Srinivas

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material उपवाचक 1st Lesson अंधेर नगरी Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi उपवाचक 1st Lesson अंधेर नगरी

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
गोबरधनदास के बारे में आप क्या जानते हैं ?
उत्तर:
गोबरधनदास गुरू महंत का एक शिष्य है । वह बहुत बडा लोभी हैं। गुरू महंत के साथ देशाटन करते हुए अंधेर नगरी पहुँचता है । वहाँ हर चीज टके सेर मिलती है । गुरूजी मना करने के बाद भी वहीं रहना चाहता हैं । भिक्षा में पैसे मिले तो मिठाई लाकर खाता है । एक दिन किसी दीवार टूटने से एक बकरी दबकर मर जाती है । फरियादि के अनुसार राजा दीवार बनानेवाले कोतवाल को फाँसी देने का आदेश देता हैं । गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं । तब गुरू की दुहाई देता है । गुरू आकर कहता है कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा । यह सुनते ही हर आदमी फाँसी पर चढने तैयार होता है । आखिर राजा खुद फाँसी पर चढकर मर जाता है। गुरू महंत और शिष्य उस नगरी से भाग निकलते हैं ।

प्रश्न 2.
“अंधेर नगरी’ एकांकी के अंत में फाँसी पर कौन चढा ? और क्यों ?
उत्तर:
“अंधेर नगरी’ एकांकी के अंत में चौपट राजा खुद फाँसी पर चढता है और मरजाता है । क्यों कि गुरू महंत ने गोबरधनदास को बचाने के लिए कहा कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा। सीधे स्वर्ग जाने की लालच में राजा फाँसी पर चढा । गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं ।

अंधेर नगरी Summary in Hindi

लेखक परिचय

आधुनिक हिन्दी साहित्य के पितामह श्री भारतेंदु हरिश्चंद्र का जन्म सन् 1850 में हुआ था । इनका मूल नाम “हरिश्चंद्र’ था, “भारतेंदु” उनकी उपाधि थी । हिन्दी साहित्य में आधुनिक काल का प्रारंभ भारतेंदु माना जाता है । इन्होंने अपनी रचनाओं में देश की गरीबी, पराधीनता का चित्रण किया है । हिन्दी को राष्ट्रभाषा के रूप में प्रतिष्ठित करने में भी इनका योगदान रहा। यह एक मौलिक नाटक है ।

साहित्यिक परिचय : भारतेंदु बहुमुखी प्रतिभा संपन्न थे । वे एक उत्कृष्ट कवि, व्यंग्यकार सफल नाटककार, जागरूक पत्रकार तथा ओजस्वी गद्यकार थे। इसके अलावा लेखक, कवि, संपादक, निबंधकार एवं कुशल वक्ता भी थे । इनकी प्रमुख रचनाएँ हैं सत्य हरिश्चंद्र, चंद्रावली, भारत दुर्दशा, नीलदेवी, अंधेर नगरी, प्रेम जोगनी, वैदिकी हिंसा हिंसा न भवति । इन्होंने “हरिश्चंद्र पत्रिका”, “कविवचन सुधा’ और बालविबोधिनी पत्रिकाओं का संपादन भी किया । केवल पैंतीस वर्ष की आयु तक इन्होंने अनेक दिशाओं में काम किया । इनका निधन सन् 1885 में हुआ था ।

कवि परिचय : आधुनिक हिन्दी साहित्य के पितामह श्री भारतेंदु हरिश्चंद्र का जन्म सन् 1850 में हुआ था । इनको आधुनिक काल के प्रवक्त माना जाता है । इसलिए इस युग को “भारतेंदु युग’ भी कहा जाता है । इनका मूल नाम ‘ हरिश्चंद्र’ था, भारतेंदु उनकी उपाधि थी । इन्होंने अपनी रचनाओं में देश की गरीबी, पराधीनता का चित्रण किया ।

सारांश

‘अंधेर नगरी’ हास्यात्मक एकांकी है । एकांकी हमें यह सबक देता है कि मूर्खों का संग कभी हमारा भला नहीं करता । एकांकीकार भारतेंदु हरिश्चंद्र हिन्दी के बहुमुखी साहित्यकार हैं ।

गुरू महंत एक बार देशाटन करते हुए अपने दो शिष्य गोबर्धनदास और नारायणदास के साथ किसी शहर में आते हैं । उस शहर का नाम अंधेर नगरी है और वहाँ हर चीज़ टके सेर मिलती है। तब गुरु बताते हैं कि यहाँ रहने से आफ़त होगी । लेकिन शिष्य गुरु की बात नहीं मानते । वे वहीं रहना चाहते हैं । गुरू महंत यह कहकर चले जाते हैं कि आफत के समय मेरी याद करना ।

एक दिन किसी दीवार के टूटने से एक बकरी दबकर मर जाती है । राजा के पास इसकी शिकायत आती है, तब कल्लु बनिया बुलाया जाता है । क्यों कि बह टूटी दीवार कल्लु बनिये की थी । कल्लू वनिया कहता है कि यह कारीगर का कसूर है। कारीगर चूनेवाले को, चूनेवाला भिश्ती को, भिरती कसाई को, कसाई गडरिये को और गडरिया कोतवाल को अपराधी बताते हैं । आखिर कोतवाल को दोषी ठहराकर उसे फाँसी की सजा दी जाती है ।

फांसी का फंदा बड़ा निकलता है और कोतवाल दुबला है, तो राजा आदेश देता है कि कोतवाल के बदले किसी मोटे आदमी को फाँसी पर बढ़ाया जाए ।

शिष्य गोवर्धनदास काफ़ी मोटा था, इसलिए सिपाही गोबर्धनदास को कड़ लेते हैं । जब सारी बातें मालूम होती हैं तब गोबर्धनदास को बड़ा छतावा होता है । वह गुरू की दुहाई देता है । गुरु आते हैं और कहते हैं के इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा ।

यह सुनते ही हर आदमी फाँसी पर चढने तैयार होता है । लेकिन ग़जा के होते हुए यह भाग्य दूसरे को कहाँ मिलेगा ? राजा खुद फाँसी पर ढ़ता है और मर जाता है । गुरू महंत और शिष्य उस शहर से भाग नेकलते हैं ।

इस एकांकी में भारतेंदु ने चौपट राजा के माध्यम से राजनीतिक भ्रष्टाचार, दूरदृष्टि हीनता और कौशल हीनता को प्रकट किया है ।

विशेषताएँ : इस एकांकी में विवेकहीन और निरंकुश शासन व्यवस्था पर व्यंग्य करते हुए उसे अपने ही कर्मों द्वारा नष्ट होते दिखया गया है ।

अंधेर नगरी Summary in Telugu

కవి పరిచయం

ఆధునిక హిందీ సాహిత్య పితామహుడు శ్రీ భారతేండు హరిశ్చంద్రుడు 1850 సం॥లో జన్మించారు. ఈయన్ని ఆధునిక కాల ప్రవర్తకుడు అని, ఈయన కాలాన్ని “భారతేందు యుగం” అని పిలవబడుతుంది. ఈయన అసలు పేరు “హరిశ్చంద్ర్” భారతేందు ఆయన బిరుదు. ఈయన తన రచనల్లో దేశ పేదరికం, పరాధీనతను చిత్రీకరించారు.

సారాంశము

“అంధేర్ నగరీ” హాస్యాత్మక ఏకాంకి మూర్ఖులతో స్నేహం మనకు మంచిని చేయదని ఈ ఏకాంకి మనకు గుణపాఠం నేర్పుతుంది. ఈ పాఠ రచయిత “భారతేందు హరిశ్చంద్” బహుముఖ సాహిత్యవేత్త.

ఒకసారి గురు మహంత్ దేశాటన చేస్తూ తన ఇద్దరు శిష్యులైన గోబర్ ధన్ దాస్ మరియు నారాయణ దాస్తో కలిసి “అంధేర్ నగరీ” అనే పట్టణానికి వస్తారు. అక్కడ ప్రతి వస్తువు “సేరు అర్ధణా” కే లభిస్తుంది. ఇక్కడ ఉండటం ప్రమాదమని గురువు చెప్తారు. అయినా శిష్యులు ఆయన మాట వినక అక్కడే నివసించాలని అనుకుంటారు. సరేనంటూ ఆపద సమయంలో నన్ను గుర్తు చేసుకోమని చెప్పి గురుమహంత్ వెళ్ళిపోతారు.

ఒకరోజు ఏదో ఒక గోడ కూలిపోవడంతో దాని క్రింద ఒక మేక పడి చనిపోతుంది. ఈ విషయమై రాజు వద్దకు ఫిర్యాదు చేయబడుతుంది. అందుకు ఆ గోడ యజమాని కల్లు అనే పేరు గల వైశ్యుడు / వ్యాపారిని పిలవబడుతాడు. ఈ తప్పు గోడకట్టిన (తాపీ మేస్త్రి) కార్మికునిదని చెబుతాడు. ఈ విధంగా గోడ నిర్మాణ కార్మికుడు సున్నం కలిపినవాడు తప్పని, ఇతను నీటిని తెచ్చేవాడిని (బిశ్రీ), బిశ్రీ కసాయివాడిని, కసాయి గొర్రెల కాపరిని, గొర్రెల కాపరి పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ని దోషులుగా చెప్పబడుతుంది. చివరకు పోలీస్ ఇన్ స్పెక్టర్ని దోషిగా నిర్ణయించి ఉరిశిక్ష విధించడమైనది.

ఉరితాడు ఉచ్చు పెద్దగా ఉండటం మరియు పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ బలహీనంగా ఉండటంతో రాజు పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్కి బదులుగా ఎవరైనా బలంగా లావుగా ఉన్న వ్యక్తికి ఉరి వేయవలసినదిగా ఆదేశిస్తాడు.

గురు మహంత్ శిష్యుడు గోబర్ ధన్దాస్ చాలా లావుగా ఉంటాడు. అందువల్ల రాజుగారి సైనికులు గోబర్ ధన్ దాసుని పట్టుకెళతారు. అప్పుడుగానీ అన్ని విషయాలు తెలుసుకొన్న గోబర్ ధన్ దాసు చాలా పశ్చాత్తాప పడతాడు. గురువు గారిని సహాయం (రక్షింపమని) వేడుకుంటాడు. గురువుగారు వచ్చి అక్కడి వారినందరిని ఉద్దేశించి “ఈ శుభఘడియలో ఎవరైతే మరణిస్తారో వారు సూటిగా స్వర్గానికి వెళతారు” అని చెప్తారు.

ఈ మాట వినడంతోనే ప్రతి ఒక్కరు ఉరిశిక్షకు సన్నద్దం అవుతారు. అయితే రాజుగారంతటివారే ఉండగా వేరే ఎవరికో ఈ అదృష్టం ఎలా దక్కుతుంది. కాబట్టి రాజుగారే స్వయంగా ఉరిశిక్షకు పాత్రుడవుతారు మరియు మరణిస్తారు. ఇంతటితో గురు మహంత్ మరియు శిష్యులు ఆ పట్టణం నుండి (అంధేర్ నగరీ నుండి) పారిపోతారు.

ఈ పాఠంలో ఏకాంకీకార్ భారతేందు చౌపటేరాజుగారి ద్వారా చెడిపోయిన రాజకీయాలు, దూరదృష్టి లేకపోవడం, నేర్పరితనం తేకపోవడాన్ని ప్రకటించారు.

విశేషత : ఈ పాఠంలో వివేకంలేని, నిరంకుశ పాలనా వ్యవస్థను హేళన చేస్తూ తానే స్వయంగా నష్టపోవడాన్ని చూపించడం జరిగింది.

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 6th Lesson तेलंगाना के दर्शनीय स्थल Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 6th Lesson तेलंगाना के दर्शनीय स्थल

दीर्घ प्रश्न (దీర్ఘ సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ पाठ का सारांश पाँच छह वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सन् 2014 को गठित तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद हैं। इस राज्य का कण कण दर्शनीयस्थल – सा प्रतीत होता है । यह जलसंपदा, खनिज संपदा और प्रकृतिक सुषमा से शोभित है। इसके अलावा ऐतिहासिक भवनों से, विविध धर्मों के मंदिरों से मंडित है । हैदरावाद से लेकर आदिलाबाद तक का हर स्थान अपनी अपनी अलग विशिष्टता से दीपित है । वास्तव में तेलंगाना धरती अपर स्वर्ग है तथा इस धरती की भीनी भीनी और मीठी- मीठी सुगंध भारत-माता के अंग-अंग को सुरभित करती है ।

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
तेलंगाना की राजधानी क्या है ? उसके बारे में लिखिए ।
उत्तर:
तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं ।

प्रश्न 2.
तेलंगाना के किसी एक मनपसंद दर्शनीय स्थल के बारे में लिखिए ।
उत्तर:
तेलंगाना के मनपसंद दर्शनीय स्थल अनेक हैं, जिनमें हैदराबाद एक है। तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं ।

एक वाक्य प्रश्न (ఏక వాక్య సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
मक्का मस्जिद कहाँ है ?
उत्तर:
हैदराबाद में है ।

प्रश्न 2.
भद्राचलम में किसका मंदिर है ?
उत्तर:
श्री सीताराम मंदिर है ।

प्रश्न 3.
डायोसिस चर्च कहाँ है ?
उत्तर:
मेदक में है ।

प्रश्न 4.
कोलनुपाका में किनका प्रसिद्ध मंदिर है ?
उत्तर:
जैन धर्मावलंबियो का आराध्य मंदिर है ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ (సందర్భ సహిత వ్యాఖ్యలు)

प्रश्न 1.
इस राज्य का कण-कण दर्शनीय स्थल – सा प्रतीत होता है। एक बार जो इस राज्य की सुंदरता को देख लेता है, उसे यह राज्य स्वर्ग का आभास देता है ।
उत्तर:
संदर्भ : यह उद्धरण संपादक मंडल द्वारा संपादित ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ नामक पाठ के आरंभिक अनुच्छेद से दियागया है । यह उद्धरण तेलंगाना की सुंदरता का वर्णन करते समय संपादक – मेडल द्वारा कहा जाता है ।

व्याख्या : संपादक – मंडल कहते हैं कि तेलंगाना राज्य का हर कण देखने लायक स्थान की तरह लगता है । जो व्यकित इसकी सुंदरता को एकबार देख लेता है, उसको यह तेलंगाना राज्य स्वर्ग – सा लगता है ।

विशेषता : संपादक मंडल द्वारा तेलंगाणा राज्य को अपर – स्वर्ग कहा गया ।

प्रश्न 2.
वास्तव में तेलंगाना धरती की भीनी भीनी सुगंध माँ भारती के अंग – अंग को सुरभित करती है
उत्तर:
संदर्भ : यह कथन संपादक – मंडल द्वारा लिखित ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ नामक पाठ के अंतिम वाक्या है । संपादक मंडल कहते हैं कि तेलंगाना राज्य का हर एक प्रांत पर्यटकों को अपनी ओर खीचं लेता है । इस संदर्भ में संपादक मंडल द्वारा यह वाक्य कहा गया ।

व्याख्या : वस्तुत: तेलंगाना जमीन की मीठी-मीठी खुशबू भारत-माता के प्रत्येक अंग को सुगंधित करती है । अर्थात् तेलंगाना विशाल भारत की कीर्ति में चार चाँद लगाता है ।

विशेषता: भाषा कवितामय एवं श्तवणा नंदमय है ।

तेलंगाना के दर्शनीय स्थल Summary in Hindi

सारांश

तेलंगाना 14 जून, 2014 को स्थापित भारत का 29 वाँ राज्य है । इसकी राजधानी हैदराबाद है । इस राज्य की सुंदरता असीम, अवर्णनीय तथा वैभवशाली है । इस राज्य का कण कण दर्शनीय स्थल – सा प्रतीत होता है। चलिए, इस राज्य के प्रमुख दर्शनीय स्थलों की सैर पर्यटन की अनुभूति को प्राप्त करेंगे ।

हैदराबाद : हैदराबाद तेलंगाना राज्य की राजधानी है । यह एक ऐतिहासिक नगर है । कुली कुतुबशाही और निजाम शासकों के द्वारा बसाया श्रेष्टतम नगर है । इसे भाग्य नगर तथा मोती का शहर भी कहते हैं । यहाँ के ऐतिहासिक दर्शनीय स्थलों में चारमीनार, गोलकोंडा, मक्का मसजिद, सालारजंग संग्रहालय, हुसेनसागर, टाँकबंड, नेहरु चिडियाघर, हाइटेक सिटी आदि देखने लायक हैं ।

मेड्चल – मलकाजगिरी : मेडचल मलकाजगिरी जिला के मुख्यालय है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 27 कि.मी. है। यहाँ पर स्थित कीसर गुट्टा शिव भक्तों का प्रमुख मंदिर है ।

रंगारेड्डी : रंगारेड्डी जिला का नाम संयुक्त आंध्र प्रदेश के उप- मुख्य मंत्री तथा स्वतंत्र तेलंगाना आंदोलन के सेनानी कोंडा वेंकट रंगारेड्डी का नाम पर पड़ा। इस जिले में हिमायत सागर रामोजी फिल्मसिटी, चेवेल्ला, कंदुकूर और शादनगर प्रमुख पर्यटन स्थल हैं ।

यादाद्रि – भुवनगिरि: हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 50 कि.मी. है। यहाँ वैष्णव धर्मावलंबियों का प्रसिद्ध तीर्थस्थल यादगिरी गुट्टा है । चालुक्य नरेशों द्वारा निर्मित भुवनगिरी का किला अद्भुत कलाखंड है। एक ही शिला से निर्मित इसकी ऊँचाई लगभग 700 फीट है ।

