac{\Delta \mathrm{V}}{\mathrm{V} \Delta \mathrm{T}}\)/°C

α, β, γ ల మధ్య సంబంధము :

• విస్తీర్ణ వ్యాకోచ గుణకము β = 2α
• ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకము γ = 3α

→ నీటి అసంగత వ్యాకోచము : సాధారణంగా పదార్థాలను వేడిచేస్తే వ్యాకోచిస్తాయి. కాని నీరు 0°C నుండి 4°C వరకు వేడిచేస్తే వ్యాకోచించడానికి బదులు సంకోచిస్తుంది. నీటి ఈ విపరీత ప్రవర్తనను నీటి అసంగత వ్యాకోచము అంటారు.

గమనిక :
1) నీటికి 4°C వద్ద సాంద్రత గరిష్ఠము. ఘనపరిమాణము కనిష్ఠము.
2) నీటి అసంగత వ్యాకోచం వల్ల ధృవప్రాంతాలలో జలచరాలు శీతాకాలంలో కూడా జీవించగలుగుతున్నాయి.

→ ఉష్ణ ప్రతిబలము : ఒక కడ్డీ రెండు చివరల బిగించి దానిని వేడి చేస్తే కడ్డీలో వ్యాకోచం నిరోధించబడటం వల్ల అది సంపీడన వికృతిని పొందుతుంది. దీనికి కారణం ఉష్ణం వల్ల కడ్డీలో ఏర్పడిన ప్రతిబలం
ఉష్ణ ప్రతిబలం \(\frac{\Delta f}{A}\) = y ∝ AT

→ ఉష్ణ ధారణ సామర్థ్యము (s) : పదార్థాన్ని వేడిచేసినపుడు దాని ఉష్ణోగ్రతలో మార్పు AT మరియు అందజేసిన ఉష్ణరాశి AQ లకు గల నిష్పత్తిని ఉష్ణధారణ సామర్థ్యము (S) అంటారు.
S = \(\frac{\Delta Q}{\Delta T}\) ప్రమాణము జౌల్ /°C

→ విశిష్టోష్ణ సామర్థ్యం (S) : ప్రమాణ ద్రవ్యరాశి గల పదార్థంలో, ఏకాంక ఉష్ణోగ్రతా మార్పు కోసం అందజేసిన ఉష్ణరాశి లేదా కోల్పోయిన ఉష్ణరాశిని విశిష్టోష్ణ సామర్థ్యం అంటారు.
విశిష్టోష్ణ సామర్థ్యము s = \(\frac{1}{\mathrm{~m}} \frac{\Delta \mathrm{Q}}{\Delta \mathrm{T}}\) ప్రమాణము జౌల్ / కి.గ్రా. కెల్విన్
గమనిక : వాయువులలో పరిమాణాన్ని కి. గ్రా. బదులుగా మోల్లలో చెపుతారు. అప్పుడు విశిష్టోష్ణ సామర్థ్యము
C = \(\frac{\mathrm{S}}{\mu}=\frac{1}{\mu} \frac{\Delta \mathrm{Q}}{\Delta \mathrm{T}}\)

→ కెలోరిమితి అంటే ఉష్ణాన్ని కొలవడం.

→ కెలోరిమితి సూత్రం : పరిసరాలకు ఉష్ణ నష్టాన్ని అరికడితే వేడిగా ఉన్న వస్తువు కోల్పోయిన ఉష్ణరాశి = చల్లగా ఉన్న వస్తువు గ్రహించిన ఉష్ణరాశి.

→ పీడనం పెరిగితే ద్రవాల బాష్పీభవన స్థాన ఉష్ణోగ్రత పెరుగుతుంది.

→ పీడనం తగ్గితే ద్రవాలు తక్కువ ఉష్ణోగ్రత వద్ద బాష్పీభవనం చెందుతాయి.

