Srinivas

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material उपवाचक 5th Lesson खेलो तो ऐसा खेलो Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi उपवाचक 5th Lesson खेलो तो ऐसा खेलो

अभ्यास

अ. निम्न लिखित प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए :

प्रश्न 1.
ध्यानचंद का संक्षिप्त जीवन परिचय लिखिए ?
उत्तर:
हाँकी के जादूगर मेजर ध्यानचंद सिंह को कौन नहीं जानता है । उनका जन्म 29 अगस्त 1905 को इलाहाब्द में हुआ था । वह भारतीय फील्ड हाँकी के भारत एंव विश्व हाँकी के भुतपुर्व खिलाड़ी व कप्तान थे । उन्हें क्षेत्र में सबसे बेहतरीन खिलाडियों में शुमार किया जाता है । वे तीन बार ओलम्पिक के स्वर्ण पदक जीतनेवाली भारतीय हॉकी टीम के सदस्य रहे हैं ।

इनमें मे 1928 का एम्सटर्डम ओलोम्पिक, 1932 का लॉस एंजेल्स ओलम्पिक और 1936 का बर्लिन ओलम्पिक शामिल है । 3 दिसंबर 1979 को जब उन्होंने दुनिया से विदा ली तो उनके पार्थिव शरीर पर दो हाँकी स्टिक क्रॉस बनाकर रखी गई। ध्यानचंद ने मैदान पर जो ‘जादू’ दिखाए, वे इतिहास में दर्ज है ।

प्रश्न 2.
ध्यानचंद को ‘हाकी का जादूगर’ क्यों कहा जाता है ?
उत्तर:
26 मई 1928 को ध्यानचंद समेत कई खिलाड़ियों की तबीयत खराब थी। लेकिन उनके हौंसलों में किसी तरह की कमी नही थी । वो टीम वर्ल्ड चैम्पियन बन चुकी थी, जो उधार लेकर ओलंपिक खेलने आई थी । बर्लिन ओलंपिक में लोग मेरे हाँकी खेलने के ढंग से इतने प्रभावित हुए कि उन्होंने मुझे हाँकी का जादूगर कहना शुरु कर दिया । इसी ओलंपिक के बाद पहली बार ध्यानचंद के नाम के साथ ‘जादुगर’ शब्द जोडा गया ।

खेलो तो ऐसा खेलो Summary in Hindi

लेखक परिचय

योगराज थानी की गिनती देश के महानतम खेल पत्रकारों में की जाती है । उन्हें खेल पत्रकारिता और खेल साहित्य की विकास यात्रा में अपना विशिष्ट योगदान है । उनका जन्म 1931 में हुआ । बाल साहित्य लेखक के रूप में 1953 से 1964 के बीच अपनी पहचान बनाए । वह लंबे समय तक विभिन्न पत्र, पत्रिकाओं, आकाशवाणी और दूरदर्शन से जुड़े रहे । उनका निधन सन् 2009 में हुआ ।

थानी ने ‘आहार व स्वास्थ्य शिक्षा’, ‘अंतर्राष्ट्रीय खेल और भारत’, ‘एशियाई खेल’, ‘एथलेटिक्स’, ‘बैडमिंटन’, ‘भारत के रत्न खिलाडी’, ‘हाँकी’, ‘लोकप्रिय खेलों के नियम’, ‘शारीरिक शिक्षा और खेल मनो वैज्ञानिक’, ‘स्वास्थ्य शिक्षा और रोग’, ‘पतंगबाज़ी सीखें’, ‘विकलांगों केलिए शारीरिक शिक्षा एंव खेल कूद’, ‘टेबल टेनिस’ जैसी बेश कीमती खेल साहित्य की रचना की।

इसके अतिरिक्त उन्होंने अंग्रेजी में भी रचनाएँ की । थानी की विशिष्ट शैली और उनकी सशक्त भावाभिव्यक्ति ने उन्हें हिंदी खेल पत्रकारिता का एक मूर्धन्य ङस्ताक्षर बना दिया । उनकी इन पुस्तकों की सफलता का रहस्य विश्व प्रसिद्ध खिलाड़ियों से उनकी मित्रता थी । उन्होंने कुश्ती से जुड़ी अनेक पुस्तकें लिखी और इस खेल के विकास में अपना बहुमूल्य योगदान दिया । योगराज थानी की पुस्तकें किसी संजीविनी बूटी से कम नहीं है ।

योगराज थानी की गिनती देश के महानतम खेल पत्रकारों में की जाती है। उन्हें खेल पत्रकारिता और खेल साहित्य विकास यात्रा में अपना विशिष्ट योगदान है। थानी की विशिष्ट शैली और उनकी सशक्त भावाभिव्यक्ति ने उन्हें हिंदी खेल पत्रकारिता का एक मूर्धन्य हस्ताक्षर बना दिया । योगराज थानी की पुस्तकें किसी संजीविनी बूटी से कम नहीं है ।

प्रस्तुत पाठ में लेखक ने भारत के राष्ट्रीय खेल हॉकी के जादूगर ध्यानचंद के आत्मकथ्य संस्मरणों का सुंदर वर्णन किया है ।

सारांश

ध्यानचंद का जन्म 1905 में प्रयाग के एक साधारण राजपुत परिवार में हुआ। बाद में (झांसी आकर बस गए) ध्यानचंद के पिता सेना में थे, जिस वजह से बार-बार ट्रांसफर के कारण वह छठी क्लास तक ही पढ पाए। वर्ष 1922 में वह 16 की उम्र में ही सेना में भर्ती हो गए । सेना में लोगों को खेलते देख उनके मन में भी खेलने की ख्वाहिश जगी । सूबेदार बाले तिवारी ने उन्हे खेल की बारीकियां सिखाई और फिर एक दिन वह देश के बेस्ट हाँकी खिलाड़ी बन गए ।

ध्यानचंद खेल के मैदान के बारे में इस प्रकार कह रहा है कि खेल के मैदान में धक्का-मुक्की और मारधाड़ की घटनाएँ होती रहती हैं। खेल में तो यह सब चलता ही है। जिन दिनों हम खेला करते थे, उन दिनों भी यह सब चलता था। अपने जीवन की एक दिलचस्प घटना सुना रहे है ! सन् 1933 की बात है । उन दिनों मै पंजाब रेजीमेंट की ओर से खेला करता था । एक दिन पंजाब रेजीमेंट और स्पेंसर एंड माइनर्स टीम के बीच मुकाबला हो रहा था। माइनर्स टीम के खिलाड़ी मुझसे गेंद छीनने की कोशिश करते, लेकिन उन की हर कोशिश बेकार जाती । इतने में एक खिलाड़ी ने गुस्से में आकर हाँकी मेरे सिर पर दे मारी।

मुझे मैदान से बाहर ले जाया गया । थोडी देर बाद मैं पट्टी बँधवाकर फिर मैदान में आ पहुँचा। आते ही मैं ने उस खिलाडी की पीठ पर हाथ रख कर कहा, “तुम चिंता मत करो, मैं इसका बदला ज़रूर लूँगा ।” मेरे इतना कहते ही वह खिलाडी एकदम घबरा गया। अब वह हर समय मुझे ही देखता रहता कि मैं कब उसके सिर पर हाँकी मारने वाला हूँ । उस खिलाड़ी का ध्यान खेल पर न रहकर, मुझ पर है।

मैं ने एक के बाद एक आनन- फानन में छह गोल कर लिए । खेल खत्म होने के बाद मैं ने फिर उस खिलाड़ी की पीठ थपथपाई और कहा, “दोस्त खेल में इतना गुस्सा अच्छा नहीं लगता। मैं ने तो अपना बदला ले ही लिया है। अगर तुम मुझे हाँकी न मारते तो मैं तुम्हे शायद दो ही गोलों से हराता ” । वह खिलाड़ी सचमुच बड़ा शर्मिंदा हुआ । सच मानो बुरा काम करनेवाला आदमी हर समय डरता रहता है कि उसके साथ भी बुराई की जाएगी ।

जहाँ भी जाता हूँ छोटे-छोटे बच्चे अक्सर मुझ घेर लेते है और मुझसे मेरी सफलता का राज़ जानना चाहते हैं । मेरे पास सफलता का कोई गुरुमंत्र तो है नहीं । हर किसी से यही कहता हूँ कि लगन, साधना और खेल – भावना यही सफलता के सबसे बड़े मंत्र है। 1936 ई में बर्लिन ओलंपिक में मुझे टीम का कप्तान बनाया गया । उस समय मैं सेना में लांस नायक था। मेरे हाँकी खेलने के ढंग से इतना प्रभावित हुए कि उन्होंने मुझे हाँकी का जादुगर कहना शुरु कर दिया।