संगारेड्डी : तेलंगाना के उत्तर पश्चिमी हिस्से में स्थित संगारेड्डी हैदराबाद से 66 कि.मी. दूरी पर है। इस जिले में बी. एच.ई.एल. बी. डी. एल और आई.आई.टी भारत भर में प्रसिद्ध हैं ।

विकाराबाद : तेलंगाना के पश्चिम हिस्से में स्थित विकाराबद हैदराबाद 76 कि.मी. दूरी पर है। इस जिले में अनंतगिरी की पहाडियाँ और अनंत पद्मनाभ स्वामी का मंदिर है । इसके अतिरिक्त रामलिंगेश्वर, भूकैलाश, कोडंगल वेंकटेश्वर, एकांबेश्वर भगवान का मंदिर दर्शनीय हैं ।

मेदक : हैदराबाद से मेदक की दूरी लगभग 77 कि.मी. है। मेदक शब्द तेलुगु भाषा के मेतुकु शब्द से बना है। मेतुकु का अर्थ है – धान । इस जिले में धान की पैदावर अधिक होने के कारण आगे चलकर इस प्रांत का नाम मेदक पड गया । यहाँ का डायोसिस चर्च का पूरे एशिया में प्रसिद्ध है । जोगिनाथ मंदिर, एडुपायला दुर्गा भवानी मंदिर प्रसिद्ध हैं ।

सिद्दिपेट : हैदराबाद से सिद्दिपेट की दूरी लगभग 87 कि.मी. है। अधिक जनसंख्या की दृष्टि से यह जिला महत्वपूर्ण है । शरभेखर मंदिर, रामसमुद्रम मिनी टैंकबंड, बोटिंग पांइट आदि पर्याटक स्थाल हैं ।

जनगाँव : जनगाँव का दूसरा नाम जनगाम भी है । जनगाँव शब्द की उत्पत्ति “जैनगाँव से हुई है । कहा जाता है कि किसी समय यहाँ जैन धर्मावलंबियों की संख्या अधिक थीं । हैदराबाद से जनगाँव की दूरी लगभग 87 कि.मी. है । ऐतिहासिक दृष्टि से कोलनुपाका सर्वप्रसिद्ध तीर्थ व पर्याटन स्थल हैं । जैनों की आराध्य स्थल होने के कारण दूर दूर भक्त आते हैं । विश्व प्रसिद्ध पीतल कारीगरी के लिए “पेंबर्ती” यहीं पर स्थित है । कहा जाता है कि जनगाँव में प्रभु श्रीरामचंद्र स्वर्ण हिरण (मारिच) की खोज में निकले थे ।

नलगोंडा : नलगोंडा दक्षिण तेलंगाण का प्रांत है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 95 कि.मी. हैं। नलगोंडा – नल्ला और कोंडा शब्दों से हुई है । नल्ला का अर्थ काला और कोंडा का अर्थ पहाड । अर्थात् काले पहाडों का प्रांत । कृष्णा, मूसी, आले, पेद्दवागु पालेरू जैसी नदियाँ यहाँ से होकर गुजरती हैं । पानगल में त्रिकुटालयम (सोमेश्वर स्वामी का मंदिर) प्रसिद्ध शैव क्षेत्र है । नागर्जुन सागर, नंदिकोंडा, बौद्ध संग्रहालय प्रसिद्ध हैं ।

महबूब नगर : पहले यह पालमुरु के नाम से जाना जाता है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 110 कि.मी. है। यह प्रांत शातवाहन चालुक्य और गोलकोंडा शासकों के आकर्षण केंद्र बना रहा। यह प्रसिद्ध मंदिर की धरती है । यहाँ पर 700 वर्ष पुराना पिल्ललमर्री नामक बरगद पेड है। कोयलसागर बाँध सबका मन मोह लेती है ।

कामारेड्डी : कुछ समय पूर्व तक यह निजामाबाद जिले का अंग था । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 110 कि.मी. है। यहाँ स्थित पोचाराम परियोजना (project) राज्य में प्रसिद्ध है । यह सुंदर पर्याटक जलक्रीडा क्षेत्र है। सर्दी के दिनों में कोऊल झील विदेशी पक्षियों का केंद्र बनता है । दोमकोंडा और कोऊल किला ऐतिहासिक स्थल हैं ।

राजन्ना सिरसिला : इस जिले के नाम में राजन्ना शब्द प्रभु राजराजेश्वर तथा सिरिसिल्ला हथकर उद्योग का प्रतीक है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 133 कि.मी. है । यहाँ से बहनेवाली मानेरू नदी सुंदर लगती है । प्रसिद्ध शैव क्षेत्र वेमुलवाडा यहीं पर स्थित है । इसे तेलंगाना का दक्षिण कासी भी करते हैं। लक्ष्मीनरसिंहस्वामी का मंदिर तथा सिरिसिल्ला टेक्स्टाइल पार्क महत्वपूर्ण पर्याटक स्थल हैं ।

नागरकर्नूल : तेलंगाना के दक्षिणी प्रांत के इस स्थान की दूरी हैदराबाद से लगभग 33 कि.मी. है। इसका इतिहास 500 वर्ष पुरानी है । यहाँ पर नागार्जुन सागर श्रीशैलम बाघ (Tiger) संरक्षण केंद्र है । यह क्षेत्र उमामहेश्वर स्वामी मंदिर के लिए प्रसिद्ध है । सोमशिला परियोजना एवं श्रीशैलम बाँध की दर्शन के लिए प्रतिदिन संख्या में पर्याटक आते हैं ।

सूर्यापेट : तेलंगाना के दक्षिणी प्रांत में स्थित इसकी दूरी हैदराबाद से लगभग 137 कि.मी. है। यह प्रांत कृष्णा नदी की कृपा से दक्षिण भारत में सिमेंट उद्योग का प्रमुख केंद्र बना हुआ है। दूसरी ओर नागार्जुन सागर बाँध के द्वारा प्राप्त जल से यहाँ की कृषि की सुंदरता दिखाई देती है । उडुगोंडा लक्ष्मीनारसिंह स्वामी, अर्वपल्ली और मट्टपल्ली लक्ष्मीनारसिंह स्वामियों के मंदिर, सूर्यापेट वेंकटेश्वर स्वामी, मिर्याला सीतारामचंद्र स्वामियों के मंदिर देखने योग्य हैं ।

वनपर्ति : तेलंगाना के दक्षिण प्रांत में स्थित वनपर्ति की दूरी – हैदराबाद से लगभग 147 कि.मी. है । निजाम के शासन काल में वनपर्ति संस्थान के नाम से प्रसिद्ध था । यह संस्थान तेलंगाना के प्राचीन संस्थानों में एक है । वनपर्ति महल देखने लायक पर्याटक स्थान है। इसे मुस्तफा महल भी कहा जाता है। आगे चलकर इस महल को पॉलिटेकनीक विश्वविद्यालय के रूप में बदल दिया गया । यहाँ से कुछ दूर पर श्रीरंगपुर प्रांत है । यहाँ श्रीरंगनायकस्वामी मंदिर है ।

वरंगल (ग्रामीण तथा शहरी) : तेलंगाना के प्रमुख नगरों में वरंगल एक है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 147 कि. मी. है। काकतीय शासनकाल में यह नगर उनकी राजधानी हुआ करती थी। इसीको ओरुगल्लू या एकशिलानगर के नाम से भी जाना जाता है । यहाँ पर स्थित हजार खंभा मंदिर, भद्रकाली मंदिर, पद्माक्षी मंदिर आदि देखने योग्य हैं ।

करीमनगर : इसका वास्तविक नाम एलगंडाला है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 158 कि. मी. है । निजाम शासक सैयद करीमुल्ला शाह साहेब किलादार नाम से करीमनगर नाम पडा । मानेरु यहाँ पर बहनेवाली प्रमुख नदी है। एलगंडाला किले की विशेषता यह है कि इस में दो पत्थरों की बडी दीवारें, दो मस्जिदें, दो मंदिर, कारागृह, कुएँ तथा अन्य महत्वपूर्ण निर्माण देखने को मिलते हैं। लोअर मानेरू बाँध के पास राजीव गाँधी हिरण उद्यान है । शिवराम उद्यान भी देखने योग्य हैं ।

नारायण पेट : वर्ष 2019 में नवनिर्मित जिलों में यह प्रमुख है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 165 कि. मी. है। सन् 1630 में मराठा सम्राट शिवाजी यहाँ आकर जुलाहों की विशेषता देखकर आश्चर्यचकित रह गए थे । उन्हीं के प्रभाव से मराठा लोग यहाँ आकर बस गए। नारायण पेट की सूती और रेशमी साडियों में तेलंगाना – महाराष्ट्र संस्कृति का प्रभाव दिखायी देता है । नारायणपेट की साडियाँ बहु प्रसिद्ध हैं ।

निजामाबाद : यह तेलंगाना का तीसरा सबसे बड़ा नगर है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 170 कि.मी है । हैदराबाद राज्य के चौथे शासक निजामुल मुल्क के नाम पर इस प्रांत का नाम निजामाबाद पडा । यह नगर धार्मिक सद्भावना तथा सौहार्द का प्रतीक है । निजामाबाद का किलार अशोक सागर झील पर्याटको को अकर्षित करते हैं । अलीसागर हिरण उद्यान और झील तथा मल्लाराम जंगल मनोरंजन का एक अच्छा विकल्प है ।

जगित्याल : हैदराबाद से लगभग 186 कि. मी. दूरी पर स्थित जगित्याला गोदावरी नदी की सुंदर देन है । श्रीरामसागर परियोजना बाँध पर्याटकों के आकर्षण केंद्र है। ओदेला में मल्लिखार्जुन स्वामी और कमानपुर में श्री वराहास्वामी के मंदिरों के लिए विख्यात है । गोदावरी के तट पर बसे धर्मपुरी में श्री लक्ष्मीनारसिंह स्वामी, का मंदिर, कोटिलिंगाला ग्राम में कोटेश्वर स्वामी, का मंदिर, आंजनेयस्वामी मंदिर भी हु प्रसिद्ध हैं ।

पेद्दपल्लि : हैदराबाद से लगभग 192 कि. मी. पर पेद्दपल्लि स्थित है । यह उत्तर और दक्षिण भारत को जोडनेवाला प्रमुख रेल्वे केंद्र है । एन. टी. पी. सी रामगुंडम में स्थित है । गोदावरी नदी से प्राप्त जल की वजह से उत्पन्न कपास अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर विख्यात है । रामगिरी किला यहाँ की ऐतिहासिक इमारत है । पेद्दापल्ली को भारत का प्रथम ISO 14001 प्रामाणित इकाई होने का गौरव प्राप्त है ।

जोगुलांबा – गवाल : हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 192 कि. मी. है । गवाल किले का निर्माण 17 वीं शताब्दी में पेदसोमा भूपालुडु ने करवाया । गवाल विश्वप्रसिद्ध हथकरद्या जरी साडियों के लिए प्रसिद्ध है । जूराला कृष्णा नदी पर बनाया गया सुंदर बाँध है । आलमपुर के पास तुंगभद्रा नदी के तट पर जोगुलांबा देवी का शक्तिपीठ मंदिर है। जोगुलांबा देवी शक्ति पीठ आठारह (18) शक्तिपीठों में से एक है ।

मुलुगु : वर्ष 2019 में भूपालपल्ली जिले के कुछ भागों को अलग कर बनाया गया जिला ही मुलुगु है । हैदराबाद से इसकी दूरी लगभग 193 कि. मी. है। इसी प्रांत में विश्वप्रसिद्ध जनजाति उत्सव सम्मक्का सारक्का जातरा या मेडाराम जातरा का आयोजन प्रति दो वर्ष में एक बार किया जाता है ।

खम्मम : हैदराबाद से खम्मम की दूरी लगभग 200 कि. मी. है । खम्मम शब्द का उद्भव पहाडी स्तंभाद्री से हुआ है। यहाँ पर नरसिंह स्वामी का मंदिर है । शहर का नाम पहले स्तंभाद्र बाद में खंभाद्री, खंभमेट्टु तथा अंत में खम्मम होगया । यह शहर [कृष्णा नदी की सहायक नदी] मुन्नेर नदी के तट पर बसा है । खम्मम किले का निर्माण 950 ई. में. काकतीय शासकों ने किया । जमलापुरम नामक छोटा सा गाँव में भगवान वेंकटेश्वर का प्रसिद्ध मंदिर है । कुसुमांची में गणपेश्वरालयम और मुक्केटश्वरालयम जैसे प्रसिद्ध शैव मंदिर हैं ।

महबूबाबाद : हैदराबाद से महबूबाबाद की दूरी लगभग 212 कि. मी. है । तेलुगु भाषी इस प्रांत को मनुकोटा कहते हैं । मनुंकोटा शब्द का उद्भव तेलुगु के म्रनु यानी पेट तथा कोटा यानी किला शब्द से हुआ है । इसका अर्थ है – पेडवाला किला आगे चलकर महबूब नामक शासक के नाम पर महबूबाबाद पड गया । यहाँ का बय्यारम मंडल लोह खनिज का प्रचुर उत्पादक है । वीरभद्रस्वामी मंदिर में वीरभद्र की मूर्ति क्रोधी भंगिमा के साथ त्रिनेत्री तथा दस हाथों वाले हैं ।

भूपालपल्ली : (आचार्य जयशंकर) : हैदराबाद से भूपालपल्ली की दूरी लगभग 216 कि. मी. है। इस जिले का नाम तेलंगाना राज्य आंदोलन के सिद्धांतकर्ता प्रो. जयशंकर के नाम पर रखा गया है। इस प्रांत में कई सारे आध्यात्मिक दर्शनीय स्थल है । यहीं पर स्थित कालेश्वरम दक्षिण का त्रिवेणी संगम कहलाता है । यहाँ पर गोदावरी, प्राणहिता और भूतल में बहनेवाली अंतर्वाहिनी का संगम होता है। रामप्पा मंदिर काकतीय नरेशों की कलाप्रियता का उदाहरण है। यहाँ पर रामप्पा और लकनावरम झील प्रकृति की सुंदर छटा बिखेरती है ।

निर्मल : हैदराबाद से निर्मल की दूरी लगभग 222 कि. मी. है। यह प्रांत गोदावरी नदी के कारण अत्यंत उपजाऊ है। यह प्रांत बाँस और लकडी के बने खिलौने के लिए विश्वभर में प्रसिद्ध हैं । प्रकृति एवं शिक्षा प्रेमी इस जिले के ज्ञान सरस्वती बासरा के लिए सदा याद करते हैं। गोदावरी के तट पर स्थित बासरा पर्याटकों को अपनी और आकर्षित करता है ।

मंचिरियाल : मंचिरियाल, हैदराबाद से 256 कि. मी दूरी पर स्थित है । यह प्रांत गोदावरी और प्राणहिता नदियों के आशीर्वाद से हरा भरा है । यह प्रांत सिंगरेणी कोयला खदान और सिमेंट उत्पादन के कई कारखानों के लिए प्रसिद्ध हैं । इस जिले के चेन्नूर में मगर मछ संरक्षण उद्यान का केंद्र है । घने जंगलों के बीच बसा कवाल बाध संरक्षण केंद्र बहुत ही सुंदर है । गुडेम श्री सत्यनारायण स्वामी का मंदिर पूजनीय और दर्शनीय है ।

भद्राद्रि कोत्तागुड़ेम : भद्राद्रि कोत्तागुड़ेम, हैदराबाद से 284 कि. मी. की दूरी पर स्थित है । भद्राचलम गोदावरी के तट पर बसा अत्यंत मनोहर तीर्थस्थान है । कोयला खदानों के लिए प्रसिद्ध है । किन्नरसानी, पर्णशाला आदि आध्यात्मिक दृष्टि से महत्वपूर्ण पर्यटन स्थल हैं । किन्नरसानी परियोजना बाँध किन्नरसानी सहायक नदी पर बना है। पुराणों के अनुसार रानण द्वारा सीता की अपहरणस्थली के रूप में दुम्मुगुडेम प्रसिद्ध हैं ।

आसिफाबाद : यह एक जनजाति जिला है । हैदराबाद से इसकी दूरी 291 कि.मी. है । कोमरमभीम नामक जनजाति युवक द्वारा की गई जल, जंगल, जमीन आंदोलन में जनजाति को न्याय मिल सका । इसलिए इस प्रांत को आसिफाबाद कोमरमभीम जिला भी कहा जाता है । पेद्दवागु एक परियोजना है, जो प्राणहित नदी की सहायक नदी पेद्दवागु पर निर्मित है । वट्टी वागु व कोमरमभीम परियोजनाएँ, सप्तगुंडा, पिट्टगुंड और मिट्टेवाटर जलप्रपात तथा सिरपुर कागजनगर आदि प्रसिद्ध दर्शनीय स्थल हैं ।

आदिलाबाद : हैदराबाद से आदिलाबाद की दूरी लगभग 305 कि. मी. है। इस प्रांत का नाम वीजापुर के शासक अली आदिल शाह के नाम पर पडा । इस प्रांत को दक्षिण भारत का प्रवेश द्वारा कहा जाता है । सहयाद्री पर्वत श्रेणियों तथा उत्तर पश्चिम मानसून के प्रभाव से यह प्रांत हमेशा आनंददायी रहता है । कडेम बाँध, पापहरेश्वर मंदिर, जैनाथ मंदिर तथा कलवा नरसिंह स्वामी मंदिर यहाँ प्रमुख दर्शनीय स्थल हैं ।

इस तरह तेलंगाना राज्य का प्रत्येक प्रांत अपनी मनोहरी छटा से पर्यटकों को अपनी ओर आकर्षित करता है ।

तेलंगाना के दर्शनीय स्थल Summary in Telugu

సారాంశము

छेई 14 జూన్ 2014న స్థాపించబడిన తెలంగాణ రాష్ట్రం భారతదేశానికి 29వ రాష్ట్రం. దీని రాజధాని హైదరాబాద్. ఈ రాష్ట్ర సౌందర్యం అంతులేని, వర్ణించనలవికాని మరియు వైభవోపేతమైనది. ఈ రాష్ట్రంలో అణువణువు దర్శించదగినది. ఈ రాష్ట్రంలోని ప్రముఖ దర్శనీయ స్థలాల విహార పర్యటన అనుభూతులను తెలుసుకుందాం.