→ పునర్ ఘనీభవనం : మంచుపై పీడనాన్ని కలుగజేస్తే మంచుగడ్డ అడుగుభాగం కరుగుతుంది. పీడనం తొలగిస్తే మరల ఆ నీరు గడ్డ కడుతుంది. ఈ ప్రక్రియను పునర్ ఘనీభవనం అంటారు.

→ మంచుగడ్డపై ఒక తీగను ఉంచి దాని రెండు చివరల బరువులు కడితే తీగ కింది భాగం వద్ద మంచు కరిగి తీగ మంచు దిమ్మె కిందికి వస్తుంది. కాని మంచుగడ్డ విడిపోదు. దీనికి కారణం పునర్ ఘనీభవనం.

→ గుప్తోష్ణము : ప్రమాణ ద్రవ్యరాశి గల పదార్థం స్థిర ఉష్ణోగ్రత వద్ద స్థితి మార్పు పొందునపుడు గ్రహించిన లేక కోల్పోయిన ఉష్ణరాశిని గుప్తోష్ణం అంటారు.

→ ద్రవీభవన గుప్తోష్ణము : పదార్థాలు ఘనస్థితి నుండి ద్రవస్థితికి లేదా ద్రవస్థితి నుండి ఘనస్థితికి మారునపుడు ప్రమాణ ద్రవ్యరాశి గల పదార్థం కోల్పోయిన లేక గ్రహించిన ఉష్ణరాశిని ద్రవీభవన గుప్తోష్టం అంటారు.

→ బాష్పీభవన గుప్తోష్ణం : ప్రమాణ ద్రవ్యరాశి గల ఘనపదార్థం ద్రవ స్థితి నుండి బాష్ప స్థితికి లేదా బాష్ప స్థితి నుండి ద్రవస్థితికి మారునపుడు గ్రహించిన లేక కోల్పోయిన ఉష్ణరాశిని బాష్పీభవన గుప్తోష్టం అంటారు.

→ త్రిక బిందువు : ఏ ఉష్ణోగ్రతా పీడనాల వద్ద పదార్థం మూడు స్థితులు (ఘన, ద్రవ, వాయు స్థితులు) కలసి ఉంటాయో ఆ బిందువును త్రిక బిందువు అంటారు.
గమనిక : నీటికి త్రిక బిందువు 273.15 K మరియు 6.11 × 10^-3 పాస్కల్ పీడనం వద్ద ఉంది.

→ ఉష్ణోగ్రతా భేదం వల్ల ఉష్ణశక్తి ఒక పదార్థం నుండి మరొక పదార్థానికి లేదా వ్యవస్థలో ఒక భాగం నుండి మరొక భాగానికి బదిలీ అవుతుంది.

→ ఉష్ణబదిలీ

• వహనము
• సంవహనము
• వికిరణము అన్న మూడు పద్ధతుల ద్వారా జరుగుతుంది.

→ వహనం : ఉష్ణోగ్రతా భేదం వల్ల ఒక వస్తువు రెండు ఆసన్న భాగాల మధ్య ఉష్ణ బదిలీ జరిగే విధానాన్ని వహనం అంటారు.
ఘనపదార్థాలలో ఉష్ణప్రసారం వాహనం ద్వారా జరుగుతుంది.

→ పరిమాణాత్మకంగా ఉష్ణవహనాన్ని ఇచ్చిన ఉష్ణోగ్రతా భేదానికి ఉష్ణప్రవాహ రేటుగా భావించవచ్చు.

→ నిలకడ స్థితిలో ఉష్ణప్రవాహ రేటు ఉష్ణోగ్రతా భేదం (12 – t) మధ్యచ్ఛేద వైశాల్యము ‘A’ లకు అనులోమానుపాతంలోను, పొడవు L’ కు విలోమానుపాతంలోను ఉంటుంది.
H = \(\frac{\mathrm{KA}\left(\mathrm{T}_2-\mathrm{T}_1\right)}{\mathrm{L}}\)
ఇందులో K ను ఉష్ణవాహకత్వం అంటారు.
T₁, T₂, లు చల్లటి, వేడి కొనల వద్ద ఉష్ణోగ్రతలు.