मेरी तो हमेशा यह कोशिश रहती कि मैं गेंद को गोल के पास ले जाकर अपने किसी साथी खिलाडी को दे दूँ ताकि उसे गोल करने का श्रेय मिल जाए । अपनी उसी खेल भावना के कारण मैंने जर्मनी के तानाशाह हिटलर तक का दिल जीत लिया था। जब हिटलर जी को यह मालूम हुआ कि मैं भारतीय सेना में लांस नायक हूँ तो अपने एक अधिकारी से कहा कि उससे कहो कि वह जर्मनी आ जाए, मै उसे मार्शल बना दूँगा |

बर्लिन में ओलंपिक में हमें स्वर्ण पदक तो मिला ही, लेकिन हिटलर मे अपनी ओर से भी मुझे एक पदक दिया था । इससे बड़ा गौरव किसी खिलाड़ी केलिए और क्या हो सकता है।

अब मैं आपको एक दूसरा संस्मरण सुनाता हूँ। 15 अगस्त, 1936 का दिन स्मरणीय था । सुबह – सुबह हम लोग ड्रेसिंग रूम में एकत्र हुए। अभ्यास मैच की पराजय हर एक के दिल में दहरात बनी हुई थी। फाइनल 14 अगस्त को खेला जाने वाला था, लेकिन उस दिन इतनी बारिश हुई कि मैदान में पानी भर गया । तय हुआ कि फाइनल 15 अगस्त की सुबह खेला जाएगा। टीम के मेनेजर पंकज गुप्ता भी- बहुत चिंतित थे।

टीम का हौंसला बढ़ाने केलिए एक युक्ति गुप्ता जी ने सूझी । सहसा उन्होंने उन खिलाडियों के सामने तिरंगा झंडा दिया और मानो कह दिया, “इसकी लाज़ तुम्हारे हाथ में है” । श्रद्धा से सभी ने उस तिरंगे को शाही सलामी दी और मैदान में उसकी लाजरखने के लिए वीर सैनिकों की तरह उतर पड़े। भारतीय इस खेल की विजयी हुए । इस दिन सचमुच तिरंगे की लाज़ रह गई । उस समय कौन जानता था कि 15 अगस्त ही भारत का स्वतंत्रता दिवस बनेगा ।

विशेषताएँ :
1) 1968 में भारतीय ओलंपिक टीम के कप्तान रहे गुरुबख्श सिंह ने बताया कि 1959 में भी ध्यानचंद 54 साल के हो चले थे भारतीय हाँकी टीम का कोई भी खिलाड़ी बुली में उनसे गेंद छीन नहीं सकता था ।

2) बर्लिन के हाँकी स्टेडियम में उस दिन 40,000 लोग फाइनल देखने केलिए मौजूद थे। देखने वालों में बड़ौदा के महाराजा और भोपल की बेगम के साथ-साथ जर्मन नेत्रुत्व के चोटी के लोग मौजुद थे । ताजुब ये था कि जर्मन खिलाडियों ने भारत की तरह छोटे-छोटे पासों से खेलने की तकनीक अपना रखी थी । हाफ टाइम तक भारत सिर्फ एक गोल से आगे था, इसके बाद ध्यानचंद ने अपने स्पाइक वाले जूते और मोज़े उतारे और नंगे पाँव खेलने लगे । इसके बात तो गोलों की झडी लग गई।

3) ध्यानचंद अपनी जीवन की बहुत सी रोचक घटनाएँ के बारे में हमें बताए ।

खेलो तो ऐसा खेलो Summary in Telugu

సారాంశము

‘खेलो तो ऐसा खेलो’ అను ఈ పాఠ్యాంశమును యోగరాజ్ థానీ గారు రచించినది. ఈ పాఠ్యాంశమునందు వారు జాదూగర్ ధ్యాన్ చంద్ యొక్క ఆత్మకథలోని కొన్ని ముఖ్యమైన విషయాలను తెలియచేశారు. ధ్యానంద్ గారు ఒక సాధారణ రాజపూత్ కుటుంబంలో 1905న ప్రయాగలో జన్మించారు. తరువాత ఝాన్సీ వచ్చి ఉన్నారు. ధ్యాన్ తండ్రి ఆంగ్లేయ సైన్యంలో పనిచేసేవాడు. దాని కారణంగా ట్రాన్స్ఫర్ అవుతుండేది.

ధ్యాన్ చంద్ 6వ తరగతి వరకు మాత్రమే చదివియున్నారు. 1922 సంవత్సరం ధ్యాన్ చంద్ కూడా సైన్యంలో భర్తీ అయ్యాడు. అప్పుడు అతని వయస్సు 16 సం॥. సైన్యంలో అందరూ ఆడటం చూసి తన మనసులో కూడా ఆడుకోవాలని కోరిక కలిగింది. సుబేదార్ బాలే తివారి గారు హాకీ యందు తనకు మెళుకువలు నేర్పించారు. వారు నేర్పించిన మెళుకువలతో నేను ఒక సమయంలో గొప్ప హాకీ క్రీడాకారుడుగా పేరుతెచ్చుకున్నాను అని ధ్యాన్ చంద్ చెప్పేవారు. ధ్యాన్ చంద్ తన జీవితంలో జరిగిన కొన్ని విషయాలను మనతో చెప్పాలనుకున్నారు. అందులో మొదటిది. ఒక సారి నేను మైదానంలో ఆడుతున్నాను. అప్పుడు నాకు చాలా చోట్ల శరీరంపై దెబ్బలు తగిలాయి. ఆటలలో ఇది సహజం.

1933 సంవత్సరం నాటి విషయం. నేను పంజాబ్ రెజిమెంట్ వైపున ఆడుతున్నాను. ఒక రోజు పంజాబ్ రెజిమెంట్ మరియు స్పెన్సర్ అండ్ మోయినర్స్ టీమ్ మధ్య పోటీ జరుగుతుంది. మోయినర్స్ టీమ్ ఆటగాళ్ళు నా నుండి బంతిని లాగే ప్రయత్నం చేస్తున్నారు. కాని వారి ప్రతి ప్రయత్నాన్ని నేను విఫలం చేశాను. ఇంతలో ఒక ఆటగాడికి కోపం వచ్చి హాకి స్టిక్తో తన తలపై కొట్టాడు. నన్ను మైదానం నుండి బయటకు తీసుకువచ్చారు.

కొద్ది సమయం తర్వాత నా తలపై కట్టు కట్టారు. నన్ను మరల స్టేడియంకి తీసుకువచ్చారు. నేను ఆటలోకి మరల వెళ్ళిపోయాను. ఏ ఆటగాడైతే నన్ను కొట్టాడో ఆ ఆటగాడి వద్దకు వెళ్ళి వీపుపై చేయి వేసి నేను ఈ విధంగా అన్నాను, నేను నీపై తప్పక ప్రతీకారం తీర్చుకుంటాను. ఆ మాట వినగానే అతను భయభ్రాంతుడైనాడు. ఆట ప్రారంభమయ్యింది ఆ ఆటగాడు నావైపు చూస్తూ ఆటను సరిగా ఆడలేకపోతున్నాడు. మా టీమ్ ఆ ఆటలో గెలిచింది. అతని వద్దకు నేను వెళ్ళి నా ప్రతీకారం ఇలా నెరవేరింది అని చెప్పాను. ఆ ఆటగాడు చాలా సిగ్గుపడ్డాడు. నిజం చెప్పాలంటే చెడు పనిచేసే వ్యక్తి ఎల్లప్పుడు భయపడుతూనే ఉంటాడు.

నేను ఎక్కడికి వెళ్ళిన చిన్న- పెద్ద ప్రతి ఒక్కరు నన్ను ఒక ప్రశ్న వేసేవారు. మీ విజయ రహాస్యం ఏమిటి మాకు చెప్పండి అని అడిగేవారు. నా వద్ద అలాంటి మంత్రమే లేదు. శ్రద్ధ, సాధన మరియు ఆటమీద అంకిత భావం ఉంటే విజయం మీ దరి చేరుతుంది అని ప్రతి ఒక్కరికి చెప్పేవాడిని. 1936లో బర్లిన్ ఒలంపిక్స్లో నన్ను టీమ్ చేశారు. ఆ సమయంలో నేను సైన్యంలో లావ్స్ నాయక్. నేను హాకీ ఆడే పద్ధతి చూసి ప్రజలు నన్ను ‘హాకీ మాంత్రికుడు’ అనే బిరుదును ఇచ్చారు.

నేను బంతిని గోల్ వద్దకు తీసుకువెళ్ళి నాతోటి ఆడే ఆటగాడికి ఇచ్చి అతనిని గోల్ చేయమని చెప్పేవాడిని. నా ఈ ఆట కారణంగా జర్మన్ నియంత అయిన హిట్లర్ మనసు నేను గెలుచుకోగలిగాను. నేను భారతీయ సైన్యంలో లాన్స్ నాయక్ అని తెలిసి, నన్ను జర్మనీ రమ్మని చెప్పారు. జర్మనీ వస్తే నన్ను ‘మార్షల్’ (సైన్యంలో గొప్ప హోదా) ఇస్తానని చెప్పారు.