హైదరాబాద్ : హైదరాబాద్ తెలంగాణ రాష్ట్ర రాజధాని. ఇది ఒక చారిత్రాత్మక నగరం. కులీకుతుబ్షాహీ మరియు నిజాం పాలకులు నిలిపిన శ్రేష్టమైన నగరం. దీనిని భాగ్యనగరం మరియు ముత్యాల నగరం అని కూడా పిలవబడుతుంది. ఇక్కడి చారిత్రాత్మక దర్శనీయ ప్రదేశాలు చార్మినార్, గోల్కొండ, మక్కామసీద్, సాలార్జంగ్ మ్యూజియం, హుసేన్ సాగర్, ట్యాంక్ బండ్, నెహ్రూజులాజికల్ పార్కు, హైటెక్సిటీ మొదలయిన ప్రదేశాలు చూడదగినవి.

మేడ్చల్ – మల్కాజిగిరి : మేడ్చల్ మల్కాజిగిరి జిల్లా ముఖ్య కేంద్రం. ఇది హైదరాబాద్ నుండి సుమారు 27 కి. మీ. దూరంలో ఉంటుంది. ఇక్కడి కీసరగుట్ట శివభక్తుల ప్రముఖ మందిరం.

రంగారెడ్డి : రంగారెడ్డి జిల్లా పేరును సంయుక్త ఆంధ్రప్రదేశ్ ఉపముఖ్యమంత్రి మరియు స్వతంత్ర తెలంగాణ రాష్ట్ర ఆందోళన సేనాని అయిన కొండా వెంకట రంగారెడ్డి గారి పేరున పెట్టడం జరిగింది. ఈ జిల్లాలో హిమయత్సాగర్, రామోజీ ఫిల్మ్ సిటీ, చేవెళ్ళ, కందుకూరు మరియు షాద్నగర్ ప్రముఖ పర్యాటక ప్రదేశాలు.

యాదాద్రి – భువనగిరి : యాదాద్రి – భువనగిరి హైదారాబాద్ నుండి సుమారు 50 కి. మీ. దూరంలో ఉంటుంది. వైష్ణవ భక్తుల ప్రసిద్ధ పుణ్యక్షేత్రం యాదగిరి గుట్ట. ఇక్కడనే ఉంది చాళుక్య రాజుల ద్వారా నిర్మింపబడిన భువనగిరి కోట. ఒక అద్భుత కళాఖండం. ఒకే శిలమీద నిర్మించబడినది. దీని ఎత్తు సుమారు 700 అడుగులు.

సంగారెడ్డి : ఇది (సంగారెడ్డి జిల్లా) తెలంగాణ ఉత్తర – పశ్చిమ భాగంలో ఉంది. హైదరాబాద్ నుండి ఇది 66 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ జిల్లాలో BHEL, BDL మరియు IIT సంస్థలు భారతదేశం మొత్తం ప్రసిద్ధిగాంచాయి.

వికారాబాద్ : ఇది (వికారాబాద్ జిల్లా) తెలంగాణ పశ్చిమ భాగంలో ఉంది. హైదరాబాద్ నుండి ఇది 76 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ జిల్లాలో అనంతగిరి పర్వతాలు మరియు అనంత పద్మనాభస్వామి వారి మందిరం ఉంది. ఇవేకాకుండా రామలింగేశ్వర, భూకైలాశ్, కొడంగల్ వెంకటేశ్వర, ఏకాంబేశ్వర దేవాలయాలు దర్శించదగినవి.

మెదక్ : హైదరాబాద్ నుండి మెదక్ సుమారు 77 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. మెదక్ అనే శబ్దం తెలుగు భాషలోని మెతుకు అనే శబ్దంతో తయారైంది. “మెతుకు అంటే అర్థం – “ధాన్యం”. ఈ జిల్లాలో ధాన్యం అధికంగా పండటం వల్ల మెల్లమెల్లగా ఈ ప్రాంతానికి మెదక్ అనే పేరు పడిపోయింది. ఇక్కడి “డాయోసిస్ చర్చి” ఆసియా ఖండం మొత్తంలో ప్రసిద్ధి. ఇక్కడ జోగినాథ మందిరం, ఏడుపాయల దుర్గాభవాని మందిరం ప్రసిద్ధి చెందినవి.

సిద్ధిపేట : హైదరాబాద్ నుండి సిద్ధిపేట సుమారు 87 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. అధిక జనాభా కలిగిన జిల్లాగా ఇది ప్రసిద్ధిగాంచింది. శరభేశ్వర్ మందిరం, రామ సముద్రం, మినీ ట్యాంక్ బండ్, బోటింట్ పాయింట్ మొదలయినవి పర్యాటక ప్రదేశాలు.

జనగాం : జనగాంకి మరొక పేరు “జనగామ”. జనగాం శబ్దం జైనగాంవ్ నుండి ఉద్భవించింది. ఎపుడో ఇక్కడ జైన ధర్మాన్ని అవలంబించిన వారి సంఖ్య ఎక్కువగా ఉండేది అని చెపుతుంటారు. హైదరాబాదున్నుండి జనగాం సుమారు 87 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. చారిత్రక దృష్టిలో కొలనుపాక ఎంతో ప్రసిద్ధమైన తీర్థ మరియు పర్యాటక స్థలం. ఇది జైనుల ఆరాధ్య స్థలం కావడంతో దూర – దూర ప్రాంతాలనుండి భక్తులు వస్తుంటారు. ప్రపంచ ప్రఖ్యాతమైన రాగి పరిశ్రమ “పెంబర్తి” ఈ జిల్లాలోనే ఉంది. జనగాంలో ప్రభుశ్రీరామచంద్రుడు స్వర్ణజింక (మారీచుడు)ను వెదికేందుకు ఇక్కడకు వచ్చారని
చెపుతుంటారు.

నల్లగొండ : నల్లగొండ దక్షిణ తెలంగాణ ప్రాంతంలో ఉంది. హైదరాబాద్ నుండి నల్లగొండ సుమారు 95 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. నల్లగొండ నల్ల మరియు కొండ శబ్దాలతో ఏర్పడింది. నల్లా అనగా నలుపు మరియు కొండ అనగా పర్వతం. అంటే నల్ల కొండలుగల ప్రాంతం. కృష్ణా, మూసీ ఆలేరు, పెద్దవాగు, పాలేరులాంటి నదులు ఈ ప్రాంతం నుండి ప్రవహిస్తాయి. పానగల్లో త్రికుటాలయం (సోమేశ్వరస్వామి మందిరం) ప్రసిద్ధి చెందిన శైవక్షేత్రం. నాగార్జునసాగర్, నందికొండ, బౌద్ధ సంగ్రహాలయం ప్రసిద్ధి చెందినవి.

మహబూబ్నగర్ : మొదట్లో మహాబూబ్నగర్ పాలమూరు పేరుతో పిలవబడింది. హైదరాబాద్ నుండి మహబూబ్నగర్ సుమారు 110 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ ప్రాంతం శాతవాహనుల, చాళుక్యుల మరియు గోల్కొండ శాసకులకు ఆకర్షణ కేంద్రంగా ఉండేది. ఇది ప్రసిద్ధ మందిరాల పుణ్యభూమి. ఇక్కడ 7 వందల సంవత్సరాల పురాతన మర్రిచెట్టు ఉంది. దీని పేరు పిల్లల మర్రి. ఇక్కడి కోయలసాగర్ ఆనకట్ట అందరి మనస్సులను మోహిస్తుంది.

కామారెడ్డి : కొంత కాలం క్రితం వరకు కామారెడ్డి నిజామాబాద్ జిల్లాలోని ఒక భాగం. హైదరాబాద్ నుండి కామారెడ్డి సుమారు 110 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఇక్కడి పోచారం ప్రాజెక్టు తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ప్రసిద్ధి చెందిన ప్రాజెక్టు. ఇది అందమైన పర్యాటక జలక్రీడా ప్రాంతం. చలికాలంలో కోవూలా సరస్సు విదేశీ పక్షుల కేంద్రంగా ఉంటుంది. కోవూలా కోట, దోమకొండ చారిత్రాత్మక ప్రదేశాలు.

రాజన్న సిరిసిల్లా : ఈ జిల్లా పేరులో “రాజన్న” శబ్దం రాజ రాజేశ్వర ప్రభువుగా మరియు “సిరిసిల్లా” చేతిమగ్గాల పరిశ్రమకు ప్రతీక / గుర్తు. హైదరాబాద్ నుండి ఈ ప్రాంతం సుమారు 133 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఇక్కడ నుండి ప్రవహించే మానేరు నది అందంగా ఉంటుంది. ప్రసిద్ధ శైవక్షేత్రమైన వేములవాడ ఇక్కడనే ఉంది. దీనిని -తెలంగాణ దక్షిణ కాశీగా పిలుస్తారు. లక్ష్మీనరసింహస్వామి మందిరం మరియు సిరిసిల్లా టెకాయిల్ పార్క్ గొప్ప పర్యాటక ప్రదేశాలు.

నాగర్ కర్నూల్ : తెలంగాణ దక్షిణ ప్రాంతమైన నాగర్ కర్నూల్ హైదరాబాద్ నుండి సుమారు 133 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. దీని చరిత్ర 500 సంవత్సరాల పురాతనమైనది. ఇక్కడ నాగార్జునసాగర్, శ్రీశైలం పులుల సంరక్షణ కేంద్రం ఉంది. ఈ ప్రదేశం ఉమామహేశ్వరస్వామి మందిరానికి ప్రసిద్ధి. సోమశిల మరియు శ్రీశైలం ఆనకట్టలను దర్శించేందుకు ప్రతిరోజు పెద్ద సంఖ్యలో పర్యాటకులు వస్తూ ఉంటారు.

సూర్యాపేట : తెలంగాణ దక్షిణ ప్రాంతంలో ఉన్న సూర్యాపేట హైదరాబాద్ నుండి సుమారు 137 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ ప్రాంతం కృష్ణానది పుణ్యమా అని దక్షిణ భారతదేశంలో సిమెంట్ పరిశ్రమకు ప్రముఖ కేంద్రంగా ఉంది. రెండవ వైపు నాగార్జునసాగర్ ఆనకట్ట ద్వారా లభించే నీటితో ఇక్కడి వ్యవసాయం అందంగా కన్పిస్తుంది. ఉండ్రుగొండ, అర్వపల్లి మరియు మట్టపల్లిలోని శ్రీలక్ష్మినరసింహస్వాముల మందిరాలు, సూర్యాపేట వెంకటేశ్వరస్వామి, మిర్యాల సీతారామచంద్రస్వామి వార్ల మందిరాలు బహు చక్కని చూడదగ్గ ప్రదేశాలు.

వనపర్తి : తెలంగాణ దక్షిణ ప్రాంతంలో ఉన్న వనపర్తి హైదరాబాద్ నుండి సుమారు 147 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. నిజాం శాసన కాలంలో వనపర్తి ఒక సంస్థానంగా ప్రసిద్ధి చెందినది. తెలంగాణలోని ప్రాచీన సంస్థానాల్లో ఇదీ ఒకటి. వనపర్తి మహల్ చూడదగిన పర్యాటక ప్రదేశం. ఈ మహల్ ముస్తఫామహల్ అని కూడా పిలవబడుతుంది. కొంతకాలం తర్వాత దీనిని పాలిటెక్నిక్ విశ్వవిద్యాలయంగా మార్చబడినది. ఇక్కడ నుండి కొద్ది దూరంలో శ్రీరంగపురం ఉంది. ఈ శ్రీరంగపురంలో ప్రసిద్ధి చెందిన శ్రీరంగ నాయకస్వామి మందిరం ఉంది.

వరంగల్ (గ్రామీణ మరియు పట్టణ) : తెలంగాణ ప్రముఖ నగరాల్లో ఈ వరంగల్ ఒకటి. ఇది హైదరాబాదు నుండి 147 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. కాకతీయులు దీనిని రాజధానిగా చేసుకుని పాలన కొనసాగించారు. దీన్ని ‘ఓరుగల్లు’ లేదా “ఏకశిలా నగరం” అని కూడా పిలిచేవారు. ఇక్కడ “వెయ్యి స్థంభాల గుడి”, “భద్రకాళి మందిరము” మరియు “పద్మాక్షీ మందిరము” ముఖ్యంగా చూడదగిన ప్రాంతాలు.

కరీంనగర్ : దీని అసలు పేరు “ఎలగండాల”. ఇది హైదరాబాదు నుండి సుమారు 158 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. నిజాం శాసకుడు “సయ్యద్ కరీముల్లా షాహ్ సాహెబ్ కిలాదార్” పేరు నుండి “కరీంనగర్” పేరు వచ్చింది. ఇక్కడ ‘మానేరు’ అనే ప్రముఖ నది ప్రవహిస్తుంది. ఎలగండాల కోటలో రెండు రాళ్ళతో కూడిన పెద్ద గోడలు, రెండు మసీదులు, రెండు ఆలయాలు చెరసాల, బావి మరియు ఇతర గొప్ప నిర్మాణాలను చూడవచ్చు. దిగువ మానేరు ఆనకట్ట వద్ద రాజీవ్ గాంధీ జింకల పార్క్ ఉంది. శివరామ్ ఉద్యానవనము కూడా చూడదగిన ప్రాంతమే.

నారాయణపేట : 2019 సంవత్సరములో నూతనంగా నిర్మించబడిన జిల్లాల్లో ఇది ప్రముఖమైనది. హైదరాబాదు నుండి దాదాపు 165 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. 1630 సంవత్సరములో మరాఠా ప్రభువైన శివాజీ ఇక్కడికి వచ్చి, ఇక్కడి నేత పనివారి గొప్పదనం చూసి ఆశ్చర్యచకితులైనారు. దానితో మరాఠీలు ఇక్కడ స్థిరపడినారు. నారాయణ పేట యొక్క పట్టుదారంతో నేసిన చీరల్లో తెలంగాణ మహారాష్ట్ర సంస్క ృతుల ప్రభావం కనిపిస్తుంది. నారాయణపేట చీరలు చాలా ప్రసిద్ధి పొందాయి.

నిజామాబాద్ : ఇది తెలంగాణాలో 3వ పెద్ద నగరం. ఇది హైదరాబాదు నుండి రమారమి 170 కి.మీ. ఉంటుంది. హైదరాబాదు రాష్ట్ర నాల్గవ శాసకుడైన “నిజాముల్ ముల్క్” పేరు మీద ఈ ప్రాంతానికి నిజామాబాద్ అని వచ్చింది. ఈ నగరం ధార్మిక మరియు మైత్రి భావనలకు ప్రతీక. నిజామాబాద్ కోట మరియు అశోక్సాగర్ సరస్సు ఆకర్షణీయమైనవి. ఆలీసాగర్ జింకల పార్క్ మరియు సరస్సు, ముల్లారాయ్ వనము మానసికోల్లాస ప్రాంతాలు.

జగిత్యాల: హైదరాబాదు నుండి సుమారు 186 కి.మీ.ల దూరంలో ఉంది. ఇది గోదావరి నది యొక్క అందమైన వరము. శ్రీరాంసాగర్ ప్రాజెక్ట్ పర్యాటకులకు ఆకర్షణగా నిలిచింది. ఓదెలాలో మల్లిఖార్జున స్వామి మరియు కమాన్పూర్లో శ్రీ వరాహస్వామి ఆలయాలు ప్రసిద్ధి చెందాయి. గోదావరి ఒడ్డున ధర్మపురిలో శ్రీలక్ష్మీ ్మనారసింహస్వామి ఆలయం, కోటిలింగాల గ్రామంలో కోటేశ్వర స్వామి గుడి, ఆంజనేయస్వామి గుడి ప్రసిద్ధి చెందినాయి.

పెద్దపల్లి: ఇది హైదరాబాదు నుండి దాదాపు 192 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఇది ఉత్తర మరియు దక్షిణ భారతాన్ని కలిపే ముఖ్య రైల్వే కేంద్రం. రామగుండంలో NTPC నేషనల్ థర్మల్ పవర్ కార్పోరేషన్ ఉంది. గోదావరి నది నుండి లభించే నీటివల్ల ఉత్పత్తి అయ్యే దూది అంతర్జాతీయ స్థాయిలో ప్రఖ్యాతి చెందినది. రామగిరి కోట ఇక్కడి చారిత్రాత్మక కట్టడం. పెద్దపల్లికి భారతదేశ ప్రథమ ISO 14001 ప్రామాణిత యూనిట్గా గౌరవం లభించింది.