→ పదార్థ వాస్తవిక గమనం ద్వారా ఉష్ణ బదిలీ జరిగే విధానము సంవహనము. ఉష్ణ సంవహనం ప్రవాహులలో మాత్రమే సాధ్యపడును.

→ ఎటువంటి యానకం అవసరం లేకుండా ఉష్ణ బదిలీ జరిగే విధానాన్ని వికిరణము అంటారు.
సూర్యుని నుండి భూమికి ఉష్ణశక్తి ఉష్ణ వికిరణం ద్వారా ప్రసరిస్తుంది.

→ ఉష్ణ వికిరణం కాంతి వేగం (3 × 10⁸ m/s) తో ప్రయాణిస్తుంది.

→ వస్తువులు వికిరణాన్ని శోషించుకునే శక్తి మరియు వికిరణాన్ని ఉద్గారించే శక్తి ఆ పదార్థం రంగుపై ఆధారపడును.

→ వీన్ స్థానభ్రంశ నియమం ప్రకారము వికిరణంలో గరిష్ఠ శక్తి కలిగి ఉన్న తరంగదైర్ఘ్యం (λ_m) వస్తువు ఉష్ణోగ్రతకు విలోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
λ_m 1/T లేదా λ_mT = స్థిరరాశి
ఈ స్థిరరాశిని వీన్ స్థిరాంకము అంటారు. దీని విలువ 2.9 × 10^-3 mk

→ స్టిఫాన్ బోల్ట్ మన్ సిద్ధాంతము : ప్రమాణ వైశాల్యం గల ఒక వస్తువు పరమ ఉష్ణోగ్రత “T” వద్ద వికిరితం చేసే ఉష్ణశక్తి దాని పరమ ఉష్ణోగ్రత నాల్గవ ఘాతానికి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
H ∝ T⁴ లేదా H = σT⁴
A వైశాల్యం గల వస్తువు నుండి వికిరణం చెందిన మొత్తం ఉష్ణశక్తి H – AT⁴ ఇందులో 6 ను స్టిఫాన్-బోల్ట్ మన్ స్థిరాంకము అంటారు. 6 = 5.67 × 10^-8 wm^-2k^-4

→ T ఉష్ణోగ్రత వద్ద ఉన్న వస్తువు T, అను పరిసరాల ఉష్ణోగ్రత వద్ద ఉంటే అది వికిరితం చేసే ఉష్ణశక్తి
H = σA (T⁴ – T⁴_s)

→ హరితగృహ ప్రభావము : భూమి నుండి శూన్యంలోకి వికిరణం చెందే ఉష్ణశక్తి తరంగదైర్ఘ్యం ఎక్కువ. ఈ ఉష్ణశక్తిని కార్బన్ డై ఆక్సైడ్ (CO₂), మీథేన్ (CH₄), క్లోరోఫ్లోరో కార్బన్ (CF_xCl_x) వంటి వాయువులు గ్రహించి భూమి వాతావరణాన్ని వేడెక్కిస్తాయి. ఈ ప్రక్రియను హరితగృహ ప్రభావము అంటారు.

→ న్యూటన్ శీతలీకరణ నియమము : ఒక వస్తువు నష్టపోయే ఉష్ణరేటు (−dQ/dt) పరిసరాల ఉష్ణోగ్రతా భేదానికి [ΔT= (T₂ – T₁)] కి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
\(-\frac{\mathrm{dQ}}{\mathrm{dt}}\) = K(T₂ – T₁)

→ న్యూటన్ శీతలీకరణ నియమము ఉష్ణోగ్రతా భేదము (T₂ – T₁) స్వల్పంగా ఉన్నపుడు మాత్రమే వర్తిస్తుంది.