బర్లిన్ ఒలంపిక్స్లో నాకు బంగారు పతకం లభించింది. కాని హిట్లర్ నాకు ఒక పతకం బహూకరించారు. ప్రత్యేకంగా హిట్లర్ లాంటి వ్యక్తులు నాకు పతకం ఇవ్వడం చాలా గర్వంగా అనిపించింది.

ఇప్పుడు నేను మరొక విషయాన్ని మీకు తెలియచేస్తాను. ఆగష్టు 15, 1936వ సంవత్సరం హాకీ ఆటగాళ్ళమైన మేము డ్రస్సింగ్ రూములో కూర్చుని ఉన్నాము. ముందురోజు జరిగిన ట్రయల్ మ్యాచ్లో ఓడిపోయాము. దానితో అందరి ముఖాలలో బాధ ఉంది. ఆగష్టు 14న ఆడవలసిన ఫైనల్ వర్షం కారణంగా ఆగిపోయింది. ఆగష్టు 15 ఉదయం ఫైనల్ మ్యాచ్ ఏర్పాటు చేశారు. టీమ్ మేనేజర్ పంకజగుప్తా చాలా దిగులుగా ఉన్నారు.

మా అందరిలో ఉత్సాహం నింపడానికి గుప్తాగారు ఒక ఉపాయం ఆలోచించారు. మా అందరి ముందు జాతీయ జెండాను ఉంచారు. దీని గౌరవం దయచేసి కాపాడండి. జెండా గౌరవం మీ చేతిలోనే ఉంది అని చెప్పారు. అందరూ శ్రద్ధతో జెండాకి వందనం చేశారు. ఒక వీర సైనికుడు దేశం కోసం ఏ విధంగా పోరాడతాడో ఆ విధంగా ఆటలో మేమంతా కృషిచేశాము. ఈ మ్యాచ్ భారతీయులైన మేము గెలిచాము. నిజంగా దేశ గౌరవాన్ని కాపాడాము. ఆగష్టు 15 మన స్వాతంత్ర దినోత్సవము అగును అని ఆ రోజున మాకు తెలియదు.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material उपवाचक 4th Lesson पार नज़र के Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi उपवाचक 4th Lesson पार नज़र के

अभ्यास

अ. निम्न लिखित प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए :

प्रश्न 1.
पृथ्वी के वैज्ञानिक मंगल ग्रह की मिट्टी का अध्ययन करने केलिए क्यों उत्सुक थे ?
उत्तर:
अंतरिक्षयान को पृथ्वी के वैज्ञानिकों ने भेजा था। वे पृथ्वी की तरह मंगल ग्रह पर भी जीव सृष्टि का अस्तित्व है पता लगाना चाहते थे । इसलिए पृथ्वी के वैज्ञानिक मंगलग्रह की मिट्टी का अध्ययन करने केलिए बड़े उत्सुक थे । यह प्रश्न आज भी एक रहस्य है ।

प्रश्न 2.
छोटू को सुरंग में जाने की अनुमति नहीं थी ? क्यों ?
उत्तर:
छोटू को सुरंग में जाने की इज़ाजत इसलिए नहीं थी, क्यों कि वह थोटा था । और यंत्रों की सुरक्षा के बारे में नहीं जानता था । आम व्यक्ति को सुरंग में जाने की मनाही थी। कुछ चुनिंदा लोगों को यह प्रशिक्षण दिया गया था । इस कारण छोटू को सुरंग में जाने की अनुमति नहीं थी ।

पार नज़र के Summary in Hindi

लेखक परिचय

प्रो. जयन्त विष्णु नार्लीकर का जन्म सन् 1938 में कोल्हापूर, महाराष्ट्र में हुआ था । उनके पिता विष्णु वासुदेव नार्लीकर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय में गणित के अध्यापक थे तथा माँ संस्कृत की विदूषी थी । नार्लीकर की पारंभिक शिक्षा वाराणसी में हुई । बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय से स्नातक की उपाधि लेने के बाद वे कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय चले गये । उन्होंने कैम्ब्रिज से गणित की उपाधि ली और खगोल-शास्त्र एवं खगोल भौतिकी दक्षता प्राप्त की ।

आजकल यह माना जाता है कि बह्माण्ड की उत्पति विशाल विस्फोट के द्वारा हुई थी पर इसके साथ ब्रह्मांड की उत्पति के बारे में एक ओर सिद्धान्त प्रतिपादित है, जिसका नाम स्थायी अवस्था सिद्धान्त (Steady sdab theory) है । इस सिद्धान्त के जनक फेंड हायल है । इसके साथ ही उन्होंने आइंस्टीन के अपेक्षित सिद्धान्त और माक सिद्धान्त को मिलाते हुए हाँयल नार्लीकर सिद्धान्त का प्रतिपादन किया।

साहित्य में विज्ञान का तालमेल कठिन कार्य है । किंतु इस कार्य को नार्लीकर ने अपनी लेखनी से सरल बनाया और सामान्य पाठकों को भी विज्ञान की ओर आकर्षित किया । कृष्णविवर और अन्य विज्ञान कक्षाएँ में उनकी चर्चित कहानिया है । ‘कृष्णविवर’, ‘नौलखाहार और ‘धूमकेतु’ भी शामिल है ।

जयंत विष्णु नार्लीकर जी का जन्म 19 जुलाई 1938 में हुआ। वे प्रसिद्ध भौतिकीय वैज्ञानिक है। जिन्होंने विज्ञानको लोकप्रिय बनाने केलिए अंग्रेजी, हिन्दी और मराठी में पुस्तकें लिखी है । उनकी प्रारम्भिक शिक्षा वाराणसी में हुई । बनारस से स्नातक की उपाधि लेने के बाद कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय चले गए। वहाँ से उन्होंने गणित, खगोल-शास्त्र व भौतिकी में दक्षता प्राप्त की । 1970 में वे भारत वापस लौट आए । अंग्रेजी में The Returns of Vaman उनके द्वारा लिखित विज्ञान का कल्पित उपन्यास है । वे पद्म भूषण – एडमस पुरस्कार व इंदिरागांधी पुरस्कार से भी सम्मानित हुए ।

सारांश

इसमें एक ऐसी स्थिति की परिकल्पना की गई है, सूर्य अपना ताप और उर्जा देना बंद कर देगा तब लोगों के पृथ्वी के अंदर सुरंग बनाकर यंत्रों के सहारे जीवन बीतना पड़ेगा । एक बार छुट्टी वाले दिन छोटू के पापा घर पर आराम कर रहे थे। तो छोटू उनका सिक्योरिटी पास लेकर सुरंग में चला गया। उसने देखा कि सुरंग का रास्ता ऊपर ज़मीन पर जाता है। छोटू जहाँ रहता था वह जगह ज़मीन के नीचे थी। यह एक मंगलग्रह की कहानी थी। वह बहुत खुश था लेकिन यह मौका जल्द ही उसके हाथ से निकल गया ।

सुरंग में जगह-जगह निरीक्षण यंत्र लगे थे। इतने छोटे बच्चे को देख वहाँ के सिपाहियों ने पकड़ लिया। छोटू अपने पापा की वजह से वहाँ से छूट गाया । उसके पापा उसे समझाते है कि वहाँ आदमी नहीं जा सकते ! क्योंकि वहाँ जाने के लिए एक स्पेस सूट पहना पड़ता है । जिससे ऑक्सीजन मिलती है और साँस ले सकते है । खास किस्म के जूते पहनने होते है । जमीन पर जलने का प्रशिक्षण दिया जाता है। उसके पापा बताते हैं, एक समय या जब उनके पूर्वज जमीन पर रहते थे।

धीरे धीरे वहाँ के वातावरण में सूर्य के कारण परिवर्तन हुआ । सूर्य से ऊर्जा, रोशनी मिलती थी वह बंद हो गई, जिससे जीवों का पोषण होता था । पशु-पक्षी पेड़ पौधे व अन्य जीव मरने लगे। हमारे पूर्वजों ने तकनीकी ज्ञान से जमीन के नीचे घर बना लिए । विभिन्न यंत्रों की मदद से सूर्य शक्ति, रोशनी, गर्मी का प्रयोग करते थे । इसी कारण हम आज धरती के नीचे जीवित है। ये यंत्र ठीक से चलते रहे इसकेलिए सतर्कता की जरुरत है छोटू बड़ा होकर वहाँ जाने की इच्छा प्रकट करता है ।