జోగులాంబ – గద్వాల్ : జోగులాంబ – గద్వాల్ హైదరాబాదు నుండి సుమారు -192 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. 17వ శతాబ్దంలో పెదసోమభూపాలుడు గద్వాల్ కోటను నిర్మింపచేసాడు. గద్వాల్ ప్రపంచ ప్రసిద్ధమైన చేతిమగ్గాల (హ్యాండ్లూమ్) జరీ చీరలకు ప్రసిద్ధి. జూరాల కృష్ణానది మీద కట్టబడిన అందమైన ఆనకట్ట. తుంగభద్రా నదీ తీరంలో జోగులాంబ దేవి శక్తిపీఠమందిరం కలదు. ఇది 18 శక్తి పీఠాలలో ఒకటి.

ములుగు : 2019 సంవత్సరములో భూపాలపల్లి జిల్లా నుండి కొన్ని ప్రదేశాలను వేరుచేసి ఏర్పాటుచేసిన జిల్లాయే ములుగు. హైదరాబాదు నుండి ఇది దాదాపు 193 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ ప్రాంతంలోనే విశ్వవిఖ్యాత జనజాతి ఉత్సవమైన సమ్మక్క- సారక్క లేదా మేడారం జాతర ప్రతి రెండు సంవత్సరాలకు ఒకసారి జరుపబడుతుంది.

ఖమ్మం : హైదరాబాదు నుండి ఖమ్మం సుమారు 200 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. “ఖమ్మం” అనే శబ్దం “స్తంభాద్రి” శబ్దం నుండి పుట్టింది. ఇక్కడ నరసింహస్వామి మందిరం ఉంది. ఈ పట్టణం పేరు మొదటిగా స్తంభాద్రిగాను ఆ తర్వాత క్రమేణా ఖంభాద్రి, ఖంభమెట్టు అని చివరకు ‘ఖమ్మం’గా స్థిరపడింది. ఈ పట్టణం మున్నేరు నదీ తీరంలో ఉంది. క్రీ.శ. 950లో కాకతీయ రాజులు ఖమ్మం కోటను నిర్మించారు. జమలాపురం అనే చిన్న గ్రామంలో వెంకటేశ్వర స్వామివార్ల ప్రసిద్ధ మందిరం కలదు. కూసుమంచిలో గణపేశ్వరాలయం మరియు ముక్కంటేశ్వరాలయంలాంటి ప్రసిద్ధ శైవక్షేత్రాలు / మందిరాలు

మహబూబాబాద్ : హైదరాబాదు నుండి మహబూబాబాద్ సుమారు 212 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. తెలుగువారు ఈ ప్రాంతాన్ని మనుకోట అంటారు. “మనుకోట” శబ్దం తెలుగు భాషలోని “మ్రను” అనగా చెట్టు మరియు “కోట” అనగా కోట శబ్దాల నుండి ఉద్భవించింది. అంటే కోట అని అర్థం. మహబూబ్ అనే శాసకుని పేరే “మహబూబాబాద్” అయినది. ఇక్కడి బయ్యారం మండలం లోహఖనిజాల ఉత్పత్తికి ప్రసిద్ధి. మూడు నేత్రాలు, పది చేతులు కలిగి రౌధ్ర భంగిమలో ఉన్న వీరభద్రస్వామివారి ఆలయం ఇక్కడి విశేషం.

భూపాలపల్లి (ఆచార్య జయశంకర్) : హైదరాబాదు నుండి భూపాలపల్లి సుమారు 216 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ జిల్లా పేరును తెలంగాణ రాష్ట్ర ఆందోళన సిద్ధాంతకర్త ప్రొఫెసర్ జయశంకర్ గారి పేరు మీద పెట్టబడినది. ఈ ప్రాంతంలో అనేక ఆధ్యాత్మిక దర్శనీయ ప్రదేశాలు కలవు. ఇక్కడ ఉన్న కాళేశ్వరాన్ని దక్షిణ త్రివేణి సంగమంగా పిలవబడుతుంది. రామప్ప మందిరం కాకతీయ రాజుల కళాసృష్టికి చక్కటి ఉదాహరణ. ఇక్కడ రామప్ప మరియు లక్నవరం సరస్సులు ప్రకృతి సౌందర్య శోభను వెదజల్లుతాయి.

నిర్మల్ : హైదరాబాదు నుండి నిర్మల్ సుమారు 222 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. ఈ ప్రాంతంలో గోదావరి నది జలాల వల్ల అత్యధిక పంటలు పండించబడతాయి. ఇది వెదురు మరియు కర్రలతో తయారయ్యే బొమ్మలకు ప్రపంచ ప్రసిద్ధి గాంచినది. ప్రకృతి మరియు విద్యా ప్రేమికులు ఈ జిల్లాలోని జ్ఞాన సరస్వతి బాసరని ఎల్లప్పుడు గుర్తు చేసుకుంటారు. గోదావరి నదీ తీరంలో ఉన్న బాసర పర్యాటకులను తనవైపు ఆకర్షించుకుంటుంది.

మంచిర్యాల : మంచిర్యాల హైదరాబాదు నుండి 256 కి.మీ.ల దూరంలో ఉంది. ఇది గోదావరి మరియు ప్రాణహిత నదుల ఆశీర్వాదం వల్ల పచ్చదనంతో నిండినది. ఈ ప్రాంతం సింగరేణి బొగ్గుగనులకు మరియు సిమెంట్ ఉత్పత్తి చేసే అనేక పరిశ్రమల వల్ల ప్రసిద్ధి పొందినది. ఈ జిల్లాలో చెన్నూరులో మొసళ్ళ సంరక్షణా కేంద్రం ఉంది. ఇక్కడ దట్టమైన అడవులలో కవ్వాల్ పులుల సంరక్షణ కేంద్రం చాలా అందంగా ఉంటుంది. ఈ ప్రాంతంలో గుడెంశ్రీ సత్యనారాయణ స్వామి ఆలయం పూజనీయమైనది మరియు దర్శనీయమైనది.

భద్రాద్రి – కొత్తగూడెం: ఇది హైదరాబాదు నుండి 284 కి.మీ.ల దూరంలో ఉంది. గోదావరి నదీ తీరాన ఉన్న భద్రాచలం అతి మనోహరమైన తీర్థము. బొగ్గుగనులకు ప్రసిద్ధి. కిన్నెరసాని, పర్ణశాల మొదలగు స్థలాలు ఆధ్యాత్మిక గొప్ప పర్యాటక స్థలాలు. ఇక్కడి కిన్నెరసాని ఆనకట్ట గోదావరి ఉపనది అయిన కిన్నెరసాని నదిపై నిర్మించారు. పురాణాల ప్రకారం రావణుడు సీతాదేవి అపహరించిన స్థలంగా దుమ్మగూడెం చాలా ప్రసిద్ధి చెందినది.

ఆసీఫాబాద్ : ఇది ఒక జనజాతి జిల్లా. హైదరాబాదు నుండి 291 కి.మీ. దూరంలో ఉంది. కొమరంభీమ్ అనే పేరుగల జనజాతి యువకుల ద్వారా చేయబడిన నీరు, అడవి, భూమి ఆందోళనలో వీరికి న్యాయం లభించింది. అందుకే ఈ ప్రాంతానికి ఆసీఫాబాద్ కొమరంభీమ్ జిల్లాగా కూడా పేరు ఉంది. ప్రాణహిత నది ఉపనది అయిన పెద్దవాగుపై పెద్దవాగు ప్రాజెక్టు నిర్మించారు. వట్టివాగు లేదా కొమరంభీమ్ ప్రాజెక్టులు, సప్తగుండ, పట్టిగుండ మరియు మట్టినీటి రిజర్వాయర్ మరియు సిరిపురం కాగజ్నగర్ మొదలగునవి చూడదగిన ప్రసిద్ధ స్థలాలు.

ఆదిలాబాద్ : హైదరాబాదు నుండి సుమారు 305 కి.మీ.ల దూరంలో ఉంది. బీజాపూర్ శాసకుడైన అలీఆదిల్షాహ్ పేరు మీద ఈ ప్రాంతానికి ఆ పేరు వచ్చింది. ఈ ప్రాంతం దక్షిణ భారతదేశానికి ప్రవేశద్వారంగా చెప్పబడుతుంది. సహ్యాద్రి పర్వత శ్రేణులు మరియు ఉత్తర – పశ్చిమ పవనాల ప్రభావంతో ఈ ప్రాంతం నిరంతరం ఆహ్లాదంగా ఉంటుంది. కడెం ఆనకట్ట, పాపేశ్వర మందిరము, జైనాథ్ మందిరము మరియు కలవా నరసింహస్వామి ఆలయం ఇక్కడ చూడదగిన ప్రముఖ స్థలాలు.

ఈ విధంగా తెలంగాణ రాష్ట్రంలోని ప్రతీ ప్రాంతం తన మనోహరమైన శోభతో పర్యాటకులను తమవైపు ఆకర్షిస్తాయి.

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 5th Lesson बूढ़ी काकी Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 5th Lesson बूढ़ी काकी

दीर्घ प्रश्न (దీర్ఘ సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
‘बूढ़ी काकी’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
बूढ़ी काकी अपने पति और पुत्र की मृत्यु के बाद सारी संपत्ति भतीजे बुद्धिराम के नाम कर देती है । संपत्ति हायिल करने के बाद बुद्धिराम और उसकी पत्नी रूपा और दो बेटे बूढ़ी काकी के साथ दुर्व्यवहार करते रहते हैं। लेकिन, बुद्धिराम की बेटी लाड़ली काकी का ख्याल रखती है। उसके बेटे मुखराम के तिलक – उत्सव के दिन स्वादिष्ट भोजन आधी रात को की लालसा में बूढ़ी काकी मेहमानों के जूठे खाना खाने लगती है । इस दृश्य को देखते ही, दया और पाप भीति से रूपा पछताती है और काकी को प्रेम से सभी खाद्यों से सज्जित थाली देती है। सभी भूलकर काकी सहर्ष खाना खाने के स्वर्गीय दृश्य देखकर रूपा आनंदमग्न होती है ।

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
प्रेमचंद की कुछ रचनाओं के नाम लिखिए ।
उत्तर:
कथा – सम्राट एंव उपन्यास सम्राट प्रेमचंद ने यथार्थवाद एवं आदर्शवाद से संबंधित लगभग 300 कदानियाँ और एक दर्जन उपन्यास लिखे । पंच परमेश्वर, बड़े घर की बेटी, कफेन, बूढी काकी आदि कहानियाँ प्रसिद्ध हैं । गोदान, गबन, प्रेमाश्रम, सेवा सदन, निर्मला, कर्मभूमि, रंगभूमि, प्रतिज्ञा, कायाकल्प आदि प्रसिद्ध उपन्यास हैं । गोदान इनका अंतिम तथा सर्वश्रेष्ठ उपन्यास है । इनकी श्रेष्ठ वचनाएँ देश- विदेशी भाषाओं में अनूदित हुई और फिल्में भी बनाई गई ।

प्रश्न 2.
बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार कैसा होना चाहिए ।
उत्तर:
बुढ़ापा बहुधा बचपन का पुनरागमन हुआ करता है । बूढ़े अपने जीवन काल में अपने परिवार व समाज के लिए अपनी सारी शक्ति खर्च करते हैं और बुढ़ापे में भौद्धिक एवं बौद्धिक शक्ति खो बैठते हैं। इसलिए बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार अच्छा होना चाहिए। बच्चों की तरह उनकी देख-भाल करनी चाहिए । उनकी समस्याएँ सुनकर, जानकर उन्हें दूर करना चाहिए । उन्हें पूरी तरह भरोसा देनी चाहिए ।

एक वाक्य प्रश्न (ఏక వాక్య సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
बूढ़ी काकी ने अपनी संपत्ति किसके नाम कर दी ?
उत्तर:
भतीजे बुद्धिराम के नाम पर

प्रश्न 2.
बूढ़ी काकी को सबसे अधिक क्या पसंद था ?
उत्तर:
स्वादिष्ट ले-लेकर खाना

प्रश्न 3.
उपन्यास सम्राट किन्हें कहा जाता है ?
उत्तर:
प्रेमचंद को

प्रश्न 4.
प्रेमचंद का सर्वश्रेष्ठ उपन्यास कौनसा है ?
उत्तर:
गोदान

संदर्भ सहित व्याख्याएँ (సందర్భ సహిత వ్యాఖ్యలు)

1. बुढ़ापा बहुधा बचपन का पुनरागमन हुआ करता है। बूढ़ी काकी में जिला- स्वाद के सिवा और कोई चेष्टा शेष न थी और न अपने कष्टों की ओर आकर्षित करने का, रोने के अतिरिक्त कोई दूसरा सहारा ही ।

संदर्भ : यह कथा – सम्राट एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ के आरंभिक उद्धरण है। बुढ़ापा और बचपन में कोई अंतर नहीं, बताते हुए कहानीकार इस कहानी का आरंभ करते हैं ।

व्याख्या : प्रेमचंद कहते हैं कि प्रायः बुढ़ापन और बचपन का कोई अंतर नहीं होता । बुढ़ापन की चेष्टाएँ बचपन की चेष्टाएं जैसी होती हैं। बुढ़ापे में बचपन फिर से आता है। बूढ़ी काकी में जीभ का स्वाद जैसा लेकिन बाकी चेष्टाओं में एक भी न बची थी। उसका सहारा सिर्फ है, कोई दूसरा नहीं है । वह दीन स्थिति में थी ।

विशेषताएँ : आरंभिक पंक्ति एक सूक्ति जैसी है, जो पाठकों को उत्सुकता पैदा करती है। भाषा सरल और सुगम है ।

2. परमात्मा, मेरे बच्चों पर दया करो। इस अधर्म का दंड मुझे मत दो, नहीं तो मेरा सत्यानाश हो जाएगा ।

संदर्भ : ये वाक्य महान कहानीकार एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ से दिए गए हैं। रात को रूपा की लड़की लाड़ली अपनी चारपाई में न पाकर इधर उधर ढूँढ़ती और देखती कि । जूठे पत्तलों पर से पूडियों के टुकड़े खा रही बूढ़ी काकी के पास खड़ी है। करुणा और भय से रूपा का हृदय द्रवित होता है। वह सच्चे दिल से अकाश की ओर हाथ उठाकर ये वाक्य कहती है ।

ब्याख्या : हे भगवान ! बूढ़ी काकी से किया जा रहा इस दुर्व्यवहार, इस दुस्थिति का कारण पति महित मैं और बच्चे हैं। इस विधर्म चेष्टा की सजा मुझे और बच्चों को मत दो। हम पर रहम करो ।

विशेषता : यह उद्धरण रूपा में स्थित पाप भीति एवं उससे हुआ हृदय – परिवर्तन का परिचायक है ।

बूढ़ी काकी Summary in Hindi

लेखक परिचय

मुंशी प्रेमचंद का जन्म सन् 1880 में उत्तर प्रदेश में वारणासी के निकट लमही नामक गाँव में हुआ था । आपका असली नाम धनपतराय था । आपको हिंदी और उर्दू साहित्य के महान लेखकों में से एक माना जाता है । हिंदी साहित्य में वे ‘प्रेमचंद’ उपनाम से जाने जाते हैं ।

प्रेमचंद ने नवाबराय नाम से उर्दू में भी लेखन कार्य किया था । सन् 1921 में उन्होंने महात्मा गाँधी के आह्वान पर अपनी सरकारी नौकरी से इस्तीफा दे दिया । मुंशी प्रेमचंद द्वारा लिखी गयी कहानियाँ और उपन्यासों को बाद में कई फिल्मों और टेलीविजन धारावाहिकों में प्रसारित किया गया । उन्होंने लगभग 300 कहानियाँ लिखी । गोदान उनका अंतिम और सर्वश्रेष्ठ उपन्यास हैं। सन् 1936 में मुंशी प्रेमचंद का निधन हो गया ।

सारांश

कवि परिचय : आधुनिक हिंदी साहित्य में उपन्यास सम्राट के नाम से प्रसिद्ध कहानीकार प्रेमचंद की कहानी बूढ़ी काकी “मानवीय करुणा” की भावना से ओत-प्रोत कहानी है। इसमें लेखक ने “बूढ़ी काकी” के माध्यम से समाज परिवार की उस समस्या को उठाया है जहाँ वृद्धजनों से उनकी जायदाद – संपत्ति लेने के बाद उनकी उपेक्षा होने लगती है । केवल इतना ही नही, बात-बात पर उन्हें अपमानित और तिरस्कृत किया जाता है, भरपेट भोजन तक भी नही मिलता । सामाजिक यथार्थ के माध्यम से मुंशी प्रेमचंद ने मनुष्य की स्वार्थी भावनाओं का घृणित एवं बीभत्स रूप चित्रित किया है ।

बूढ़ी काकी कहानी का उद्देश्य : कहानी का प्रारम्भ करते हुए लेखक ने मानव-जीवन के वृद्धावस्था और बाल्यावस्था को एक दृष्टि से देखा है । इसमें कोई शक भी नहीं है । बूढ़ी काकी में जीभ के स्वाद के अलावा अन्य कोई इच्छा नही थी । उसे विधवा हुए पाँच वर्ष का समय व्यतीत हो चुका है। उसके जवान बेटे भी असमय मर चुके थे। इस संसार में ऐसा कोई नही था, जिसे बूढ़ी काकी अपना कह सके था तो केवल उसका दूर का भतीजा बुद्धिराम । भलेमानुष पण्डित बुद्धिराम ने बूढ़ी काकी के सामने लम्बे-चौड़े वायदे कर उसकी सब संपत्ति अपने नाम लिखवाली पैसे का लालची बुद्धिराम बहुत जल्दी ही बदलने लगा । बुद्धिराम की पत्नी रूपा भी व्यवहार से कठोर थी लेकिन ईश्वर से अवश्य उसे डर लगता था । इसलिए वह बूढ़ी काकी से दुरव्यवहार करते समय डरती थी ।