→ సెల్సియస్ మరియు ఫారెన్ హీట్ ల మధ్య సంబంధము \(\frac{C-0}{100}=\frac{F-32}{180}\) (లేదా) \(\frac{\mathrm{C}}{5}=\frac{\mathrm{F}-32}{9}\)
C = \(\frac{5}{9}\)(F-32) (లేదా) F = \(\frac{9}{5}\)C + 32

→ ఏదైనా ఉష్ణోగ్రతా మానంలో రీడింగు (S) అయితే \(\frac{S-L F \cdot P}{\text { U.F.P – L.F.P }}\) = a [స్థిరము]
ఇందులో U.F.P = ఊర్ధ్వ స్థిరస్థానము; L.F.P = అధో స్థిరస్థానము

→ దైర్ఘ్య వ్యాకోచ గుణకము (α) = \(\frac{l_2-l_1}{l_1\left(t_2-t_1\right)}\)/°C
లేదా తుదిపొడవు l₂ = l₁ [1 + α (t₂ – t₁)] (లేదా) l₂ = l₁, (1 + α Δt)
పొడవులో పెరుగుదల l₂ – l₁ = Δl = l₁α(t₂ – t₁) (లేదా) Δl = l₁α Δt

→ దృశ్య వ్యాకోచ గుణకము (β) = \(\frac{\mathrm{A}_2-\mathrm{A}_1}{\mathrm{~A}_1\left(\mathrm{t}_2-\mathrm{t}_1\right)}\)/°C
తుది వైశాల్యము (A₂) = A₁ [(1 + β(t₂ – t₁)] (లేదా) A₂ = A₁ (1 + βΔt)
వైశాల్యంలో పెరుగుదల (A₂ – A₁) = ΔA = A₁ α (t₂ – t₁) (లేదా) ΔA = AβΔT

→ ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకము (γ) = \(\frac{V_2-V_1}{V_1\left(t_2-t_1\right)}\)/ °C
తుది ఘనపరిమాణము (V₂) = V₁ [1 + γ(t₂ – t₁)] (లేదా) V₂ = V₁(1 + γΔt)
ఘనపరిమాణంలో పెరుగుదల = (V₂ – V₁) = AV = V₁ γ(t₂ – t₁) (లేదా) V = V₁γΔt

→ α, β మరియు γ ల మధ్య సంబందము β = 2α, γ = 3α (లేదా) α : β: γ = 1: 2: 3 (లేదా) 6α = 3β = 2γ

→ ఉష్ణోగ్రతతో పాటు సాంద్రతలో మార్పు ρ_t = ρ₁ [1 + γ(t₂ – t₁)] (లేదా) ρ_t = ρ₁(1 + γAt)

→ భిన్న లోహాలతో చేసిన రెండు లోహపు కడ్డీలు అన్ని ఉష్ణోగ్రతల వద్ద ఒకే పొడవులోని భేదం కలిగి ఉండాలంటే l₁α₁ = l₂α₂

→ ఏదైనా పాత్రలో ద్రవం పైన ఖాళీ భాగపు ఘనపరిమాణం అన్ని ఉష్ణోగ్రతల వద్ద స్థిరంగా ఉండాలంటే V₁γ₁ = V₂γ₂

→ ద్రవం దృశ్య వ్యాకోచ గుణకము γ_a = \(\frac{v_2-v_1}{v_1\left(t_2-t_1\right)}\)/ °C

→ ద్రవం నిజ వ్యాకోచ గుణకము γ_r = γ_a + γ_{పాత్ర}
γ_r = γ_a + 3α
α = పాత్ర చేయబడిన పదార్థం దైర్ఘ్య వ్యాకోచ గుణకము