एक दिन एक अदभुत घटना होती है । पता चलता है कि एक अंतरिक्षयान उनकी तरफ बढ़ता दिखाई देता है । एक यान इर्द-गिर्द चक्कर काट रहा है । दूसरा अभी दूर है । सब एक योजना बनाते है । उनके पास इन्हें भस्म करने की पूरी क्षमता है। लेकिन इससे फिर उन्हें उसके बारे में कोई जानकारी नहीं मिलेगी। जैसे ही ये ज़मीन पर उतरे तब उन्हें काबू में करले । तभी खबर आती है कि अंतरिक्षयान धरती पर उतर चुका है । छोटू बहुत खुश है। पापा उसे कंट्रोल रूम लेकर गये थे। वे कहते हैं कि अभी कुछ बताया नहीं जा सकता वे अपना ध्यान केंद्रीत करते है ।

उसके पापा ने उसे एक कंसोल दिखाया जिस पर कई बटन लगे थे। सभी का ध्याना यान पर था तभी एक यांत्रिक हाथ बाहर निकलता है । वह जमीन से मिट्टी लेना चाहता है। छोटू का ध्यान कंसोल पर लगे बटनों पर था, कंसोल एक एसा साधन है, बिलकुल कंप्यूटर जैसा होता है। छोटू बटन दबाने की इच्छा को रोक नहीं पाता । उसके बटन दबाते ही खतरे की घंटी बज़ उठी, जिससे यांत्रिक हाथ रुक गया।

छोटू के पापा उसे मारते है और बटन को पूर्व स्थिति में रखते है । यंत्र बेकार हो जाता है । नासा के वैज्ञानिक इस के बारें में जाँच कर रहे है । यांत्रिक के हाथ को ठीक करने में सफल होते है । मंगल ग्रह की मिट्टी के नमूने लेने आरंभ कर दिये है। मिट्टी के नमूने से ही यह पता लगाया जा सकता है कि मंगल ग्रह पर भी जीव सुष्टि है । परन्तु वाइकिंग मिशन ने इस जिज्ञासा के नकारात्मक उत्तर दिया । यह प्रश्न आज भी एक रहस्य है ।

विशेषताएँ : छोटू के पापा उसे बताते हैं कि पहले उनके मंगल ग्रह पर जन जीवन था । उन्हें किसी यन्त्र विशेष की जरुरत नही थी । लेकिन वातावरण में परिवर्तन के समारण प्राकृतिक संतुलन बिगड़ गया । सूर्य की उष्मा, रोशनी कम हो गई थी जिसके कारण पेड़ – पौधे पशु- पक्षी व अन्य जीव मरने लगें । तकनीकी ज्ञान से उन्होंने जमीन के नीचे घर बनाए व सूर्य की रोशनी व शक्ति प्राप्त की। अंतरिक्षयान को पृथ्वी के वैज्ञानिकों ने भेजा था। वे पृथ्वी की तरह मंगल ग्रह पर भी जीव सृष्टि का अस्तित्व है पता लगाना चाहते थे ।

पार नज़र के Summary in Telugu

సారాంశము

‘पार नज़र के’ అను ఈ కథను శ్రీమతి రేఖా దేశపాండే గారు హిందీలోకి అనువదించిరి. ప్రస్తుతం ఈ కథ మంగళ గ్రహానికి Mars Planeన బంధించినది. మంగళవాసి (Marss.Planet) భూమి అడుగున ఉంటున్నారు. అక్కడే ఒక పిల్లవాడు కూడా నివశిస్తున్నాడు. వాడి పేరు చోటు చోటుకి సైన్సుకి సంబంధించిన అన్ని విషయాలు తెలసుకోవాలనే కోరిక కలుగుతుంది. ఆ కోరిక ఎలా నెరవేరిందో ఇప్పుడు కథ ద్వారా మనం తెలుసుకుందాం.

ఎప్పుడైతే సూర్యుడు తన యొక్క వేడిని మరియు శక్తిని అందించడం ఆపివేస్తాడో అప్పుడు మానవులు భూమి లోపల సొరంగం (సురంగం) Tunnel లో యంత్రాల సహాయంతో జీవితం గడపాలి అనే ఒక స్థితి గురించి పరికల్పన చేశారు. ఒక సెలవు రోజున చోటు వాళ్ళ నాన్న ఇంటిలో విశ్రాంతి తీసుకుంటున్నారు. అప్పుడు చోటు వాళ్ళ నాన్న సెక్యూరిటీ పాస్ తీసుకుని సొరంగం లోనికి వెళ్ళాడు.

అప్పుడు అలా వెళుతుంటే అతనికి ఆ దారి సరాసరి భూమిపైకి వెళుతుంది అని అర్థం అయింది. అప్పుడు చోటు చాలా సంతోషించాడు. కాని ఆ సంతోషం ఎక్కువ సేపు లేకుండా పోయింది. సొరంగంలో ప్రతి చోట కెమెరాలు ఏర్పాటు చేశారు. ఇంత చిన్నవాడైన చోటుని సిపాయిలు C.C.T.Vలలో చూసి పట్టుకొన్నారు. తండ్రి కారణంగా ఎలానో బయటకు రాగలిగాడు. అక్కడకి సామాన్యులు వెళ్ళకూడదని చోటు తండ్రి చోటుకి చెప్పాడు. ఎందుకంటే ఆ మార్గం గుండా వెళ్ళడానికి ఒక స్పేస్ సూటు వేసుకుని వెళ్ళాలి దాని ద్వారా ఆక్సిజన్ లభిస్తుంది మరియు గాలి జాగ్రత్తగా పీల్చవచ్చు.

ప్రత్యేకమైన బూట్లు కూడా ఉంటాయి. నేలపై నడవటానికి శిక్షణ కూడా ఇస్తారు. చోటు తండ్రి ఇంకా ఇలా చెబుతారు. ఒకానొక సమయంలో మన పూర్వీకులు భూమిపైన నివశించారు. కాని మెల్లమెల్లగా వాతావరణంలో సూర్యుని కారణంగా మార్పులు సంభవించాయి. సూర్యుని నుండి లభించే వెలుగు, శక్తి తగ్గిపోయాయి. దాని వలన చెట్లు, పశువులు అన్నీ మరణించసాగాయి. మన పూర్వీకులు కొంత టెక్నాలజీతో భూమి లోపల ఇండ్లను ఏర్పాటుచేశారు.

విభిన్న యంత్రాల సహాయంతో సూర్య శక్తిని, వేడిని మనం ఉపయోగించుకుంటున్నాము. ఆ యంత్రాలు ఇప్పటికీ జాగ్రత్తగానే పనిచేస్తున్నాయి. మనం వాడుతున్నాము. చోటు పెద్దవాడై తను అక్కడకు వెళతానని తండ్రికి చెబుతాడు. ఒక రోజు అనుకోకుండా ఒక సంఘటన జరుగుతుంది. ‘ఒక అంతరిక్షనౌక వారి గ్రహంవైపు వస్తుందని తెలుసుకున్నారు. ఆ అంతరిక్షనౌక వారి గ్రహం చుట్టూ పరిభ్రమిస్తూనే ఉన్నది. ఇంకొక నౌక కొద్ది దూరంలో ఉంది.

మంగళ గ్రహ వాసులు ఒక ఉపాయం ఆలోచిస్తారు. వారి వద్ద ఆ నౌకని భస్మం చేసే శక్తి ఉన్నా దానిని నాశనం చేయరు ఎందుకంటే వారు ఆ అంతరిక్షనౌక ఎందుకు వచ్చిందో తెలుసుకోవాలి అని అనుకుంటారు. ఎప్పుడైతే వారి గ్రహంపై ఆగునో అప్పుడు తమ వశం చేసుకోవచ్చని ప్లాన్ వేసుకుంటారు. మంగళ గ్రహంపై అంతరిక్షనౌక వస్తుంది. ఆ రోజు చోటు వాళ్ళ నాన్న తనతో పాటు కంట్రోలు రూమ్కి తీసుకువెళతారు. చోటు తండ్రి తనని విసిగించకుండా జరిగేది చూస్తూ ఉండమని చెబుతారు.

కంప్యూటర్ లాగా ఉండే ఒక కంసోల్ని చోటు తండ్రి చోటుకి చూపిస్తారు. అది ఒక పెద్ద సైజుది. అందరు జాగ్రత్తగా నౌకని చూస్తూ ఉంటారు. అప్పుడే ఒక యంత్ర మానవుడు చేయి బయటకు వస్తుంది. అతడు ఆ గ్రహంపైన ఉన్న మట్టిని తీసుకోవాలి అని అనుకుంటున్నాడు. చోటు ధ్యాస కంసోల్పై ఉన్న ఎర్ర బటన్స్పై పడింది. బటన్ నొక్కాలి అనే కోరిక ఆపుకోలేక బటన్స్ నొక్కుతాడు. ఆ బటన్స్ నొక్కిన వెంటనే ఆపదను తెలియచేసే Bell మ్రోగుతుంది.