बूढ़ी काकी कहानी की समीक्षा : बुद्धिराम और उसकी पत्नी का व्यवहार बूढ़ी काकी के प्रति दिनों दिन कठोर होता चला गया। यहा तक कि जिस बुढ़िया की जायदाद से सौ-डेढ़ सौ रुपये प्रतिमाह की आमदनी थी, वह भोजन तक के लिए तरसने लगी । बूढी काकी जीभ के स्वाद के आगे विवश होकर रोने चिल्लाने लगती थी । हाथ-पैरों से लाचार बुढ़िया जमीन पर पड़ी रहती और अपने प्रति उपेक्षा भरे व्यवहार पर चीखती-चिल्लाती । बुद्धिराम के दोनों बेटे भी उसे चिढ़ाने-परेशान करने में खुश होते थे । यहाँ तक कि वे दोनों उस बुढ़िया के ऊपर अपने मुँह का पानी भी उड़ले देते थे। लेकिन बुद्धिराम की बेटी लाडली ‘’बूढ़ी काकी” से बहुत प्यार करती थी । लाडली भाइयों से तंग होकर बूढ़ी काकी की कोठरी में आ जाती थी और चना चबाना जो कुछ भी होता था, मिल बाँटकर बूढ़ी काकी के साथ खाती थी ।

कुछ समय बाद बुद्धिराम के बेटे मुखराम की सगाई थी। जिसमें भाग लेने के लिए काफी मेहमान आए हुए थे। सारे गाँव में खुशी का माहौल था । चारपाइयों पर आराम कर रहे मेहमानों की नाई सेवा कर रहे थे। कहीं भाट प्रशंसा में यश-गान कर रहे थे। रूपा को भी औरतों से फुरसत नही थी । दौड़-दौड़कर इधर से उधर भाग रही थी। हलवाई भट्टियों पर काम कर रहे थे । कही सब्जियाँ पक रही थी तो कई मिठाइया बन रही थी। खाना पकने की सुगन्धि सारे घर में फैल चुकी थी ।

भीतर ही भीतर बूढ़ी काकी का मन भी लालचा रहा था । परन्तु वह सोच रही थी कि जब उसे भरपेट भोजन ही नही मिलता तो मिठाई और कचैड़ी कौन खिलाएगा। रह-रहकर उसकी जीभ लपलपा रही थी । दिन होता तो वह रो – चीखकर सभी का ध्यान अपनी ओर खींच लेती लेकिन अपशकुन के भय से वह चुपचाप बैठी थी । धीरे-धीरे उसका मन बेकाबू होता चला गया और उकडू बनकर हलवाई के कहाडे के पास जाकर बैठ गई । अचानक रूपा की नज़र बूढ़ी काकी पर पडी तो आग बबूला हो उठी और बूढ़ी काकी को खूब भला-बुरा कहा । अपमानित होकर भी बूढ़ी काकी कुछ नही बोली और रेंगती हुई चुपचाप अपनी कोठरी में चली गयी ।

काफी समय बीत जाने के बाद भी बूढ़ी काकी की किसी ने सुध नही ली तो उसका मन बेचैन हो उठा । तरह- तरह के विचार उसके मन में आने लगे। सभी लोग खा – पी चुके होंगे। तेरी याद किसी को नहीं आएगी। इसी बीच उसकी भूख जोर पकड़ने लगी और हाथों के बल सरकती हुई लोगों के ‘बीच जाकर पत्तल पर बैठ गयी। लोग आश्चर्य से देख रहे थे कि बुद्धिराम की नजर उस पर पड़ गयी । उस दयनीय बूढ़ी काकी को दोनों हाथों से उठाकर कोठरी में लाकर पटक दिया। कभी कचौडिया याद आती तो कभी स्वादिष्ट रायता, लेकिन लाड़ली से अलावा बूढ़ी काकी के पति किसी के मन में कोई सहानुभूति नही थी ।

रात के ग्यारह बज चुके थे। सभी मेहमान आराम कर रहे थे । रूपा सो चुकी थी, लेकिन लाडली थी जो जाग रही थी। वह उस समय की प्रतीक्षा में थी जब अपने हिस्से का मिला हुआ खाना बूढ़ी काकी को जाकर खिलाए । रूपा को पता लगने पर पिटाई होने का डर था । माँ को सोता देखकर लाडली चुपके से अपनी हिस्से की पूड़िया लेकर काकी के पास पहुँची ।

बेसब्री से इंतजार कर रही बुढिया एक ही झटके में सब खा गयी परन्तु इससे उसकी भूख और बढ़ चुकी थी। उसने लाड़ली से मेहमानों के भोजन करने के स्थान पर ले चलने को कहा परन्तु वहाँ पडे टुकडों को चुन-चुनकर खाने के बाद भी उसकी भूख नही मिटी । अंत में उसने लाडली से जूठी पत्तलों के पास ले चलने को कहा। इसी बीच रूपा की आँख खुल चुकी थी । बेटी पास न रहना देखकर इधर उधर देखा तो वह पत्तलों के पास खड़ी थी ।

रूपा बूढ़ी काकी को पत्तलों की जूठन चाटते देखकर आत्मग्लानि एंव पश्चाताप से भर उठी। आज उसे अपने किये पर भारी पछतावा हो रहा था। उसकी साई आत्मा जाग उठी थी । आज उसने बूढ़ी काकी को धमकाया नहीं अपितु उठकर साथ चलने को कहा। उसने सोचा जिस बुढिया की जायदाद से हमें इतनी आमदनी हो रही है, उसके लिए मैं भरपेट भोजन भी नही दे सकी ।

बूढ़ी काकी कहानी में समाज की ज्वलन्त वृद्ध समस्या का यथार्थ चित्रण : ईश्वर से अपने अपराध के लिए क्षमा मांगती हुई रूपा अपने कमरे में गयी और पकवान तथा मिठाई का थाली, लेकर बूढ़ी काकी के पास पहुँची । कहानीकार कहता है कि भोजन के उस थाल को देखकर काकी का मन आनन्दित हो उठा । रूपा ने बड़े ही प्यार से भोजन करने के लिए कहा और विनती की कि वह ईश्वर से प्रार्थना कर दे कि वह हमारा अपराध क्षमाकर दे । बूढ़ी काकी को उस समय स्वर्गीक आनन्द की अनुभूति हो रही थी ।

बूढ़ी काकी Summary in Telugu

సారాంశము

ఆధునిక హిందీ సాహిత్యంలో ఉపన్యాస చక్రవర్తిగా పేరు పొందిన కథా రచయిత ప్రేమచంద్ ఈ కథ ద్వారా వృద్ధాప్యంలో ముసలివారు తమ జీవితం ఎంతో బాధగా, దీనంగా గడుపుతున్నారు అన్న విషయం మన ముందు తెలియచేస్తున్నారు. ఆ వృద్ధులను ఎంతో అవహేళన చేస్తూ, వారి జీవితాలతో ఏవిధమైన చెలగాటం ఆడుతున్నారని మన కళ్ళకు కట్టినట్లుగా వ్రాశారు. ఇది మన మనస్సులను కదిలివేసేటటువంటి కథ.

ఈ కథలో ప్రారంభం మన “बूढ़ी काकी” మనస్సు చిన్న పిల్లల మనసు వంటిది. ఆమెకు జిహ్వచాపల్యం ఎక్కువ. ఆమెకు అది తప్ప వేరే ఏ ఆశ లేదు. ఆమె యొక్క భర్త చనిపోయి 5 సంవత్సరాలు. భర్త పోయిన కొద్ది రోజులకే కొడుకుని పోగొట్టుకుంది. ఆస్తి ఆమెకు భగవంతుడు చాలా ఇచ్చాడు. డబ్బుకి ఎటువంటి లోటు లేదు. తన అనే మనుషులు ఆమెకు కరువయ్యాడు. “డే మేనల్లుడు బుద్ధిరామ్.

ఒక్కడే తనకు ఇప్పుడు దగ్గరయ్యాడు. ఆమెకు మంచిమాటలు చెప్పి ఆస్తిని తన పేరుతో వ్రాయించుకున్నాడు. బుద్ధిరామ్ భార్య రూప ఆమె చాలా కఠోరమైన హృదయం కలది. కాని దేవుని యందు భక్తి, శ్రద్ధ ఉండేది. భగవంతుడు అంటే చాలా భయం. “बूढ़ी काकी” పట్ల చెడుగా ప్రవర్తించేటప్పుడు ఎంతగానో భయపడేది.

బుద్ధిరామ్, రూపాకి ఇద్దరు మగపిల్లలు, ఒక ఆడపిల్ల. “बूढ़ी काकी ” ని ఇంటి బయట ఒక చిన్న గదిలో ఉంచారు. ఆమెకు సమయానికి తిండి కూడా పెట్టేవారు కాదు. “बूढ़ी काकी” ఆస్తి వారు అనుభవిస్తూ ఆమెను కష్టాలపాలు చేశారు. బుద్ధిరామ్ కూతురుకి “बूढ़ी काकी” అంటే ప్రేమ. తనవంతు తిండి ఆమె దగ్గరకు తెచ్చి ఆమెకు పెట్టి తను తినేది. బుద్ధిరామ్ మగపిల్లలు నోటిలో నీరు పుక్కిలించి (ఆమె) “बूढ़ी काकी” పై ఊసేవారు వారి ఆగడాలకు హద్దు ఉండేది కాదు. బుద్ధిరామ్ పెద్ద కుమారిడికి పెళ్ళి నిశ్చయం అయింది.

ఇంటికి చాలా మంది బంధువులు వచ్చారు. బంధువులతో ఇల్లంతా సందడిగా ఉంది. పెద్ద పెద్ద బాండీలు పెట్టి ఎన్నో రకరకాల తీపి వంటకాలు, కచోరీలు, ఫలహారాలు చేశారు. ఆ వాసన పీల్చిన “बूढ़ी काकी” తన గదిలో ఉండలేక దేకుతూ ఆ ప్రదేశానికి చేరుకుంది. కాని బుద్ధిరామ్ ఆమెను చూసి లాక్కెళ్ళి ఆమె గదిలో పడవేశాడు. ఆమెకు చాలా బాధగా అనిపించింది. బాగా ఆకలి వేస్తుంది, ఎవ్వరు ఆమెను పట్టించుకోవడం లేదు.

పోనీ తను వాళ్ళని తిడదామంటే చుట్టూ వచ్చిన వాళ్ళు తనని తప్పుగా భావిస్తారని భావించి నోరుకట్టుకుని దీనంగా కూర్చుంది. అలా సాయంత్రం అయిపోయింది. బాగా ఆకలివేస్తుంది. తనని పరామర్శించే వ్యక్తులు కరువైపోయారు. ఎవ్వరు ఆమెను పట్టించుకోవడం లేదు. “बूढ़ी काकी” కి ఏడుపు వస్తుంది. రూపకి చుట్టాలతో తీరిక దొరకలేదు. ఆమె “बूढ़ी काकी” ని పూర్తిగా మర్చిపోయింది. రాత్రి చాలా గడిచింది.

రూప, ఇంట్లో అందరు నిద్రించిన తరువాత బుద్ధిరామ్ కూతురు తన వంతు ఆహారాన్ని “बूढ़ी काकी” వద్దకు తెచ్చింది. దానిని అమాంతం తినివేసింది. కాని “बूढ़ी काकी” కి ఆకలి తీరలేదు. బంధువులు తిన్న ప్రదేశానికి తనను తీసుకు వెళ్ళమని ఆ పాపని కోరింది. ఆ ప్రదేశానికి చేరిన తరువాత “बूढ़ी काकी” ఆ విస్తర్లలో మిగిలిన ఆహారాన్ని నాకడం ప్రారంభించింది. గిన్నెలను నాకింది. అయిన ఆకలి తీరలేదు. రూప కూతురు ప్రక్కన లేకపోవడం గమనించి బయటకు వచ్చి చూసింది. ఆ దృశ్యం చూసిన ఆమెకు కన్నీళ్ళు ఆగలేదు. ప్లేటు తీసుకుని అన్ని రకాల తినుబండరాలు “बूढ़ी काकी” కి ఇచ్చింది. తనని క్షమించమని “बूढ़ी काकी” ని, భగవంతుడిని కోరింది.

कठिन शब्दों के अर्थ (కఠిన పదాలు – అర్ధాలు)

पुनरागमन – come back, తిరిగి రావడం.
जिहवां स्वाद – very taste, నాలుకకి రుచించదగిన.
भतीजा – nephew, మేనల్లుడు
अर्धांगिनी – better half, భార్య
सुचेष्टा – well, మంచి
कुल्ली कर देना – Gargle, పుక్కిలించి ఉమ్మివేయు
आर्तनाद – roaring, ఆర్తనాదం
शहनाई – the clarinet, సన్నాయి
भट्टियों – furnaces, అగ్నికుండము
पकवान – puddings, పిండి వంటలు
कोठरी – chamber, గది
शोकमय – woeful, deplorable, దౌర్భాగ్యముగా
पूडियाँ – puri, పూరీలు
कचौडियाँ – pastry, మిఠాయి
अजवाइन – caromseed, వాము
इलायची – cardamom, యాలుకలు
वाटिका – garden, ఉద్యానవనం

उद्विग्न – distraught, విషాదం
भोग – enjoyment, సంతోషకరం
डायन – witch, మంత్రగత్తె
झुंझला – jerk, కుదుపు
पत्तल – leaf on which meal is served, ఆకు
चटकारना – to make a sound while licking, నాకేటప్పుడు చేయు శబ్దం.
तिलमिला – dare, ఆలోచించుకునే శక్తిని పోగొట్టు
बेइमान – dishonest, కపటంతో కూడిన
घसीटना – a drag, లాక్కొనుట
लाडली गुडिया की – tenderling, ప్రియమైన
पिटारी – dolls, బొమ్మలు
टटोला – towel, palpate, స్పర్శద్వారా పరీక్షించు
सदिच्छाएँ – good luck, good desire, మంచి కోరికలు
गुदगुदाना – tickle, చక్కిలిగింత

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 4th Lesson धरती Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 4th Lesson धरती

दीर्घ प्रश्न (దీర్ఘ సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
‘धरती’ पाठ का सारांश पाँच- छह वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
भारतदेश की आशा उसकी धरती और उसके किसान हैं । भारतीय किसान आत्मविर्भर एवं परिश्रमी होते हैं। उन्हें धरती तथा गृह गृहस्थी से प्रेम होता है । किसान की जिंदगी में परस्पर सहयोग एवं सादगी की भावना, हर काम में कई कहानियाँ, लोकगीत, हजारों कहावतों का स्मरण हो आता है । वास्तव में किसान अन्नदाता, सुखदाता एवं जीवनदाता हैं । इमारी सहानुभूति और सहयोगिता से किसान फलेंगे फूलेंगे और चहूँ और सुख- समृद्धि लहराएगी। हमारी पढ़ाई-लिखाई तथा रहन सहन का आदर्श यही बनना चाहिए कि किसानों की श्रेणी में हमारी गिनती हो ।

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
भारत का किसान अपना घर किन चीजों से बनाता है ?
उत्तर:
किसान अपना घर बाँस और बल्लियों के ठाठ से, अपने ही जंगल के बाँस और फूँस से अपने ताल की मिट्टी से पाथी हुई कच्ची ईंटों से बनाता है । घर की लिपाई – पुताई में उसकी घरवाली उसका हाथ बँटाती है। ऐसे फूँस और छप्पर के कच्चे घर में रहना किसान पसंद करता है । ऐसा घर सर्दी में गरम और गर्मी में ठंडा लगता है ।

प्रश्न 2.
भारतीय किसान के जीवन की कुछ विशेषताएँ लिखिए ।
उत्तर:
भारतीय किसान भारत माँ की आशा है । वे धरती के बेटे हैं। वे गाँवों में, अपने लिपे-पुते कच्चे घरों में रहकर सादगी से जीवन बिताते हैं । वे स्वावंलबी होकर परस्पर सहयोगिता से जीवन यापन करते हैं। वे कथा – वार्ता और लोकगीत – लोकनृत्य से अपना मनोंरजन करते हैं । किसान के बलिष्ठ शरीर ही उनकी संपत्ति है, उसकी लक्ष्मी है । परिश्रमयुत एवं संतोषमय भारतीय किसानों का जीवन सर्वोपरि है ।

एक वाक्य प्रश्न  (ఏక వాక్య సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
हमारा राष्ट्रीय पेशा कौन-सा है ?
उत्तर:
खेती

प्रश्न 2.
भारतीय किसान अपना मनोरंजन कैसे करता है ?
उत्तर:
कथा-वार्ता और लोकगीत – लोकनृत्य द्वारा

प्रश्न 3.
आत्मनिर्भरता किसका गुण है ?
उत्तर:
भारतीय किसान का

प्रश्न 4.
किसानों के लिए आवश्यक सभी औजार कहाँ तैयार होते हैं ?
उत्तर:
गाँवों में ही