→ వాయు ఘనపరిమాణ వ్యాకోచ గుణకము α = \(\frac{\mathrm{v}_{\mathrm{t}}-\mathrm{v}_0}{\mathrm{v}_0 \mathrm{t}}\)/ °C లేదా α = \(\frac{\mathrm{V}_2-\mathrm{V}_1}{\mathrm{~V}_1 \mathrm{t}_2-\mathrm{V}_2 \mathrm{t}_1}\) /°C

→ వాయు పీడన గుణకము β = \(\frac{\mathrm{F}_{\mathrm{t}}-\mathrm{P}_0}{\mathrm{P}_0 \mathrm{t}}\)/°C లేదా β = \(\frac{\mathrm{P}_2-\mathrm{P}_1}{\mathrm{P}_1 \mathrm{t}_2-\mathrm{P}_2 \mathrm{t}_1}\)/°C

→ వాయువులలో ఘనపరిమాణ గుణకము (α) = వాయుపీడన గుణకము (β) = \(\frac{1}{273}\)

→ బాయిల్ నియమం నుండి స్థిర ఉష్ణోగ్రత వద్ద V ∝ \(\frac{1}{p}\) లేదా PV = స్థిరము లేదా P₁V₁ = P₂V₂

→ ఛార్లెస్ నియమం ప్రకారం స్థిర పీడనం వద్ద V ∝ Tలేదా \(\frac{V}{T}\) = స్థిరము లేదా \(\frac{V_1}{T_1}=\frac{V_2}{T_2}\)

→ ఛార్లెస్ నియమం ప్రకారము స్థిర ఘనపరిమాణం వద్ద P ∝ T లేదా \(\frac{P}{T}\) = స్థిరము లేదా \(\frac{\mathrm{P}_1}{\mathrm{~T}_1}=\frac{\mathrm{P}_2}{\mathrm{~T}_2}\)

→ ఆదర్శ వాయు సమీకరణము PV = RT (ఒక మోల్ వాయువుకు) PV = μRT (μ మోల్ల వాయువుకు) లేదా
PV = \(\left(\frac{\mathrm{m}}{\mathrm{M}}\right)\)RT

→ వాయు ద్రవ్యరాశి m విలువతో వాయు సమీకరణము PV = mrT ఇక్కడ r = R/M.

→ సార్వత్రిక వాయు స్థిరాంకము R = \(\frac{\mathrm{PV}}{\mathrm{T}}\) = 8.317 J/mole – k

→ ఉష్ణశక్తి ప్రవాహపు రేటు \(\frac{Q}{t}\) A\(\frac{Q}{t}\) లేదా \(\frac{Q}{t}\) = KA\(\frac{Q}{t}\)

→ ఉష్ణవహన గుణకము K = \(\frac{\mathrm{Qd}}{{At}\left(\theta_2-\theta_1\right)}\); Kకి ప్రమాణాలు : వాట్ / మీ కెల్విన్ ; మితిఫార్ములా MLT³θ^-1

→ వాహకము కొనల మధ్య ఉష్ణోగ్రతా భేదము (θ₂ – θ₁) = \(\left(\frac{Q}{t}\right) \frac{d}{K A}\) ఇందులో \(\frac{\mathrm{d}}{\mathrm{KA}}\) = R ను ఉష్ణ నిరోధము అంటారు.

→ రెండు కడ్డీలను ఒకదాని చివర మరొకటి అతికి. దాని మొత్తం ఉష్ణ నిరోధము R = (R₁ + R₂)
∴ R = \(\left[\frac{\mathrm{d}_1}{\mathrm{~K}_1 \mathrm{~A}_1}+\frac{\mathrm{d}_2}{\mathrm{~K}_2 \mathrm{~A}_2}\right]\)
a) ఉష్ణోగ్రతా ప్రవణత \(\frac{\mathrm{d} \theta}{l}=\frac{\left(\theta_2-\theta_1\right)}{l}\)
b) సంధి వద్ద ఉష్ణోగ్రత θ = \(\frac{\mathrm{K}_1 \theta_1 l_2+\mathrm{K}_2 \theta_2 l_1}{\mathrm{~K}_1 l_2+\mathrm{K}_2 l_1}\)