ఆ యంత్ర మానవుని చేయి ఆగిపోతుంది. చోటు చేసిన పనికి తండ్రి చోటుని కొడతాడు. మరల బటన్స్ని యథాస్థానంలో ఉంచుతారు. నాసో వైజ్ఞానికులు దీని గురించి పరీక్షించి మరల యంత్ర మానవుని చేయి సరిచేస్తారు. యంత్ర మానవుడు మట్టిని తీయడం ప్రారంభిస్తాడు. ఆ మట్టి సహాయంతో భూమిపై ఉండే మన వైజ్ఞానికులు మంగళ గ్రహంపై జీవ సృష్టి ఉందా, లేదా కనుక్కోవాలనే చిన్న ప్రయత్నం చేశారు. కాని ఎటువంటి ఫలితం లేకుండా పోయింది. ఇప్పటికి ఇది ఒక రహస్యంగానే ఉండి పోయింది.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 5th Lesson गिल्लू Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 5th Lesson गिल्लू

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
गिल्लू किसका नाम है ? उसके बारे में आप क्या जानते हैं ?
उत्तर:
गिल्लू एक ‘गिलहरी’ का नाम है। सोन जूही में लगी पीली कली को देखकर लेखिका के मन में छोटे से जीव गिलहरी की याद आ गई, जिसे वह गिल्लू कहती थी। बचपन में लेखिका गिल्लू को कौओं से बचाती हैं । अपना घर में गिल्लू को रखती थी । गिल्लू केलिए एक हलकी डलिया लेकर, उसके अंदर रूई बिछाकर उसे तार से खिडकी पर लटका दिया । यह रही गिल्लू का घर । गिल्लू डलिया को स्वयं हिलाकर झूलता रहता था ।

गिल्लू की झब्बेदार पूँछ और चंचल चमकीली आँखे सबको विस्मित करते थे । जब लेखिका लिखने बैठती तब पैर तक आकर शोर मचाती थी । लेखिका गिल्लू को लंबे लिफाफे में रख देती थी। दो पंजों और सिर के अतिरिक्त सारा लघुगात लिफाफे के भीतर बंद रहता । बाहर सी गिलहरियों से खेलने जाती थी । लेखिका बाहर जाने के लिए गिल्लू के लिए मार्ग बनाती थी। गिल्लू दो वर्ष तक लेखिका के साथ रहती थी । परंतु एक दिन प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही वह किसी और जीवन में जागने केलिए सो गया। सुबह होते – होते गिल्लू की मृत्यु हो गई ।

प्रश्न 2.
महादेवी वर्मा ने गिल्लू की किस प्रकार से सहायता की थी ?
उत्तर:
लेखिका गिलहरी के घायल बच्चे को उठाकर अपने कमरें में ले आई उसका घाव रूई से पोंछा उस पर पेंसिलिन दवा लगाई किर उसके मुँह में दूध डालने की कोशिश की । परन्तु उसका मुँह खुल नही सका, कई घंटे के उपचार के बाद उसने एक बूँद पानी पिया । तीन दिन के बाद उसने आँखे खोली और धीरे – धीरे स्वस्थ हुआ । गिल्लू को अंत तक याने मरण तक लेखिका अपने साथ ही रखी। बडे प्रेम से पालन पोषण किया ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
‘गिल्लू’ नामक पाठ की लेखिका कौन है ?
उत्तर:
श्रीमती महादेवी वर्मा जी है।

प्रश्न 2.
परिचारिका की भूमिका कौन निभा रहा था ?
उत्तर:
गिल्लू ।

प्रश्न 3.
गिल्लू किसका बच्चा है ?
उत्तर:
गिलहरी का बच्चा है ।

प्रश्न 4.
गिल्लू का प्रिय खाद्य क्या था ?
उत्तर:
काजू ।

प्रश्न 5.
लेखिका लिखते समय गिल्लू को कहाँ बंद करके रखता था ?
उत्तर:
लिफाफे में ।
जीव जन्तुओं की करोगे रक्षा तभी होगी पर्यावरण की रक्षा । सच्ची मानवता को जगाओ जीव जंतुओं को बचाओ ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
काकद्वय की चोंचों के दो घाव उस लघुप्राण केलिए बहुत थे, अतः वह निश्चेष्ट – सा गमले से चिपटा पड़ा था ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘गिल्लू’ नामक पाठ से दिया गया है । इस पाठ की लेखिका ‘श्रीमती महादेवी वर्मा हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काल में छायावाद युग की प्रसिद्ध कवइत्री एवं रव्यातिप्राप्त गद्य – लेखिका हैं। आपको ‘आधुनिक मीराबाई’ कहा जाता है। ‘नीहार’, ‘नीरजा’, ‘रश्मी’, ‘सान्ध्यगीत’ आदि आपके काव्य हैं। ‘स्मृति की रखाएँ’, ‘अतीत के चलचित्र’, ‘रटंखला की कडियाँ’ आदि आपकी प्रख्यात गद्य रचनाएँ हैं। आपको ‘यामा’ काव्य पर भारतीय ज्ञानपीठ का पुरस्कार प्राप्त हुआ। प्रस्तुत पाठ में एक छोटी जीव की जीवन का चित्रण करती हैं।

व्याख्या : महादेवी वर्मा के घर में एक दिन बरामदे में (शब्द) तेज आवाज़ आने लगा। तब लेखिका बाहर आकर देखा, दो कौवे एक गमले के चारों और चोंचों से छूआ छुऔवल जैसा खेल खेल रहे हैं। क्यों कि गमले और दीवार की संधि में एक छोटे जीव है। उस छोटे जीव पर लेखिका की दृष्टि पडी। निकट जाकर देखा, गिलहरी का छोटा सा बच्चा है जो संभवतः घोंसले से गिर पड़ा है और अब कौवे जिसमें सुलभ आहार खोज रहे हैं । काकद्वय की चोंचों के दो घाव से उस लघुप्राण भयभीत होकर, गमले से चिपटा पड़ा है। उस छोटे जीव जीवित रहेगी (था) नहीं देखनेवाले सब यही सोच रहे हैं ।

विशेषताएँ :

1. छोटे लघुप्राण ‘गिल्लू’ है। हमारी लेखिका ने उस को यह नाम दिया ।
2. किसी भी प्राणी मुसीबत में अपने आप को बचाने केलिए ज़गह ढूँ है । काकद्वय से बचाने केलिए गिल्लू भी गमले से चिपटा पडा है ।

प्रश्न 2.
रूई की पतली पत्ती दूध से भिगोकर जैसे- जैसे उसके नन्हें से मुँह में लगाई पर मुँह खुल न सका और दूध की बूँदे दोनों ओर दुलक गई।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘गिल्लू’ नामक पाठ से दिया गया है। इस पाठ की लेखिका ‘श्रीमती महादेवी वर्मा है । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काल में छायावाद युग की प्रसिद्ध कवइत्री एवं ख्यातिप्राप्त गद्य – लेखिका है । आपको ‘आधुनिक मीराबाई’ कहा जाता है । ‘नीहार’, ‘नीरजा’, ‘रश्मी’, ‘सन्ध्यागीत’, आदि आपके काव्य है। ‘स्मृति की रखाएँ’, ‘अतीत के चलचित्र’, ‘रटंखला की कडियाँ’ आदि आपकी प्रख्यात गद्य रचनाएँ हैं । आपको ‘यामा’ काव्य पर भारतीय ज्ञानपीठ का पुरस्कार प्राप्त हुआ । प्रस्तुत पाठ में एक छोटी जीव की जीवन का चित्रण करती हैं।

व्याख्या : महादेवी वर्मा के घर में एक दिन बरामदे से तेज आवाज आने लगा । तब लेखिका बाहर आकर देखती है । दो कौए गिलहरी को खाने का प्रयत्न करते हैं । लेखिका उस छोटे जीव को कौओं से बचाकर घर के अंदर ले आती है। गिलहरी के शरीर पर हुए घावों पर पेंसिलिन मरहम लगाती है । उसे खिलाने या पिलाने की प्रयत्न करती है । दूध पिलाने केलिए रूई को दूध से भिगोकर, उसके नन्हे से मुँह में लगाती है, पर मुँह खुला सका। तब दूध की बूँदे ढुलक जाती है । अंत मैं कई घंटे के बाद उसके मुँह में टपकाया जाता है। गिलहरी को बचाने के लिए बहुत प्रयास करती है ।

विशेषताएँ :

1. किसी भी प्राणी आपत्ति में रहने पर उसकी सहायता करना हमारा कर्तव्य है ।
2. छोटे जीवों के प्रती भी लेखिका के मन में करुण भावना है ।
3. कई घंटे उस छोटी जीव की उपचार करती रही, अंत में सफल हुई ।