संदर्भ सहित व्याख्याएँ  (సందర్భ సహిత వ్యాఖ్యలు)

1. आत्मनिर्भरता भारतीय किसान का …………… मुहँ नहीं ताकना पड़ता ।

संदर्भ : प्रस्तुत उद्धरण पुरातत्व विद्, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ स दिया गया । यह उद्धरण भारतीय किसान की आत्मनिर्भरता एवं उसके स्ववलंबन का गुणगान करते संदर्भ में निबंधकार ये वाक्य कहते हैं ।

व्याख्या : भारत के कृषक का महान गुण है, आत्मनिर्भरता अर्थात् आत्मावलंबन । वह सब काम अपने बल पर करता है । इसी विषय पर यदि सावधानी से अध्ययन करें, तो ऐसे हज़ारों तत्थ हमारे सामने आएँगे, जिनको भारतीय कृषक अपने हाथ से खुद कर लेते हैं, जैसे खेती के औज़ार, घर के निर्माण की सामग्री, घर की आवश्यक सामग्री, दवा-दारु आदि । इससे बाहर के यंत्र और यंत्रविदों पर निर्भर होना न पड़ता ।

विशेषताएँ : निबंधकार इस उद्धरण द्वारा भारतीय किसान के संपूर्ण जीवन के अध्ययन पर ज़ोर दे रहे हैं, जो अनिवार्य है। भाषा सरल और सुबोध है ।

2. हमारा देश किसानों का देश सब से गर्व की बात है ।

संदर्भ : प्रस्तुत निबंधांश पुरातत्ववेत्ता, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ के अंतिम अनुच्छेद से दिया गया है। किसान को पैसा नहीं चाहिए, चाहिए कि बलिष्ठ शरीर । उससे वह धरती- माँ से सहगामी होकर फलने फूलने लगेगा। इस संदर्भ डाँ० वासुदेवशरण यह कथन कहते हैं ।

व्याख्या : किसानों का देश है, हमारा भारत । कृषि हमारे भारतदेश का पेशा है; जीविका के लिए किए जानेवाला धंधा है, व्यवसाय है । कृषक होना हमारे भारतीयों के लिए बड़े गर्वका विषय है । क्यों कि कृषक अन्नदाता हैं और जीवनदाता हैं । राष्ट्रकल्याण का मूलस्तंभ है ।

विशेषता : निबंधकार इस कथन दवारा कृषक – महत्व को उजागर करते हैं ।

धरती Summary in Hindi

कवि परिचय

कवि परिचय : डॉ. वासुदेव शरण अग्रवाल” का जन्म सन् 1904 ई में लखनऊ में हुआ था । उन्होंने काशी हिन्दू विश्वविद्यालय से स्नातक और एम. ए. परीक्षा उत्तीर्ण की। पुरातत्व विषय पर उन्होंने लखनऊ विश्वविद्यालय से.डी. लिट् की उपाधि प्रप्त की । वे केंद्रीय सरकार के पुरातत्व विभाग के संचालक । काशी विश्वविद्यालय के भारती महा विद्यालय के पुरातत्व और प्राचीन इतिहास विभाग के अध्यक्ष एवं आचार्य रहे। सन् 1967 ई में उनका स्वर्गवास हो गया ।

इनकी प्रमुख रचनाएँ हैं ” कल्पवृक्ष”, “पृथ्वी पुत्र,” “भरत की एकता”, “माता भूमि” “कला और संस्कृति” आदि । पुरातत्व और प्राचीन इतिहास के अतिरिक्त ये काव्यं प्रेमी भी ये ।

“धरती” पाठ का लेखक “डॉ. वासुदेव शरण अग्रवाल’ जी हैं । ये पुरातत्व और प्राचीन इतिहास के अतिरिक्त ये काव्य प्रेमी भी थे । इस पाठ में भारतीय किसान की महानता के बारे में चर्चा की गयी ।

सारांश

भारत की आशा उसकी धरती और किसान है। भारत एक कृषि प्रधान देश है । किसान धरती के बेटे हैं। भारत का किसान सदियों से अपना काम चतुराई के साथ करता आ रहा है। खेत में जब उतरता है तो खून – पसीना एक कर देता है। सर्दी – गर्मी और बारिश से वह जी नहीं चुराता । भारतीय किसान के शरीर और मन में अपने घर को बाँस, बल्लियों और ठाठ से और अपने ताल की मिट्टी से बनाता है ।

आत्म निर्भरता भारतीय किसान का बहुत बडा गुण है । भारतीय किसान अपने हाथ से अपने गाँव में ही हजारों बातें कर लेते हैं । उसे बाहर से यंत्रों और मैकेनिकों का मुँह नहीं ताकना पडता । उनके इस कौशल की प्रशंसा होनी चाहिए ।

भारतीय किसान के पास हाथ पैर का बल है, उसके मन में काम करने का उत्साह है । उसे अपनी धरती और घर-गृहस्थी से प्रेम है, बुद्धि का गुण भरपुर मात्रा में है। किसान भाषा और भाव दोनों का धनी है। उसमें मिल- जुलकर जीवन चलाने का अद्भुत गुण है । गाँव का हर एक काम में एक – दूसरे का हाथ बाँटना देखने लायक होता है ।

भारतीय किसान कथा – वर्ता का प्रेमी रहा है। उसे अपने पूर्वजों के चरित्र में रुचि है । आँख उसकी काले अक्षर नहीं देखती, पर कानों के द्वारा और कंठ के द्वारा लाखों ग्राम – गीत, हजारों कहानियाँ, लोकोक्तियाँ, ऋतु एवं प्रकृति की बातें किसानों और बरसात के घेरते – गरजते समय के कंठ में है ।जोडों की चिलकती धूप गर्मी की प्रशांत रात्री में और वसंत के फगुवा बयार में किसान का रोम रोम नृत्य और गीत के लिए फडकने लगता है ।

किसान को सहानुभूति का स्वर चाहिए। उसके जीवन को समझने, परखने और संभालने की आवश्यकता है, अस्त व्यस्त करने की नहीं । भारतीय किसानों का जीवन कठिभाइयों से नारा है। उनकी कठिनाइयों को दूर करने के लिए और उनकी स्थिति सुधारने के लिए सरकार को उनके लिए कुछ सफल प्रयास करना चाहिए। उनकी सुथ सरकार को रखना चाहिए। तभी देरा की प्रगति सुविधा, खेती का ख्याल संभव है ।

धरती Summary in Telugu

కవి పరిపచయం

“ధరతీ పాఠం రచయిత డా. వాసుదేవ శరణ్ అగ్రవాల్ గారు. ఈయన పురాతత్వ మరియు ప్రాచీన చరిత్రతో పాటుగా కావ్య ప్రేమికుడు కూడా. ఈ పాఠంలో భారతీయ రైతు గొప్పతనాన్ని గూర్చి చర్చించడమైనది.

సారాంశము

భారత్ ఆశ – భూమి మరియు రైతు. భారత్ ఒక వ్యవసాయ ప్రధాన దేశం. రైతులు భూమాత బిడ్డలు. భారతదేశ రైతు కొన్ని శతాబ్దాలుగా నేర్పరితనంతో తన పనులు చేసుకుంటూ ఉన్నాడు.

రైతు పొలంలోకి దిగాడంటే తన రక్తాన్ని చెమటను ఒకటిగా చేస్తాడు. చలి, ఎండ మరియు వానకు భయపడడు. భారతీయ రైతు శరీరంలో, మనస్సులోను మరియు సంతోషంలో శ్రమ పడుటలో ప్రపంచంలోనే ఉన్నత స్థానాన్ని కల్గి ఉన్నాడు. రైతు తన ఇంటిన వెదురు, తీగలు మరియు వెదురు గడ్డితో తన చేతితో కలిపిన మట్టితో తయారుచేస్తాడు.

“ఆత్మనిర్భరత” భారతీయ రైతు యొక్క అతిపెద్ద గుణం. రైతు తన చేతులతో తన గ్రామంలోనే అనేక విషయాలను) పనులను చేసేసుకుంటాడు. తను బయట నుండి యంత్రాలను, మెకానిక్ల మొహం చూడవలసిన పనిలేదు. ఈ విధమైన వారి నేర్పరితనాన్ని మెచ్చుకోవలసి ఉంది.

భారతీయ రైతుల్లో కాళ్ళు – చేతుల బలం, వారి మనస్సులో పని చేయాలన్న ఉత్సాహం ఉంది. వారికి తమ భూమియన్న, ఇల్లు మరియు కుటుంబం అన్న ప్రేమ, బుద్ధి అనే గుణం సంపూర్ణంగా ఉంది. రైతు “భాష మరియు భావం” అనే రెండింటిలోనూ ధనికుడే. అతనితో కలిసి మెలిసి జీవితాన్ని నడపాలన్న అద్భుతమైన గుణం ఉంది. గ్రామంలోని ప్రతి ఒక పనిలోనూ ఒకరినొకరు చేయూతనందించడం చూడదగినది.

భారతీయ రైతు కథా – వార్తల ప్రేమికుడు. అతనికి తన పూర్వికుల చరిత్ర అన్న చాలా ఇష్టం. కళ్ళు నల్లని అక్షరాలను చూడలేకపోయినా చెవులు మరియు కంఠం ద్వారా లక్షల గ్రామ గీతాలు, వేలకొలది కథలు, సామెతలు, ఋతు మరియు ప్రకృతిలోని విషయాలు రైతుల కంఠంలో ఉన్నాయి. ఉండి ఉండి మెరిసే ఎండ. వేసవి ప్రశాంత రాత్రిలో, చుట్టుముట్టి గర్జిస్తున్న మేఘాలు వర్షించే సమయంలో మరియు వసంతంలోని హోలీ పండుగ గాలిలోను రైతుల రోమాలు పాటలు మరియు నృత్యాలకోసం పరితపిస్తూ ఉంటాయి.

రైతుల యెడల సానుభూతిపరుల స్వరాలు కావాలి. వారి యొక్క జీవితాన్ని అర్థం చేసుకుని, మంచి చెడులను గుర్తించే జాగరూకత పడవలసిన అవసరం ఉంది. అంతేకాని అస్తవ్యస్తంగా కాదు. భారతీయ రైతుల జీవనం చాలా సమస్యలతో నిండి ఉంది. వారి కష్టాలను / సమస్యలను దూరం చేయడం కోసం మరియు వారి స్థితి బాగుచేయడంకోసం ప్రభుత్వం వారికోసం కొన్ని సఫలీకృత ప్రయత్నాలు చేయాలి. వారి యొక్క సుఖ – సౌకర్యాలు, పంటల యెడల ప్రభుత్వం దృష్టిని సారించాలి. అప్పుడే దేశ ప్రగతి సంభవం అవుతుంది.

कठिन शब्दों के अर्थ (కఠిన పదాలు – అర్ధాలు)

बंधार – పూర్తి నష్టం
हड्डी पेलने – వెన్ను విరుచుకొనే
असौज – ఆశ్వీయుజమాసం
भरकम – దేహపు ఒడ్డు-పొడవు
फूँस और छप्पर – ఎండు గడ్డి మరియు చూరు, కప్పు
भाया – సౌందర్యం, ప్రేమ
बल्लियाँ – నావ నడుపు తెడ్డు
ठाठ से – వెదురుగడతో చేసిన
पंजाली – పాడె, పంజరం
बरत – త్రాడు
पुराही – చాలా ప్రాచీనకాలమున
कुदाल – త్రవ్వుగోల
हँसिया – గొడ్డలి
गठियाता – ముడివేయుట
धकडा – ఎద్దుబండి
पेरने – ఒత్తుట, ప్రేరేపించుట
लिपे – पुते – అలకబడిన (పేడతో)
पुताई – పేడ / సున్నంతో అలుకుట
मँडनी – సమర్థించుట
फडकने – త్రుల్లుట, కదులుట, అదురుట
टोटा – తక్కువ, లోటు
फगुनहटा – ఫాల్గుణ మాసంలో వీచుగాలి
ताकता – తేరిపార చూచుట
चिलकता – ఉండి – ఉండి మెరయుట, బాధకల్గుట
फगुआ – హోలీ పండుగ
बयार – గాలి

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 3rd Lesson सयानी बुआ Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 3rd Lesson सयानी बुआ

दीर्घ प्रश्न (దీర్ఘ సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
‘सयानी बुआ’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सयानी बुआ कठोरता से समय पालन करनेवाली एवं अनुशासन रखनेवाली नारी है । कहानीकार को पढ़ाई के लिए उनके घर में रहना पड़ता । कठोरता के कारण उनकी नन्ही बेटी अन्नू डरती है। डॉक्टर सलह देते हैं कि बुआ के बिना अन्नू को पर ले जाया जाए । तदनुसार उनके पति अन्नू को पहाड़ पर लेजाते हैं। बेटी की तबीयत के बारे में बुआ और उनके पति के बीच रोज पत्रव्यवहार चलता रहता है। एक महीने के बाद पति से देर से पत्र आता है, जिसमें लिखगया है कि सारी सतर्कता के बावजूद मैं उसे नहीं बचासका, इस चोट को धैर्य पूर्वकं सहलेना…। यहाँ तक पढ़ते ही बुआजी और कहानीकार जी यह समझकर चीखकर रो पड़ती कि अन्नू मरगईं । लेकिन वे अंतिम हिस्सा पढ़कर रोते रोते हँस पड़ती हैं, क्यों कि पति पचास रूपए वाले प्याले सेट को बचा न सका, अन्नू तो अच्छी है ।

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
मन्नू भंडारी के बहुचर्चित उपन्यास कौन से हैं। उनकी विशेषता क्या है ?
उत्तर:
मन्नू भंडारी के बहुचर्चित उपन्यास हैं – एक इंच मुस्कान (उनका पहला उपन्यास), महाभोज, एक कहानी है भी आपका बंटी आदि । इनमें नारी जीवन की समस्याएँ, उनकी मानसिक स्थिति का विश्लेषण, युगीन समाज की यथार्थता आदि प्रति बिंबित हैं। इनकी भाषा सरल व सुबोध है। ये सब मन्नू भंडारी जी के उपन्यासों की विशेषता है ।

प्रश्न 2.
सयानी बुआ के व्यक्तित्व का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
सयानी बुआ बचपन से ही कठोरता से पालन करनेवाली एवं अनुशासन रखनेवाली नारी हैं । वे अपने घर में रहनेवाले सभी से भी इन नियमों का पालन कराती हैं । वे सारे घर को सुव्यवस्ति, सुंदर और साफ रखती हैं । उनकी भयंकर कठोरता में कोमलता भी छिपी है। अन्नू को खूब प्यार करती हैं । अन्नू का सुरक्षित समाचार सुनकर इतना हर्षित होती है मानों उन्हें स्वर्ग की निधि मिलगई हो ।

एक वाक्य प्रश्न (ఏక వాక్య సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
‘सयानी बुआ’ नामक कहानी की लेखिका कौन हैं ?
उत्तर:
मन्नू भंडारी

प्रश्न 2.
सयानी बुआ के पास पढ़ाई करने कौन गयी थी ?
उत्तर:
कहानीकार मन्नू भंडारी

प्रश्न 3.
अन्नू को बुखार आने पर डॉक्टर ने क्या सलाह दी ?.
उत्तर:
अन्नू को पहाड़पर लेजाने की

प्रश्न 4.
सयानी बुआ को किसने पत्र लिखा ?
उत्तर:
उनके पति ने

संदर्भ सहित व्याख्याएँ (సందర్భ సహిత వ్యాఖ్యలు)

1. कहते हैं, जो पेंसिल वे एक बार खरीदती थीं, वह जब तक इतनी छोटी न हो जाती कि उनकी पकड में भी न आए तब तक उससे काम लेती थीं ।

संदर्भ : प्रस्तुत कथा – अंश सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार श्रीमती मन्नू भंडारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से लिया गया है । बचपन में ही बुआ कितनी सुव्यवस्थता और पाबंदी से, कितने अनुशासन से रहती है, उसका एक उदाहरण के रूप में कहानीकार यह उद्धरण देती है ।

व्याख्या : कहा जाता है कि सयानी बुआ बचपन में, पढ़ाई के समय, पेंसिल का पूरी तरह उपयोग में लाती थीं। छोटी होते हुए पकड़ में न आने तक पेंसिल का इस्तेमाल करती थीं ।

विशेषताएँ : इस उद्धरण मे स्पष्ट होता है कि सयानी बुआ के ‘सयानापन का बीज बचपन में ही बोया गया। कहा जाता है कि बचपन की आदतें आजीवन जारी होती हैं।

2. यों बुआजी की गृहस्थी जमे पंद्रह वर्ष बीच चुके थे, पर उनके घर का सारा सामान देखकर लगता था, मानों सब कुछ अभी कल ही खरीदा हो ।

संदर्भ : यह वाक्य हिंदी की सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार मन्नू भंडारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से उद्धृत है । सयानी बुआ के घर के नीरस और यंत्रचालित कार्यक्रम के बारे में बताते हुए प्रस्तुत वाक्य कहती हैं ।

व्याख्या : कहानीकार कहती हैं कि पंद्रह वर्ष के पहले बुआजी गृहिणी बन गई । लेकिन तब खरीदी गई घर की सारी सामग्री को देखकर ऐसा अनुभव होता है, मानो वह सारी सामग्री कल ही खरीदी हो । अर्थात् सारा सामन जैसा – का – तैसा नवीनता से चमक रहा है ।

विशेषताएँ : यह उद्धरण सयानी बुआ जी की सुव्यवस्थिता, सतर्कता, एवं उनके अनुरक्षण का परिचायक है ।