→ ఉష్ణ సంవహనంలో ఉష్ణశక్తి ప్రవహించే రేటు \(\frac{Q}{t}\) = hA Δθ. ఇందులో h = సంవహన గుణకము
A = ప్రవాహి చలించే తలం వైశాల్యము ;
Δθ = (t₂ – t₁) = తలానికి, ప్రవాహికి మధ్య ఉష్ణోగ్రతా భేదము

→ ఉద్గార సామర్థ్యం e_λ = \(\frac{\mathrm{d} \phi}{\mathrm{d} \lambda}\) ఇచ్చిన ఉష్ణోగ్రత వద్ద ఏకాంక తల వైశాల్యం నుండి λ, మరియు λ + dλ, తరంగదైర్ఘ్య అవధులలో ఉద్గారం చేసే శక్తిని వస్తువు ఉద్గార సామర్థ్యంగా నిర్వచించినారు.

→ తరంగదైర్ఘ్య అవధి λ. మరియు λ + dλ. ల మధ్య ఉన్నపుడు శోషణ సామర్థ్యం

→ వీన్ నియమం నుండి λ_max × T = స్థిరాంకము (b);
ఇందులో b = వీన్ స్థిరాంకము = 2.9 × 10^-3 mk.

→ స్టిఫాన్ సూత్రం :
a) ఒక కృష్ణ వస్తువు ఉద్గార సామర్థ్యం దాని పరమ ఉష్ణోగ్రత నాలుగవ ఘాతానికి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
∴ ప్రమాణ వైశాల్యం గల కృష్ణ వస్తువు నుండి ప్రమాణకాలంలో ఉద్గారం చెందిన శక్తి P ∝ AT⁴
b) P = σ AT⁴. ఇందులో σ = 5.670 × 10^-8W/m²-k.
ఇందులో A – వస్తువు ఉపరితల వైశాల్యము.
c) కృష్ణ వస్తువు కాని ఉపరితలాలకు ఉద్గార సామర్థ్యము P = e_λσAT⁴
ఇందులో e_λ, వస్తువు ఉద్గారత.
d) T ఉష్ణోగ్రత గల వస్తువును T₁, ఉష్ణోగ్రత గల ఆవరణలో ఉంచినపుడు వస్తువు ఫలిత ఉద్గార సామర్థ్యము
P = eσA (T⁴ – T₁⁴)

→ న్యూటన్ శీతలీకరణ నియమం నుండి శక్తి ఉద్గారపు రేటు
\(\frac{\mathrm{dE}}{\mathrm{dt}}\) ∝ (T – T_s) లేదా \(\frac{\mathrm{dE}}{\mathrm{dt}}\) = -b(T – T_s) లేదా శీతలీకరణ రేటు \(\frac{\mathrm{dT}}{\mathrm{dt}}=-\frac{\mathrm{b}}{\mathrm{mc}}\)
ఇందులో T వస్తువు ఉష్ణోగ్రత మరియు T_s పరిసరాల ఉష్ణోగ్రత.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material Grammar अनुवाद Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Grammar अनुवाद

अनुवाद एक महत्वपूर्ण भाषाइ प्रक्रिया है । अनुवाद शब्द अंग्रेजी के ट्रांसलेशन ओर फारसी के तरजुमा का पर्याय है । एक भाषा के कथन का दूसरी भाषा में रुपांतरण अनुवाद कहा जाता है । जिस भाषा से अनुवाद किया जाता है उसे स्त्रोत भाषा कहा जाता है । उदाहरण के लिए यदि हिंदी की किसी पुस्तक का अनुवाद में किया जाए तो हिन्दी स्त्रोत भाषा कहलाएगी / जिस भाषा में अनुवाद किया जाता है। उसे लक्ष्य भाषा कहा जाता है । अंग्रेजी लक्ष्य भाषा कहलाएगी ।
अनुवाद तीन प्रकार से होता है ।