गिल्लू Summary in Hindi

लेखिका परिचय

हिन्दी साहित्य में ‘आधुनिक मीरा’ नाम से महादेवी वर्मा का जन्म 1907 ई. में उत्तर प्रदेश के फरुखाबाद में हुआ था । आपके पिता का नाम गोविंदप्रसाद वर्मा था और माता हेमरानी थी। बचपन से आप भारतीय संस्कृति की ओर उन्मुख हुई तथा बाद में दर्शनशास्त्र के अध्ययन ने आपको सर्वागीण प्रतिभाशाली बनाया । आपने अपना सारा श्रम काव्य सृजन के साथ साथ प्रयाग महिला विद्यापीठ के सुयोग्य संचालन में लगाया । आपने संस्कृत तथा दर्शनशास्त्र में एम.ए. की उपाधि हासिल की । तर्कशास्त्र आपका अत्यंत प्रिय विषय था । आपने चाँद मासिक पत्र का संपादन भी किया ।

‘नीहार’, ‘रश्मि’, ‘नीरजा’, सांध्यगीत, ‘दीपशिखा’, ‘यामा’, ‘सप्तपर्णा’ और ‘हिमालय’ आदि आपके काव्य हैं । ‘स्मृति की ‘रखाएँ’ ‘अतीत के चलचित्र’, ‘शृंखला की कडियाँ’, ‘मेरा परिवार’, ‘स्मृतिचित्र ‘ आदि संस्मरण और रेखाचित्र विधाओं से संबंधित रचनाएँ हैं। आपकी एक और गद्य-रचना ‘साहित्यकार की आस्था’ है। ‘यामा’ काव्य संकलम पर आपको भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त हुआ । भारत सरकार की ओर से ‘पद्मभूषण’ की उपाधि से सम्मानित महादेवी जी का निधन 1988 ई. में हुआ । श्रेष्ठ कवयित्री के अतिरिक्त महादेवी वर्मा गद्य लेखिका के रूप में अपना विशिष्ट स्थान बना चुकी है ।

प्रस्तुत पाठ ‘गिल्लू’ की लेखिका श्रीमति महादेवी वर्मा हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काल में छायावाद युग की प्रसिद्ध कवइत्री एवं ख्यातिप्राप्त गद्य लेखिका हैं। आपको ‘आधुनिक मीराबाई’ कहा जाता है । नीहार’, ‘नीरजा’, ‘रश्मी’, ‘सन्ध्यागीत’ आदि आपके काव्य हैं । ‘स्मृति की ‘रखाएँ’, ‘अतीत के चलचित्र’, ‘शृंखला की कडियाँ’ आदि आपकी प्रख्यात गद्य रचनाएँ हैं। आपको ‘यामा’ काव्य परभारतीय ज्ञानपीठ का पुरस्कार प्राप्त हुआ । प्रस्तुत पाठ में आप एक ‘गिलहरी’ छोटे जीव के बारे में चित्रण करती है ।

सारांश

सोनजुही में आज एक पीली कली लगी है, इसे देखकर अनायास ही उस छोटे जीव का स्मरण हो आया, जो इस लता की सघन हरीतिमा में छिपकर बैठता था और फिर मेरे निकट पहुंचते ही कंधे पर कूदकर मुझे चौंका देता था, तब मुझे कली की खोज रहती थी, पर आज उस लघुप्राण की खोज है, परंतु वह तो अब तक इस सोनजुही की जड़ में मिट्टी होकर मिल गया होगा कौन जाने स्वर्णिम कली के बहाने वही मुझे चौंकाने ऊपर आ गया हो ।

अचानक एक दिन सबेरे कमरे से बरामदे में आकर मैने देखा, दो कौवे एक गमले के चोरों ओर चोचों से छुआ – छुऔवल जैसा खेल रहे हैं । गमले और दीवार की संधि में छिपे एक छोटे – से जीव पर मेरी दृष्टि रफक गई, निकट जाकर देखा, गिलहरी का छोटा बच्चा है जो संभवतः घोंसले से गिर पड़ा है और अब कौवे जिसमें सुलभ आहार खोज रहे हैं।

काकद्वय की चोचों के दो घाव उस लघुप्राण के लिए बहुत थे, अतः वह निश्चेष्ट – सा गमले से चिपटा पड़ा था, सबने कहा, कौए की चोंच का घाव लगने के बाद यह बच नही सकता, अतः इसे ऐसे ही रहने दिया जावे । परंतु मन नही माना- उसे हौंले से उठाकर अपने कमरे में लाई, रुई की पतली बत्री दूध से भिगोकर जैसे तैसें उसके नन्हे मुँह में लगाइ पर मुँह खुल न सका और दूध – की बूँदें दोनों ओर दुल गई ।

उसी बीच मुझे (लेखिका) मोटर दुर्घटना में आहत होकर कुछ दिन अस्पताल में रहना पड़ा, उन दिनों दरवाज़ा खोला जाता तब दूसरों को देखकर अपने घर में जा बैठता । सब उसे काजू दे आते, परंतु अस्पताल से लौटकर जब मैं ने उसके झूले की सफाई की तो उसमें काजू भरे मिले, जिनसे ज्ञात होता था कि वह उन दिनों अपना प्रिय खाहा कितना कम खाता रहा। मेरी अस्वस्थता में वह तकिए पर सिरहाने बैठकर अपने नन्हे – नन्हे पंजों से मेरे सिर और बालों को इतने हौले-हौले सहलाता रहता कि उसका हटना एक परिचारिका के हटने के समान लगता ।

गर्मियों में वह मेरे पास रखी सुराही पर लेट जाता । गिलहरियों के जीवन की अवधि दो वर्ष से अधिक नही होती, अतः गिल्लू की जीवन यात्रा का अंत आ ही गया। एक रात झूले से उतरकर मेरे बिस्तर पर आया और ठंडे पंजों से मेरी वही उंगली पकड़कर हाथ से चिपक गया, जिसे उसने अपने बचपन की मरणासन्न स्थिति में पकड़ा था पंजे इतने ठंडे हो रहे थे कि मैं ने जागकर हीटर जलाया और उसे उष्णता देने का प्रयत्न किया । परंतु प्रभाव की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही वह किसी और जीवन में जगाने के लिए सो गया। सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू की समाधि दी गई है – इसलिए भी कि उसे वह लता सबसे अधिक प्रिय थी ।

विशेषताएँ :

1. सोन जूही में लगी पीली कली को देखकर लेखिका के मन में छोटे से जीव गिलहरी की याद आ गई, जिसे वह गिल्लू कहती थी ।
2. लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू उनके सिराहने बैठ जाता और नन्हे पंजों से उनके बालों को सहलाता रहता । इस प्रकार वह सच्चे अर्थों मे परिचारिका की भूमिका निभा रहा था ।
3. कुछ लोग छोटे प्राणियों को भी अपने बच्चों की तरह पालता हैं ।
4. ‘गिल्लू’ एक ऐसा पाठ है जिसे पढने से मन में आकर्षित भाव पैदा होता है ।
5.  गिल्लू और लेखिका के बीच की रिश्ता बडी प्रशंसनीय है और सराहनीय है ।

गिल्लू Summary in Telugu

సారాంశము

ప్రస్తుతం మనం చదువుతున్న (ఈ పాఠం) ఇ శ్రీమతి మహాదేవి వర్మగారు రచించిరి. ఆమె ఈ పాఠంలో తను పెంచుకున్న ఒక ఉడుత గురించి ఎంతో చక్కగా వర్ణించిరి.

మన రచయిత్రి ఇంటిలోపల ఉద్యానవనంలో బంతి మొక్కకి ఒక మొగ్గ వచ్చింది. దానిని చూడగానే మన రచయిత్రికి తను పెంచుకున్న ఉడుత జ్ఞాపకం వచ్చింది. ఆ మొక్క క్రింద దాని సమాధి ఉంది. మట్టిలో ఇప్పుడు ఆ ఉడుత పూర్తిగా కలిసిపోయి ఉండవచ్చు. దాని జ్ఞాపకాలను మనతో ఇప్పుడు పంచుకొనుచున్నారు. ఒకరోజు అకస్మాత్తుగా వరండాలో కాకుల శబ్దం విని నేను, చుట్టుప్రక్కల వాళ్ళు వచ్చి చూశాం.

అక్కడ పూలకుండీ మధ్యలో ఒక చిన్నప్రాణి దాని గూటిలో నుండి క్రింద పడిపోయింది. దాన్ని భుజించడానికి కాకులు అరుస్తున్నాయి. దగ్గరకు వెళ్ళి చూడగా ఆ చిన్ని ప్రాణి ఒక ఉడుత పిల్ల. నాకు దానిపై జాలి కలిగి రెండు చేతులతో నెమ్మదిగా పైకి తీసి ఇంటిలోపలికి తీసుకువచ్చాను. కాకులు వాటి ముక్కుతో దీనిని గాయపరిచాయి. గాయపడిన ఉడుత బ్రతకదని అందరూ అన్నారు. కాని నేను ఆ మాటలను వినదలచుకోలేదు.