सयानी बुआ Summary in Hindi

लेखक परिचय

मन्नू भंडारी का जन्म सन् 1931 में मध्यप्रदेश के भानपुरा गाँव में हुआ था । वे हिन्दी की सुप्रसिद्ध कहानीकार हैं । मन्नू भंडारी ने नारी जीवन की समस्याओं को चित्रित करने, उनकी मानसिकस्थिति का विश्लेषण करने तथा युगीन समाज के यथार्थ को चित्रित करने में सफलता प्राप्त की है ।

मन्नू भंडारी की प्रसिद्ध रचनाएँ हैं- “बिना दीवारों का घर”, “आपका बंटी”, अपने पति राजेंद्र यादव के साथ लिखा गया उनका उपन्यास ‘एक इंच मुस्कान’ हिंदी साहित्य में विशेष स्थान रखता है । मन्नू भंडारी को हिन्दी अकादमी, दिल्ली द्वारा पुरस्कृत किया गया ।

सारांश

सयानी बुआ कहानी में सयानी बुआ लेखिका की अपनी बुआ थी। जो हर काम को समय से करना ज्यादा पसंद करती थी। वह काफी कठोर थी । सबसे अपनी बात मनवाने में माहिर थी । अनावश्यक चीजों का दुरूपयोग उनको पसंद नहीं था ।

वह स्वयं स्कूल में एक पेंसिल को जब तक छोटा होकर हाथ में न आ जाए उससे लिखती थी । रबर को भी 4 – & साल तक चलाती थी । चीजों को संभाल कर रखना वह खूब जानती थी ।

लेखिका को अपनी बुआ के बारे में पिताजी से पता चला । वह भी सयानी बुआ से बहुत डरती थी । एक दिन उनके पिताजी ने आगे की पढ़ाई के लिए उनको सयानी बुआ के यहाँ भेज दिया ।

लेखिका सहमी सहमी गई थी । परिस्थिति सच में बहुत गंभीर थी । सयानी बुआ साफ सफाई बहुत पसंद करती थी । एक बार एक नौकर ने उनके 4 रूपयों के कांच के डब्बे को तोड़ दिया था तो उन्होंने उस बच्चे की बहुत पिटाई की थी।

सयानी बुआ की बेटी अन्नू बहुत उदास रहती थी । अपनी माँ की डर से, एक दिन वह बीमार पड़ गई थी जो पहाड़ी परिवेश में जाकर ही ठीक हो पाता । सयानी बुआ ने जा पाए इसलिए डाक्टर ने माँ को जाने से मना किया था । रोते हुए बुआ अनु की विदाई कर रही थी । पहली बार माँ की ममता लेखिका को नज़र आई । आखिर वह क्षण भी आ पहुँचा, जब भाई साहब (लेखिका की बुआजी के पति) एक नौकर और अन्नू को लेकर चले गए । बुआजी ने अन्नू को खूब प्यार किया, रोई भी । उनका रोना मेरे लिए नई बात थी । उसी दिन पहली बार लगा कि उनकी भयंकर कठोरता में कही कोमलता भी छिपी है । पर दूसरे ही दिन घर वैसे ही चलने लगा ।

भाई साहब का पत्र रोज आता था । जिसमें अन्नू की तबीयत के समाचार रहते थे । करीब एक महीने के बाद एक दिन भाई साहब का पत्र नही आया । दूसरे दिन भी नहीं आया। बुआजी बड़ी चिंतित हो उठी । उस दिन उनका मन किसी भी काम में नहीं लगा। तीसरा दिन भी निकल गया ।

अब तो बुआजी की चिंता का पार नहीं रहा । लेखिका के मन में भी कुछ अन्नू के ख्याल से, कुछ बुआजी की यह दशा देखकर बडा दुःखी हो रहा था । तभी नौकर ने भाई साहब का पत्र लाकर दिया । बडी व्यग्रता से काँपते हाथों से बुआजी ने उसे खोला और पढ़ने लगी । लेखिका बुआजी के मुँह की ओर देख रही थी कि एकाएक पत्र फेंककर सिर पीटती बुआजी रो पडी ।

(मै) बुआजी को देखकर लेखिका पत्र पढ़ रही है, पत्र पढते समय लेखिका के मन में भी अन्नू याद आने लगी, सयानी बुआ अन्नू की खाने के मैनू, उसके कपड़े सब तैयार कर दिये थे और 50/- रूपये के कप सेट को तोड़ ने मना किया था । मगर वह कप सेट टूट जाता। इसका संदेश जब सयानी बुआ को मिलता है तो वह पहले पत्र पढ़कर घबराती है बाद में हंसती है। अन्नू अच्छी है। शीघ्र ही हम लोग खाना होने वाले हैं ।

सयानी बुआ Summary in Telugu

సారాంశము

తెలివిగల మేనత్త మన రచయిత్రి (మన్ను బండారీ) అత్త. మేనత్త చాలా తెలివిగలది. ఏ పని అయిన సమయానికి చేసితీరాలి. సమయపాలన అంటే ఆమెకు చాలా ఇష్టం. ఆమె కొంచెం కఠోరమైన హృదయం కలది. ప్రతి ఒక్కరికి ఆమె మాట శాసనం, ప్రతివారితో ఆమె పని చేయించగల నైపుణ్యం కల స్త్రీ. అనవసర ఖర్చులు, ఆమెకు ఇష్టం ఉండదు. పనికిరాని వస్తువులకు డబ్బు ఖర్చు పెట్టనిచ్చేది కాదు. తన మాటను ఒప్పించగల నైపుణ్యం ఉన్న స్త్రీ మన రచయిత్రి మేనత్త.

ఆమె చిన్నప్పటి నుండి ప్రతి వస్తువును జాగ్రత్తగా వాడేది. ఒక పెన్సిల్ను 4, 5 సంవత్సరములు వాడినది. ఆ పెన్సిల్ చేతిలో (చిన్నదై) వాడలేనంత చిన్నదైనప్పుడే పడివేసేది. ప్రతి వస్తువును జాగ్రత్తగా వాడటం ఆమెకు వెన్నతో పెట్టిన విద్య. మన రచయిత్రికి వాళ్ళ నాన్నగారు మేనత్త గురించి చెబుతుండేవారు. ఆయనకి వాళ్ళ చెల్లెలంటే చాలా భయం. మన రచయిత్రిని పై చదువుల కోసం వాళ్ళ మేనత్త దగ్గరకు పంపించారు. మన రచయిత్రికి వాళ్ళ మేనత్త ఇల్లు ఒక బంధీఖానాలాగా ఉంది. మేనత్త కూతురు అన్ను, ఆమె భర్తని చూస్తే చాలా జాలిగా అనిపించేది. పనివారందరికి ఆమె అంటే చాల భయం. ఎవరైన పనివారు ఏ వస్తువునైన విరగకొడితే వారికి కఠినమైన శిక్ష విధించేది.

ఆమె యొక్క కఠినమైన నియమాలు మరియు నిబంధనలను చిన్ని హృదయమైన అన్ను తట్టుకోలేకపోయేది. కొద్ది రోజులకు ఆ లేత హృదయం (గాయపడి) బాధపడి మంచం పట్టింది. వైద్యులు పరీక్షించి ఆమెను ఎక్కడికైన పర్వత ప్రాంతాలకు దూరంగా, తల్లికి దూరంగా ఆహ్లాద వాతావరణంలో ఉంచమని చెప్పారు. రచయిత్రి మేనత్త ఎంత కఠినంగా పైకి కనిపించినా, మనసులో తల్లి హృదయం తట్టుకోలేకపోయింది.

కూతురుని వదలి ఉండటానికి చాల బాధపడింది. తప్పక భర్తని, కూతురుని పంపడానికి నిర్ణయించుకుంది. భర్త మరియు కూతురు వెళ్ళడానికి వారి సామానులు, బట్టలు అన్నీ తానే నిర్ణయించింది. కప్పుకోడానికి దుప్పట్లు, స్వెటర్లు, బూట్లు అన్నీ ఆమె సర్దింది. ప్రతి వస్తువుని జాగ్రత్తగా ఉంచమని వారికి సలహా ఇచ్చింది. ఒక గిన్నెల సెట్టు ఇచ్చి దాన్ని 50/- కి కొన్నాను. జాగ్రత్తగా చూసుకోమని చెప్పింది. భర్తకి ప్రతిరోజు ఉత్తరం వ్రాయమని చెప్పింది. వారు బయలుదేరి వెళ్ళేటప్పుడు మేనత్త మనసులో ఎంతో బాధపడింది. తను లేకుండా భర్త, కూతురు ఎలా ఉంటారో అని మనసులో పరితపించింది.

కొన్ని రోజులు గడిచిపోయాయి. రోజు భర్త నుండి ఉత్తరం వచ్చేది. మేనత్త చదివి తృప్తిపడేది. కాని కొద్ది రోజులుగా ఉత్తరం రావడం లేదు. మేనత్త మనస్సు ఎందుకో కంగారుగా అనిపించింది. అకస్మాత్తుగా ఒకరోజు ఉత్తరం వచ్చింది. దానిని మేనత్త చదవడం ప్రారంభించింది. కాని సగంలో ఏడుస్తూ క్రింద పడేసింది. మన రచయిత్రి కంగారుగా ఉత్తరం చదవడం ప్రారంభించింది.

దానిలో మేనత్త భర్త ఏదీ శాశ్వతం కాదు, మన చేతిలో ఏమి ఉండదు. ఏది జరిగినా దైవాదీనంగా భావించాలి. ఆ ఉత్తరంలో అన్నుకి ఏమైన అపాయం జరిగిందా అని అనిపించింది. కాని మేనత్త పంపిన గిన్నెల .సెట్టు విరిగినది, క్షమించు’ అని చివరికి తెలియజేశాడు. ఆ ఉత్తరం పూర్తిగా చదవక మేనత్త బాగా ఏడ్చింది. పూర్తిగా చదివిన తర్వాత ఆమె బాగా నవ్వుకుంది.

कठिन शब्दों के अर्थ (కఠిన పదాలు – అర్ధాలు)

सयानी – Clever, తెలివిగల
टहलना – to walk, నడవడం
कायदा – rule, drew, దేశాలు, నియమాలు
पारखी – discerning, తెలుసుకొను, కనుక్కొనుట
पाबंद – punctured, సరియైన సమయాన్ని పాటించు
चतुराई – dexterity, సామర్థ్యం
गुहारना – hue and cry, అప్పీలు చేయు, ఏడుపు, చాటింపు, దండోరా.
तिरोहित – diagonally, disappeared, అదృశ్యమైన, వికర్ణంగా
नन्हा – small, చిన్న
प्रौढ – mature, adult, పెద్ద సంతోషం
मजाल – fun, సంతోషం
सुराही – pot, కుండ
कसूर – mistake, తప్పు
बर्दाश्त – sufferance, అనుమతించు
सतर्कता alertness, అప్రమత్తత
उपचार – treatment, జరిపించు పద్ధతి
पीली पड़ना – pale, పాలిపోయిన
ग्रसते – suffering, బాధ
इलाज – treatment, చికిత్స
आनाकानी – in attentiveness, అశ్రద్ధగా ఉండటం
ओढ़ना – wrap, కప్పుకొనుట
हिदायत – instruction, సూచనలు
छिपजाना – hidden, disappear, దాక్కొనుట
लटकना – hang up, వ్రేలాడదీయు
चीखना – scream, గట్టిగా ఏడ్చు, బిగ్గరగా నవ్వు
नश्वर – mortal, అశాశ్వతం
टूट जाना – rupture, చీలిక
हतबुद्धि – foolish, తెలివితక్కువ
खयाल रखना – take care, జాగ్రత్త
जोर-शोर – loud noises, పెద్ద శబ్దాలు
चहचहाहट – twitter, chatter, అరుపులు

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material उपवाचक 3rd Lesson अशोक का शस्त्र त्याग Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Hindi उपवाचक 3rd Lesson अशोक का शस्त्र त्याग

लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
सम्राट अशोक के बारे में आप क्या जानते हैं ? उनके बारे में तीन – चार वाक्य लिखिए ।
उत्तर:
सम्राट अशोक युद्ध – पिपासी होने के कारण, चार साल से कलिंग से युद्ध करते रहने पर भी जीत न पाते हैं । कलिंग की राजकुमारी पद्मा पुरुष वेष में शस्त्र सज्जित करके विशाल स्त्री सेना से अशोक- सेना के सम्मुख आती है । स्त्रियों पर शस्त्र प्रयोग शात्र विरूद्ध होने के कारण अशोक विचलित होकर शस्त्र त्याग करते हैं । अपने सभी सरदारियों के साथ अशोक बौद्ध भिक्षु बनजाते हैं और बौद्ध धर्म के सिद्धांतों का पालन शक्तिभर करने की प्रतिज्ञा करते हैं ।

प्रश्न 2.
अशोक ने शस्त्रों का त्याग क्यों किया ?
उत्तर:
अशोक स्वयं अपनी सेना का संचालन करते समय शत्रु- कलिंग की सभी सेना महिलाएँ हैं । उसकी संचालन करनेवाली राजकुमारी पद्मा भी स्त्री है। स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्र – विरुद्ध है । इसे दृष्टि में रखने और स्त्री – सेना को देखकर अपना हृदय परिवर्तित होने के कारण अशोक ने शस्त्रों का त्याग किया ।

अशोक का शस्त्र त्याग Summary in Hindi

लेखक परिचय

बंशीधर श्रीवास्तव का जन्म बिहार में हुआ था। इनकी सही जन्मतिथि एवं निधन तिथि का विवरण अनुपलब्ध हैं । पाठ्यपुस्तक में भी इनकी सूचना नहीं दी गई । श्रीवास्तव जी के पिता का नाम रूपनारायण था। इनकी शिक्षा- दीक्षा उच्चस्तर तक पूरी तरह हिंदी में ही हुई । इन्हें हिंदी भाषा और साहित्य में विशेष रुचि थी ।

इन्होंने आजीवन गाँधीजी के वचनों का पालन किया । इसी कारण से इनकी रचनाएँ शांति, अहिंसा, धर्म, न्याय आदि गाँधीवादी विचारधारा से मंडित हैं । इनकी सृजन क्षमता में भाषा की सरलता, शब्दों का चयन तथा सुंदर सूक्तियों का प्रयोग प्रशंसनीय है । “इनकी प्रमुख रचनाओं में उल्लेखनीय हैं- नयी तालीम का ध्रुवतारा, खादी और गोसेवा, विकास का सच्चा अर्थ, ईश्वर अल्ला तेरे नाम, देवनागरी लिपि की लोकप्रियता, विश्व हिंदी विद्यापीठ, शोषण और पोषण आदि ।

प्रस्तुत ऐतिहासिक एकांकी, ‘अशोक का शश्त्र त्याग’ में युद्ध पिपासी, महान सम्राट अशोक के शस्त्र – त्याग द्वारा युद्ध के दुष्परिणाम एवं अहिंसा के महत्व के साथ – साथ कलिंग की राजकुमारी के शैर्य और साहस को महिला-शक्ति के प्रतीक के रूप में चित्रित किया गया है । इस दृष्टि से यह एक सफल एकांकी है ।

सारांश

चार सालों से मगध और कलिंग के बीच युद्ध चल रहा है। कलिंग के महाराज मारे गए तथा उनके सेनापति पहले ही कैद हो चुके हैं । फिर भी कलिंग – दुर्ग के फाटक बंद हैं । दूसरे दिन, युद्ध पिपासी अशोक स्वयं कलिंग – दुर्ग के फाटक के सामने सेना का सचालन करता है और सेना को उत्साहित करता हैं । कुछ देर बाद सहसा दुर्ग का फाटक खुल जाता है ।

शस्त्र सज्जित स्त्रियों की विशाल सेना फांटक के बाहर निकलने लगती है । सेना के आगे पुरुष वेष में कलिंग महाराज की पुत्री पद्मा साक्षात् चंडी दिखाई देती है । अशोक सहित उसकी सारी सेना आश्चर्य में डूब जाती है । वीरांगना पद्मा वीर रस से प्लावित भाषाण से सेना को भड़काती है । अशोक के पूछने पर पद्मा अपना परिचय देते हुए उसे ललकारती है कि जब तक मैं हूँ, मेरी ये वीरांगनाएँ हैं, कलिंग के भीतर कोई पैर नहीं रख सकता । मेरे पिता के हत्यारे से द्वंद्व युद्ध करना चाहती हूँ । अशोक दुविधा में पड़जाता है कि स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्रसम्मत नहीं है ।

इसलिए बह अपना निर्णय प्रकट करता है कि मैं शस्त्र नहीं चलाऊँगा मैं स्त्री- वध नहीं करूँगा मैं यह पाप नहीं करूँगा । वह आगे अपनी सेना को आशा देता है कि वे स्त्रियों पर हाथ न उठाना । इस पर व्यंग्य करती हुई पद्मा पूछती है कि क्या शास्त्र निरपराधियों की हत्याकरने को कहता है; लाखों माताओं की गोद सूनी करने को कहता है; लाखों स्त्रियों की माँग का सिंदूर पोंछ डालने को कहता है । वह आगे कहती है कि मैं तुमसे शास्त्र सीखने नहीं आई हूँ, शस्त्र चलाने आई हूँ । कलिंग की स्त्रियाँ तुमसे कुछ नहीं चाहती केवल युद्ध चाहती हैं ।

अशोक सिर झुकाकर तलवार नीचे फेंक देता है और अपने सैनिकों से भी तलवारें फेंकवा देता है । वह आगे कहता है कि काट लीजिए मेरे सिर को । मैं हथियार नहीं उठाऊँगा । मेरी प्रतिज्ञा अटल है । इसपर पद्मा यह कहते हुए अपनी स्त्री सेना के साथ दुर्ग में चली जाती है कि तो जाइए महाराज ! स्त्रियाँ भी निहत्थे पर वार नहीं करेंगी ।

अंत में, अशोक और उसके सभी सरदार पीलेवस्त्र धारणकर बौद्ध भिक्षु से दीक्षा पाते हैं और बौद्ध धर्म के सिद्धांत अहिंसा, करुणा, शांति, लोक कल्याण – के मार्ग पर आजीवन चलने की प्रतिक्षा करते हैं ।

अशोक का शस्त्र त्याग Summary in Telugu

సారాంశము

నాల్గు సంవత్సరాల నుండి కళింగ మగధ రాజ్యాల మధ్య యుద్ధం జరుగుతూనే ఉంది. కళింగరాజ్య మహారాజు యుద్ధంలో చనిపోయారు. ఆయనే సేనాపతి అంతకుముందే బందీ అయినాడు. అయినా కళింగదుర్గం మహాద్వారం మూసే ఉంచబడింది. మర్నాడు యుద్ధ పిపాసి అయిన అశోకుడు స్వయంగా ఆ మహాద్వారం ముందు సైన్యాన్ని నడిపిస్తూ, వారిని ఉత్సాహపరుస్తూ ఉంటాడు. కొంతసేపటికి మహాద్వారం అకస్మాత్తుగా తెరుచుకొంటుంది.