1. शाब्दिक अनुवाद
2. भावानुवाद
3. सारानुवाद

शाब्दिक अनुवाद : स्रोत भाषा के शब्द को लक्ष्य भाषा के शब्द से बदल देना शाब्दिक अनूवाद कहलाता है। लेकिन यह जरूरी नहीं है कि स्रोत भाषा और लक्ष्य भाषा में एक ही प्रकार की शब्दावली हो, और दोनों भाषाओं का व्याकरण, दोनो भाषाओं की अभिव्यक्तितपध्दतियाँ एक ही हों । शब्दानुवाद से भाषा का स्वरुप अटपटा और बोझील हो जाता है ।

भावानुवाद : शब्द भावों के वाहक होते है । वे किसी वस्तु या भाव विशेष को स्पष्ट करने के चिन्ह होते है । इसलिए अनुवाद करते समय शब्द विशेष से ज्यादा उसमें निहित भाव को ध्यान में रखना चाहिए। यह सोचना होगा मूल भाषा में प्रयुक्त आमुक शब्द के स्थान पर लक्ष्य भाषा में कौनसा शब्द प्रयोग मे आ सकता है । भावानुवाद में सरल और स्पष्ट अभिव्यक्ति पर बल दिया जाता है ।

सारानुवाद : सारानुवाद मूल कृति के सार का अनुवाद होता है । आम तौर पर समाचार पत्रो के लिए इस तरह का अनुवाद किया जाता है। मूल सामग्री के आवश्यक और उपयोगी अंश को न छोड़ते हुए दूसरी भाषा में अनुवाद करना सारानुवाद कहलाता है ।

अनुवाद एक महत्व : నేటి యుగంలో అనువాదపు ప్రాముఖ్యం ఎంతైనా ఉంది అని చెప్పవచ్చు. ప్రపంచంలో జరిగే అనేక సంఘటనలు, పరిశోధనలు మొదలైన వాటి జ్ఞానాన్ని అనువాదం ద్వారానే ప్రచారంలోకి తేవటం సాధ్యమైతుంది. నిజానికి అనువాదమే జ్ఞానరాశి యొక్క ఆదాన ప్రదానాలకు బలమైన హేతువు.

దేశ విదేశాల సాహిత్యం, జ్ఞాన విజ్ఞానం, మతం, సంస్కృతి, తత్వం, ఆచార వ్యవహారాలు, కట్టుబాట్లు మొదలైనవి అన్ని అనువాదం ద్వారానే తెలుసుకోవటం సాధ్యమౌతుంది. ఈ రకంగా అనువాదం రెండు దేశాల, జాతుల, నాగరికతల మధ్య, సేతువు వంటిది అని చెప్పటం నిర్వివాదం. అనువాదం ప్రజల్ని పరస్పరం కలుపుతుంది. జ్ఞానాన్ని, అనుభవాన్ని అభివృద్ధి పరుస్తుంది. అనువాదం ద్వారానే ప్రపంచంలోని మహాగ్రంథాలైన रामायण, महाभारत, उपनिषद, झलियट, ओडेसी, शेक्सपीयर के नाटक, कालिदास के काव्यమొదలైన వాటిని చదివే అవకాశం అన్ని దేశాల అన్ని భాషల ప్రజలకు కలుగుతుంది.

ఉపగ్రహాల నుండి క్షణక్షణం అదే క్రొత్త సమాచారాలను వెనువెంటనే అనువాదం చేసి వివిధ ప్రాంతాల ప్రజలకు వారివారి భాషల్లో అందించటం జరుగుతుంది. ప్రపంచమంతటికీ నూతనమైన వార్తలను, సూచనలను అందించే ఉత్తమమైన సాధనం అనువాదం అని చెప్పవచ్చు.