దాని శరీరంపై రక్తం దూదితో తుడిచి పెన్సిలిన్ మందు పూశాను. దూదిని పాలలో ముంచి నోటి వద్దకు తెచ్చి నోటిలో పడేటట్లు చుక్కలు, చుక్కలుగా పోయడం ప్రారంభించాను. చాలాసేపటి తరువాత రెండు, మూడు చుక్కలు నోటిలోకి వెళ్ళాయి. ఇలా రెండు రోజులు శ్రమపడ్డాను. మూడవ రోజు అది కళ్ళు తెరచి నన్ను చూడటం ప్రారంభించింది. మూడు నెలలకు అది చూడటానికి ఎంతో అందంగా ఉంది.

దాని తోక చాలా ఒత్తుగా, కళ్ళు నీలమణులు లాగా మెరిసిపోతున్నాయి. అది ఉండటానికి పూలబుట్టలో దూదిని ఉంచి, ఆ బుట్టను కిటికీకి తీగతో కట్టాను. దానిలో చక్కగా ఊగుతా ఉండేది. దాని పనులు చూపరులను ఆకర్షించే విధంగా ఉండేవి. నేను వ్రాయడానికి కూర్చోగానే దానిని పట్టించుకోవడం లేదని నాపై నుండి క్రింది వరకు, కట్టెను రాడ్లపై తిరుగుతూ ఉండేది. దానిని పట్టుకొని ఒక్క పెద్ద కవరులో ఉంచేదాన్ని. అలా చాలా సేపు రెండు చిన్ని చిన్న చేతులు, ముఖం బయటకు పెట్టి నన్ను వీక్షిస్తుండేది.

ఆకలి వేయగానే చిక్-చిక్ అని శబ్దం చేసేది. నేను అర్ధం చేసుకొని జీడిపప్పు, బిస్కెటు పెట్టేదానిని. దానికి ఇష్టమైన ఆహారం జీడిపప్పు. దానికి ముద్దుగా ‘గిల్లూ’ అని పేరు పెట్టాను. దాని జీవితంలో మొదటి వసంతం వచ్చింది. బయట కిటికీలోంచి ప్రకృత్తిని చూస్తూ ఉండేది. దాని తోటి జీవులు దానిని గ్రహించి కిటికీ వద్దకు వచ్చి శబ్దం చేసేవి. నాకు ‘గిల్లూ’పై జాలి కలిగి కిటికీ చివర తెరను కొంచెం పైకి ఎత్తి ఉంచాను. దాని నుండి బయటకు వెళ్ళి స్నేహితులతో ఆడుకునేది.

చెట్లపై ఎక్కి గెంతులు వేసేది. సాయంత్రమునకు మరల తన ఇంట్లోకి వచ్చేసేది. ఒకసారి నాకు మోటారు ప్రమాదం జరిగింది. చాలా రోజులు ఆసుపత్రిలోనే ఉన్నాను. ఆ సమయంలో ‘గిల్లు’కి ఆహారం ఇవ్వడానికి ఎందరో ప్రయత్నించారు. కాని నాపై ఉన్న ప్రేమ కారణంగా ఏమి తినేది కాదు. తనకు ఇష్టమైన జీడిపప్పు కూడా వదిలేసేది. నేను ఇంటికి తిరిగి వచ్చిన తరువాత నన్ను చూసి సంతోషపడింది. నా మంచం వద్దకు వచ్చి దాని సున్నితమైన చేతులతో నా తలను ఒత్తుతూ ఉండేది. ఒక పనిమనిషి వలె సేవలు చేసేది.

ఎన్ని ప్రాణులు నా వద్ద ఉన్నా ‘గిల్లు’కి ప్రత్యేక స్థానం ఉండేది. కుక్కలు, పిల్లుల నుండి జాగ్రత్తగా ఉండమని చెప్పేదాన్ని. నేను నా (కాగీతాల కోసం) సామగ్రికోసం బయటకు వెళుతూ ఉండేదాన్ని. నేను రచయిత్రిని కావడం వల్ల చాలాసేపు బల్ల వద్ద కూర్చొని వ్రాస్తూ ఉండేదాన్ని. వేసవిలో ఒక కుండ నా బల్ల వద్ద ఉండేది. వేసవి తాపాన్ని భరించలేక ‘గిల్లూ’ దానిపై కూర్చుని ఉండేది. ఎన్నో గంటలు నన్ను చూస్తూ ఉండిపోయేది. ఉడుత జీవితకాలం 2 సంవత్సరాలు మాత్రమే.

ఒకరోజు ప్రొద్దున నుండి ‘గిల్లు’ తిండి తినలేదు, దాని స్నేహితులతో ఆడుకోవడానికి వెళ్ళలేదు. సాయంత్రం కాగానే నావద్దకు వచ్చి దాని చిన్నతనంలో నా ఏ వ్రేలుని పట్టుకుందో ఆ వ్రేలు పట్టుకుంది. దాని మరణం ఆసన్నమయింది అని దానికి తెలిసినట్లుంది. దాని శరీరం చల్లగా అయిపోయింది. నేను వేడికలిగించడానికి చాలా ప్రయత్నం చేశాను. హీటరు కూడా ఆన్ చేశాను.

కాని ‘గిల్లూ’ అప్పటికి ప్రాణం వదిలేసింది. నాకు ఎంతో బాధ కలిగింది. ఈ రోజు దాని సమాధిపై వచ్చిన బంతిపూవు మొగ్గ చూడగానే నాకు దాని జ్ఞాపకం వచ్చింది. నా జీవితంలో ‘గిల్లు’ని మరవలేకపోతున్నాను. “ప్రతి జీవి భగవంతుని సృష్టిలో అద్భుతం.”

कठिन शब्दों के अर्थ

सोनजुही = Sonjuhi flower, బంతిపువ్వు
कली = Bud, blossom, మొగ్గ
स्मरण होना = Memory, Remembrance, గుర్తు తెచ్చుకొనుట.
चौकन्ना / चौंका देना = Alert, watchful, జాగ్రత్తగా ఉండుట
लघुप्राण = Small animal, చిన్నప్రాణి
बरामदे = Veranda, వరండా
कौवे = Crows, కాకులు
पितरपक्ष = Pitru paksha, పితృపక్షం
घाव लगना = Wounds, దెబ్బలు
गमला = Flowerpot, పూలకుండీ
हौला = While waving hands in the air, రెండు చేతులతో పైకి ఎత్తుట.

मरहम = Ointment, Lotion, క్రీము
रुई = Cotton, దూది
भिगोना = To drench, తడుపుట
मीले काँच के मोतियाँ = Neelkanth pearls, నీలమణులు
झब्बेदार पूँछ = Thick tail, (లావైన, చిక్కని) తోక
चमकीली = Shining, మెరియుచున్న
डलिया = Small basket, చిన్నబుట్ట
लटकना = Hanging, వేలాడుతున్న
हिलाना = Shake, move, కదిలించుట
समझदारी = Sensibly, తెలివిగల
कालाप = Doing, Activity, action, పనిచేసుకొనుట.
आश्चर्य = Surprise, ఆశ్చర్యం
आकर्षितकरना = To attractive, good looking, ఆకర్షితమైన.
लिफाफे = Cover, కవరు, సంచి
काजू = Cashewnut, జీడిపప్పు
बिस्कुट = Biscuit, బిస్కెట్
कुतरना = Nibble, కొరుకుట.
गंध = Smell, సువాసన.
मुक्तकरना = Let fly, release, విడుదల చేయు
उछलना कूदना = To Jump, to skip, గంతులు వేయుట
झूला = Swing, ఊయల
दुर्घटना = Accident, ప్రమాదం
अस्पताल = Hospital, ఆసుపత్రి
परिचारिका = Servant, పనిమనిషి
सुराही = Pot, కుండ
खोज निकालना = Looking to get, కనిపెట్టుట
उष्णता = Warmth of something is the heat produces, వేడికలిగించు

Here students can locate TS Inter 1st Year Physics Notes 10th Lesson ఘనపదార్ధాల యాంత్రిక ధర్మాలు to prepare for their exam.

TS Inter 1st Year Physics Notes 10th Lesson ఘనపదార్ధాల యాంత్రిక ధర్మాలు

→ స్థితిస్థాపకత : అనువర్తించిన బాహ్య బలాన్ని తొలగించినపుడు వస్తువు తిరిగి తన ఆకారాన్ని, పరిమాణంలో యథాస్థితిని పొందే వస్తు ధర్మాన్ని స్థితిస్థాపకత అంటారు. వస్తువులో సంభవించే విరూపణను స్థితిస్థాపక విరూపణ అంటారు.
గమనిక : ప్రకృతిలో అన్ని పదార్థాలు కొంత బాహ్య బలం మేరకే స్థితిస్థాపక ధర్మాలు ప్రదర్శిస్తాయి. పరిపూర్ణ స్థితిస్థాపక వస్తువు లేదు,

→ ప్లాస్టిక్ పదార్ధాలు : వస్తువుపై బాహ్య బలాన్ని అనువర్తింపచేసి బలాన్ని తొలగించినప్పటికి, తమ పూర్వ ఆకృతిని పొందలేని పదార్థాలను ప్లాస్టిక్ పదార్థాలు అంటారు. ప్లాస్టిక్ పదార్థాలలో బాహ్యబల ప్రయోగం వల్ల వస్తువు ఆకారంలో వికృతి శాశ్వతంగా ఉండిపోతుంది.
ఉదా : పిండి లేదా మట్టి ముద్దలు.