శస్త్రధారులై స్త్రీల విశాల సైన్యం మహాద్వారం నుండి వెలుపలకు వస్తూ ఉంటుంది. సైన్యం ముందు పురుష వేషంలో కళింగ రాకుమారి పద్మ సాక్షాత్ చండీలా దర్శనమిస్తుంది. అశోకునితో పాటు, అతని సైన్యమంతా ఆశ్చర్య చకితులవుతారు. వీరాంగన పద్మ వీరరసప్లావితమైన ఉపన్యాసంతో ఉత్తేజపరుస్తూ ఉంటుంది. అశోకుడు అడిగిన మీదట పద్మ తన పరిచయాన్ని తెల్పుతూ, నేను, నా ఈ వీరాంగనలు బ్రతికున్నంత వరకు కళింగరాజ్యంలో పలకాలు మోపలేరని హూంకరిస్తుంది.

నా తండ్రి హంతకుడితో ద్వంద్వయుద్ధం చేయాలని అనుకొంటున్నా. అశోకుడు సందిగ్ధంలో పడ్డాడు. ఎందుకంటే స్త్రీలపై శస్త్ర ప్రయోగం శాస్త్రవిరుద్ధం. నేను శస్త్ర ప్రయోగం చేయలేను. నేను స్త్రీలను వధించలేను. ఆ పాపం నేను చేయలేనంటూ సైన్యాన్ని కూడ, స్త్రీలపై శస్త్రాలు ఎక్కు పెట్టవద్దని ఆజ్ఞాపిస్తాడు. అటుపిమ్మట పద్మ, శాస్త్రం నిరపరాధుల్ని హత్యచేయమని చెప్పిందా; లక్షలమంది తల్లులకు గర్భశోకం కల్గించమందాం; లక్షల స్త్రీల మాంగల్యాన్ని తెంపేయమందా అని నిలదీస్తుంది. నేను నీతో శాస్త్రం నేర్చుకోవటాన్కిరాలేదు శస్త్రప్రయోగం చేయటాన్కి వచ్చా. కళింగరాజ్య స్త్రీలు నీతో యుద్ధం చేయాలని కోరుకొంటున్నారు; మరేమీ కోరటంలేదు అని గర్జిస్తుంది.

అశోకుడు నతమస్తకుడై కరవాలాన్ని క్రింద పడేస్తాడు. తన సైనికుల్ని కూడ తమ తమ కత్తుల్ని క్రింద పడేయమని ఆజ్ఞాపిస్తాడు. ఇదిగో నా శిరస్సు నరికేయి. నేను ఆయుధాల్ని ముట్టను. నా ప్రతిజ్ఞ భీషణం, తిర్గులేనిది అంటాడు పద్మతో. అయితే వెళ్ళంగి, మహాప్రభో, స్త్రీలుకూడ నిరాయుధుల్ని వధించదు, అంటూ తన విశాల స్త్రీసేనతో పద్మదుర్గంలో పలికి వెళ్ళిపోతుంది.

చివరగా, అశోకుడు తన సేనాధి కారులతో పాటు పసుపు వస్త్రాల్ని ధరించి బౌద్ధబిక్షువుతో దీక్ష తీసుకొని బౌద్ధ ధర్మ సిద్ధాంతాలైన – అహింస, దయ, శాంతి, ప్రజా సంక్షేమాలతో కూడిన మార్గాన్ని ఆ జీవనం అనుసరిస్తానని ప్రతిజ్ఞ చేస్తారు.

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material Grammar सन्धयः Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Sanskrit Grammar सन्धयः

• परः सन्निकर्षः संहिता । पा. सू. 1.4.109
  वर्णानाम् अतिशयिता सन्निधिः संहिता इति उच्यते ।
  संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः ।
  नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ||
• द्वयोः वर्णयोः उच्चारणयोः मध्ये अर्धमात्राकालात् अपि अधिककालेन व्यवधानं यथा न भवेत् तथा उच्चारणमेव सन्धिः ।
• सन्धौ सति कदाचित् वर्णस्य आदेशादिकं भवति । एतदेव सन्धिकार्यम् इत्युच्यते ।
• आदेशादिकं सन्धिकार्यं मध्येपदम् अथवा पदयोर्मध्ये वा सम्भवेत् ।
• स्वरसन्धिः व्यञ्जनसन्धिः विसर्गसन्धिः प्रकृतिभावसन्धिः स्वादि- सन्धिश्वेति पञ्चधा भवन्ति सन्धयः ।
• द्वितीयवर्षेऽस्मिन् व्यञ्जनसन्धिभेदान् सोदाहरणं पठामः ।

1. श्रुत्वसंधिः

श्रुत्वसंधिः – (स्तो: चुना चुः) When sa or letters of ta-varga come into contact with Sa or cha-varga, then Sa and the letters of cha-varga come in the place of sa and the letters of ta-varga. cha-varga letters are च, छ, ज, झ, ञ and ta-varga letters are त, थ, द, ध, न

उदा: –
रामस् + चिनोति = रामश्चिनोति
शरत् + चन्द्रः = शरच्चन्द्रः
हरिस् + शेते = हरिश्शेते
सद् + जनः = सज्जनः
अरीन् + जयति = अञ्जयति

श्रुत्वसंधिः శ్రీనా: – (a: శ్రీ శ్రీ:) మొదటి పదం చివర స,త, థ, ద, ధ, న అనే అక్షరాలు ఉంటే, రెండవపదంలో మొదట శ, చ, ఛ, జ, ఝ, ఞ’ అనే అక్షరాలు ఉంటే, రెండవపదం చివర ఉందో ఆ అక్షరం ద్విత్వము కావడం ఈ సంధి లక్షణం.

उदा: –
रामस् + चिनोति = रामश्चिनोति
शरत् + चन्द्रः = शरच्चन्द्रः
हरिस् + शेते = हरिश्शेते
सद् + जनः = सज्जनः
अरीन् + जयति = अञ्जयति

2. ष्टुत्वसंधिः

ष्दुत्वसन्धिः (ष्टुनाष्टुः) When sa or letters of ta-varga come into contact with sha or Ta-varga, then sha and the letters of Ta-varga come in the place of sa and the letters of ta-varga.
Ta-varga letters are ट, ठ, ड, ढ, ण ।

उदा:-
रामस् + टीक = रामष्टीकते
तत् + टीकाते = तट्टीका
रामस + षष्टः = रामष्षष्टः
चक्रिन् + ढौकसे = चक्रिण्ढौकसे
इष् + तः = इष्टः

ष्दुत्वसन्धिः: – (स्तोः ष्टुना ष्टुः) మొదటి పదం చివర స, త, థ, ద, ధ, న అనే అక్షరాలు ఉంటే, రెండవపదంలో మొదట ష,ట, ఠ, డ, ఢ, ణ అనే అక్షరాలు ఉంటే, రెండవపదం చివర ఉందో ఆ అక్షరం ద్విత్వము కావడం ఈ సంధి లక్షణం.

उदा:-
रामस् + टीक = रामष्टीकते
तत् + टीकाते = तट्टीका
रामस + षष्टः = रामष्षष्टः
चक्रिन् + ढौकसे = चक्रिण्ढौकसे
इष् + तः = इष्टः

3. जश्त्वसंधिः

जश्त्वसन्धिः (झलां जशाऽन्ते) At the end of a word, the letters of Jhal are replaced by jas letters. झल् letters are झ, भ, घ, ढ, ध, ज, ब, ग, ड, द, ख, फ, छ, ठ, थ, च, ट, त, क, प, श, ष, स, ह and जश् letters are
ज, ब, ग, ड, द
च छ ज झ त्र
ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न
प फ ब भ म

उदा:-
वाक् + ईशः = वागीशः
अच् + आदिः = अजादिः
षट् + आननः = षडाननः
सत् + धर्मः = सद्धर्मः
अप् + जम् = अब्जम्

जश्त्वसंधिः – వర్గ ప్రధమాక్షరాలైన క, చ, ట, త, ప అనే అక్షరాలు మొదటి పదంలో చివర ఉంటే, రెండవపదంలో మొదట అచ్చులు కాని వర్గ తృతీయ, చతుర్థాక్షరాలు ఉంటే, మొదటి పదం చివర ఉన్న వర్గ ప్రథమాక్షరాలు ద్వితీయాక్షరాలుగా మారటం ఈ సంధి లక్షణం.
ज, ब, ग, ड, द
च छ ज झ त्र
ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न
प फ ब भ म

उदा:-
वाक् + ईशः = वागीशः
अच् + आदिः = अजादिः
षट् + आननः = षडाननः
सत् + धर्मः = सद्धर्मः
अप् + जम् = अब्जम्

4. अनुनासिकसन्धिः

अनुनासिकसन्धि: If a nasal letter follows a Yar letter, then that Yar letter is replaced by its corresponding nasal letter.
Yar letters are क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, झ, झ, ञ, ट, ठ, ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, ब, भ, म, य, र, व, श, ष, स
Nasal letters are ङ, ञ, ण, न, म

उदा:-
वाक् + मयम् = वाङ्मयम्
षट् + मासाः = षण्मासाः
जगत् + नाथः = जगन्नाथः
ककुप् + नेता = ककुम्रेता
चित् + मयम् = चिन्मयम्

अनुनासिकसंधिः – వర్గ ప్రధమాక్షరాలైన క, చ, ట, త, ప అనే అక్షరాలు మొదటి పదంలో పదంలో చివర ఉంటే, రెండవపదంలో మొదట వర్గ పంచమాక్షరాలు ఉంటే మొదటి పదంలో చివర ఉన్న వర్గ ప్రథమాక్షరం అదే వర్గంలోని ఐదవ అక్షరంగా మారటం ఈ సంధి లక్షణం.

उदा:-
वाक् + मयम् = वाङ्मयम्
षट् + मासाः = षण्मासाः
जगत् + नाथः = जगन्नाथः
ककुप् + नेता = ककुम्रेता
चित् + मयम् = चिन्मयम्

5. विसर्गसन्धिः

Visarga sandhi has four varieties. ‘

1. When a visarga is followed by ka, kha, pa or pha, there will be no change in the visarga. In other words, no sandhi will be formed.
2. 1. When a visarga is followed by sa, Sa or sha, then visarga changed into the corresponding sibilant letter sa, Sa or sha. (As this is an optioned rule, sometimes the visarga is not changed.)
   2. When a visarga is followed by ta, cha or Ta, then’ also visarga changes into sa, Sa and sha respectively. (This is a compulsory rule)
3. When visarga is preceded by any vowel other than a or aa, then it changes to r, but not when followed by any letter mentioned above in 1 and 2.
4. 1. When a visarga is preceded by आ and followed by a vowel or a consonant (other than one mentioned in 1 or 2 above), the visarga is dropped.
   2.  When a visarga is preceded by अ and
      (a) is followed by any vowel except अ, the visarga will be dropped.
      (b) becomes 3lt when followed by अ or a consonant other than one mentioned in 1 and 2 above) and
      (c) the short अ that follows such ओ is replaced with the avagraha mark ऽ.

उदा :-
शिवः + अहम् = शिवोऽहम्
रामः + अयम् = रामोऽयम्

5. विसर्गसंधिः – (క) విసర్గ (:) కు ముందు, తరువాత ఆకారము ఉంటే ఆ విసర్గ ఓ కారముగా, తరువాత (ऽ అవగ్రహము) వచ్చును.

उदा :-
शिवः + अहम् = शिवोऽहम्
रामः + अयम् = रामोऽयम्

6. విసర్గ (:) కు ముందు, ఆకారము తరువాత తకారము ఉంటే ఆ విసర్గ సకారముగా మారును.
उदा :-
नमः + ते = नमस्ते

7. విసర్గ (:) కు ముందు, అచ్చు, ఉండి, తరువాత, అచ్చులు లేదా య, ర, ల, వ, లు ఉంటే ఆ విసం రకారముగా మారును.
उदा :-
मनः + रथः = मनोरथ:
मुनिः + अयम = मुनिरयम्
धनु: + विद्या = धनुर्विद्या

8. విసర్గ (:) కు ముందు, అచ్చు, ఉండి, తరువాత, క, ఖ, ప, ఫ లు ఉంటే ఆ విసర్గ అట్లే ఉండును.
उदा :-
बालः + करोति = बालः करोति
पाचक: + पचति = पचकः पचति
रामः + खादति = रामः खादति
वृक्षः + फलति = वृक्षः फलति

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material Grammar पत्रलेखनम् Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Sanskrit Grammar पत्रलेखनम्

1. धनयाचनार्थं पितरं प्रति पत्रम्

छात्रावासात्
दिनाङ्कः 22 – 7 -2019

आदरणीय पितृवर्य !

सादरं नमामि । अत्र कुशलं तत्रास्तु । अहं सश्रद्धं विद्याभ्यासं करोमि । अहं कानिचन पुस्तकानि क्रेतुम् इच्छामि । एतदर्थं रूप्यकाणां सहस्त्रं कृपया प्रेषयतु भवान् ।

मातृचरणयोः मम प्रणामाः ।

भवदीयः पुत्र / भवदीया पुत्री
श्रीनिवासः / अहल्या

2. मातरं प्रति मित्रस्य गृहागमननिवेदनम्

छात्रावासात्
दिनाङ्कः 22-7-2019

पूज्यमातः !

सादरं नमामि । अत्र कुशलं तत्रास्तु | अहं सश्रद्धं विद्याभ्यासं करोमि । अचिरेण वार्षिकपरीक्षाः भविष्यन्ति । तदनन्तरम् अहं ग्रीष्मावकाशे गृहम् आगमिष्यामि । मम मित्रम् अपि अस्माकं गृहम् आगमिष्यति । अहम् अस्माकं ग्रामं क्षेत्रं च मम मित्रं दर्शयिष्यामि । पितृचरणयोः मम प्रणामाः ।

भवदीयः पुत्र / भवदीया पुत्री
श्रीनिवासः / अहल्या

ग्रामनाम न लेखनीयम् ।

3. पुस्तकक्रयणाय प्रबन्धकं प्रति पत्रम्

दिनाङ्कः 22-7-2019

प्रबन्धकः
गीताप्रेस् मुद्रणालयः
गौरखपुरम्
उत्तरप्रदेश:
आर्य !

विषय:- भगवद्गीतापुस्तकक्रयणम् ।

नमस्कारः । सविनयं निवेदयामि यत् मम कलाशालायां सद्यः भगवद्गीताश्लोकपठनस्पर्धा भविष्यति । अतः एकं भगवद्गीतापुस्तकं न्यूनेन मूल्येन अधः प्रदत्तं सङ्केतं प्रति कृपया प्रेषयतु भवान् ।

भवद्विधेयः / भवद्विधेया
श्रीनिवासः / अहल्या
द्वितीयवर्षम्
राजकीय माध्यमिककलाशाला
भाग्यनगरम्,
तेलङ्गाणाराज्यम्

Note : नगरनाम न परिवर्तितव्यम् ।

4. अवकाशप्रदानाय प्राचार्यं प्रति पत्रम्

दिनाङ्कः 22-7-2019

सेवायाम्
श्रीमान् प्राचार्यमहोदयः
उच्च माध्यमिक विद्यालय:
भाग्यनगरम्
महोदय !

सविनयं निवेदयामि यत् अहम् ज्वरग्रस्तः अस्मि । शिरोवेदना च मां पीडयति । अतः अद्य विद्यालयम् आगन्तुं न शक्रोमि । कृपया 23-7- 2019 तः 26 – 7 – 2019 पर्यन्तं दिनत्रयस्य अवकाशं प्रदाय माम् अनुगृह्णातु ।

भवतः शिष्यः / भवदीया शिष्या
श्रीनिवासः / अहल्या
द्वितीयवर्षम्
उच्च माध्यमिकविद्यालयः
भाग्यनगरम्

Note : नगरनाम न परिवर्तितव्यम् ।