अभ्यास

अंग्रेजी – हिंदी

1. I read
मैं पढ़ता हूँ । पढ़ती हूँ ।

2. He reads / she reads
वह पढ़ता है। पढ़ती है ।

3. Boys read / Girls read
लड़के पढ़ते है । लड़कियाँ पढ़ती हैं ।

4. India is a country of villages
भारत गाँवों का देश है ।

5. This is the house of Rama.
यह राम का घर है ।

6. I have a pen.
मेरे पास कलम है ।

7. Bring those Books.
उन किताबों को लाओं ।

8. They are my books.
वे मेरी किताबे हैं ।

9. I do my work myself
मैं अपना काम आप ही करता हूँ ।

10. There is a tree near my house
मेरे घर के पास एक पेड़ है ।

11. It was terribly hot
बहुत गरमी पड़ रही थी ।

12. He can do nothing / he cannot do anything.
वह कुछ नहीं कर सकता ।

13. Which boy took the book.
किस लड़के ने किताब ली ।

14. Does he eat?
क्या वह खाता है ?

15. What does he eat ?
वह क्या खाता है ?

16. Where are you coming from
तुम कहाँ से आ रहे हो ?

17. do the boys know when their examination will be held ?
क्या लड़को को मालुम है कि उनकी परिक्षा कब होगी ?

18. I Prefer cricket to football / I Prefer cricket rather than football
में फुटबाल से क्रिकेट को अधिक पसंद करता हूँ ।

19. I do not play football.
में फुटबाल नहीं खेलता हूँ ।

20. I have read.
में पढ़ चुका हूँ ।

21. I have read this book.
यह कताब मैने पढ़ी है ।

22. He has helped me
उसने मेरी मदद की है ।

23. Boys went to school.
लड़के स्कूल गये ।

24. When I reach home father was reading newspaper.
जब मैं घर पहुँया, पिताजी अखबार पढ़ रहे थे ।

25. I had been to patna yesterday.
मैं कल पटना गया था ।

26. I shall / will play football.
मैं फुटबाल खेलूँगा ।

27. May I borrow your pen
क्या आप की कलम ले सकता हूँ ।

28. He could not go to his office today.
वह आज अपने ऑफिस नही जा सका ।

29. We should be good citizens
हमें अच्छा नागरिक बनना चाहिए ।

30. I have got my haircut
मैंने अपने बाल कटवायें है ।

31. Study for two hours everyday.
रोज दो घंटे पढा करो ।

32. Don’t go home
घर मत जाओ ।

33. This is my own book.
यह मेरी अपनी किताब है ।

34. He is angry with me.
वे मुझ पर नाराज है ।

35. Yours books are inside the almirah.
तुम्हारी किताबे अलमारी में हैं।

36. I went to Delhi by plane.
मैं हवाई जहाज से दिल्ली गया ।

37. He decorated his house.
उसने अपने घर को सजाया ।

38. गोपाल, इधर आओ.
Gopal come here

39. कमला उधर जाओ
Kamala, Go there

40. यह रुपया लो ।
Take this rupee

41. आप यहाँ आइए
Please come here

42. तुम वहाँ बेठो ।
You sit there

43. में सबेरे पाँच बजे उठता हुँ ।
I get up at 5’o clock in the morning.

44. I am memorising (learning by heart ) the lesson.
मैं पाठ याद कर रही हूँ ।

45. He is reading the newspaper.
वे अखबार पढ़ रहे हैं । / वह अखबार पढ़ रहा है ।

46. We shall wear khadi clothes.
हम खादी कपड़े पहनेंगे ।

47. You should getup early in the morning.
तुमको सबेरे जल्दी उठना चाहिए

48. You must walk in the morning.
आपको सबेरे टहलना चाहिए ।

49. He has finished writing a story.
वह कहानी लिख चुका ।

50. The teacher finished teaching all the lessons.
अध्यापक सब पाठ पढ़ा चुके ।