→ ఘనపదార్థాల స్థితిస్థాపక ప్రవర్తన: ఘనపదార్థంలో అణువులు లేదా పరమాణువులు స్థిరమైన సమతాస్థితి స్థానాలలో అంతర పరమాణుక లేదా అణుబలాలతో స్థిరంగా ఉంటాయి. ఈ పదార్థాలపై బలాన్ని ప్రయోగిస్తే అణువులు లేదా పరమాణువుల మధ్య దూరం పెరుగుతుంది. అనగా అణువులు సమతాస్థితి నుంచి స్థానభ్రంశం పొందుతాయి. అంతర పరమాణుక బలాలు ఈ మార్పును వ్యతిరేకిస్తూ వాటిని యథాస్థానానికి తేవడానికి ప్రయత్నిస్తాయి. ఈ బలాలను పునఃస్థాపక బలాలు అంటారు. ఈ విధంగా ఘన పదార్థాలకు స్థితిస్థాపక ధర్మాలు వస్తాయి.

→ ప్రతిబలము (σ) : ఏకాంక వైశాల్యంపై పనిచేసే పునఃస్థాపక బలాన్ని ప్రతిబలం అంటారు.
ప్రతిబలము పరిమాణం (σ)

ప్రమాణము Nm^-2 లేదా
పాస్కల్ మితి ఫార్ములా = ML^-1T^-2

→ పునఃస్థాపక బలము : బాహ్యబల ప్రభావాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ వస్తువులోని అణువులు లేదా పరమాణువుల సమతాస్థితి స్థానాన్ని కాపాడేందుకు వస్తువులో ఉత్పత్తి అయిన అంతర పరమాణుక లేదా అణుబలాలను పునఃస్థాపక బలాలు అంటారు. ఒక పరిమితి వరకు పునఃస్థాపక బలాలు, బాహ్యబలానికి పరిమాణంలో సమానంగాను వ్యతిరేకంగాను ఉంటాయి.

→ వికృతి : ప్రమాణ పరిమాణం గల వస్తువు ఆకారంలో వచ్చిన మార్పును వికృతి అంటారు.

ఇది నిష్పత్తి. కావున ప్రమాణాలు, మితులు లేవు.

→ ప్రతిబలమునందలి రకాలు :

• తన్యజ ప్రతిబలము
• స్పర్శియ ప్రతిబలము
• ఘనపరిమాణాత్మక ప్రతిబలము

→ తన్యజ ప్రతిబలం (tensile stress) : వస్తువు మధ్యచ్ఛేద వైశాల్యానికి లంబంగా ప్రమాణ వైశాల్యంపై ఉండే పునఃస్థాపక బలాన్ని తన్యజ ప్రతిబలం అంటారు.

→ సంపీడన ప్రతిబలం : తన్యజ ప్రతిబలం కారణంగా వస్తువు సంపీడనానికి (compression) గురి అయితే వస్తువులో ఏకాంక వైశాల్యానికి పనిచేసే పునఃస్థాపక బలాన్ని సంపీడన ప్రతిబలం అంటారు.
గమనిక : తన్యజ ప్రతిబలం లేదా సంపీడన ప్రతిబలాలను అనుదైర్ఘ్య ప్రతిబలం అని కూడా అంటారు.

→ స్పర్శీయ లేదా విమోటన ప్రతిబలము : తలానికి సమాంతరముగా దాని ఉపరితల పొరలో స్థానభ్రంశము కలుగునట్లు బలమును ప్రయోగించిన, ప్రమాణ వైశాల్యములోని పునఃస్థాపక బలమును స్పర్శియ ప్రతిబలము అందురు.
స్పర్శీయ లేదా విమోటన ప్రతిబలము

లేదా విమోటన ప్రతిబలము = \(\frac{F}{A}\)

→ ఘనపరిమాణాత్మక ప్రతిబలము : ఒక వస్తువుపై అన్ని వైపులా లేదా వస్తువు ఘనపరిమాణమంతటా బలమును ప్రయోగించిన, ప్రమాణ వైశాల్యములోని పునఃస్థాపక బలమును ఘనపరిమాణాత్మక ప్రతిబలము అందురు.
ఘనపరిమాణాత్మక ప్రతిబలము

వికృతి నందలి రకాలు : వికృతి మూడు రకములు.

• అనుదైర్ఘ్య వికృతి
• స్పర్శీయ లేదా విరూపణ వికృతి
• ఘనపరిమాణ వికృతి.

→ ఘనపరిమాణాత్మక వికృతి : వస్తువు ఘనపరిమాణంలో మార్పు కలుగునట్లు బలమును ప్రయోగించిన ఘనపరిమాణంలో మార్పుకు తొలి ఘనపరిమాణ మార్పుకు గల నిష్పత్తిని ఘనపరిమాణాత్మక వికృతి అందురు.

→ విరూపణ వికృతి : ఒక వస్తువు తలముపై స్పర్శరేఖ దిశలో బలమును ప్రయోగించిన, దాని ఉపరితలము పొందిన స్థానభ్రంశపు మరియు మొదటి లంబ తలముల మధ్య గల కోణమును విరూపణ వికృతి అంటారు.
విరూపణ వికృతి = θ = \(\left(\frac{\Delta l}{l}\right)\) = tan θ (కోణము చిన్న విలువలకు tan θ = θ)

→ హుక్ నియమము : స్థితిస్థాపక అవధులలో ప్రతిబలము వికృతికి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.

ఈ స్థిరాంకమును స్థితిస్థాపక గుణకము అంటారు.

స్థితిస్థాపక గుణకములలోని రకాలు :
→ యంగ్ గుణకము : అనుదైర్ఘ్య ప్రతిబలము, అనుదైర్ఘ్య వికృతిల నిష్పత్తిని యంగ్ గుణకమందురు.

ప్రమాణము : న్యూ / మీద లేదా పాస్కల్ ; D.F. = ML^-1T^-2
అనుదైర్ఘ్య ప్రతిబలము = \(\frac{\mathrm{F}}{\mathrm{A}}\) =; అనుదైర్ఘ్య వికృతి = \(\frac{\Delta \mathrm{L}}{\mathrm{L}}\)
Y = \(\frac{\mathrm{F} / \mathrm{A}}{\Delta \mathrm{L} / \mathrm{L}}=\frac{\mathrm{F}}{\mathrm{A}} \frac{\mathrm{L}}{\Delta \mathrm{L}}\)

→ ఆయతన గుణకము (B) : ఘనపరిమాణాత్మక ప్రతిబలము మరియు ఘనపరిమాణాత్మక వికృతిల నిష్పత్తిని ఆయన గుణకము అందురు.

→ విమోటనా గుణకము లేదా దృఢతా గుణకము (G) :
స్పర్శీయ ప్రతిబలము మరియు విరూపణా వికృతిలో నిష్పత్తిని విమోటనా గుణకము అందురు.

గమనిక : అన్ని స్థితిస్థాపక గుణకాలకు ప్రమాణాలు, మితి ఫార్ములాలు ఒక్కటే.

→ ప్వాజూన్ నిష్పత్తి (σ) : సాగదీసిన తీగలో పార్శ వికృతి మరియు అనుదైర్ఘ్య వికృతుల నిష్పత్తిని స్వాజూన్ నిష్పత్తి అంటారు.
ప్వాజూన్ నిష్పత్తి (σ) = ఇది నిష్పత్తి కావున దీనికి మితులు, ప్రమాణాలు లేవు.
గమనిక : ప్వాజూన్ నిష్పత్తి ఉక్కుకు 0.28 నుంచి 0.30 వరకు అల్యూమినియం మిశ్రమ లోహాలకు 0.33 వరకు ఉంటుంది.

→ స్థితిస్థాపక స్థితిజశక్తి : వస్తువులపై ప్రతిబలం పనిచేయడం వల్ల అంతర పరమాణుక బలాలకు వ్యతిరేకంగా పని జరుగుతుంది. ఇది వస్తువులో స్థితిస్థాపక స్థితిజశక్తి రూపంలో నిలువ ఉంటుంది.
స్థితిస్థాపక స్థితిజశక్తి (U) = \(\frac{1}{2}\) × ప్రతిబలము × వికృతి × తీగ ఘనపరిమాణము = \(\frac{1}{2}\)σε

→ అనుపాత అవధి : ప్రతిబలము – వికృతి వక్రరేఖపై OA బిందువుల మధ్య భాగం సరళరేఖ ఈ ప్రాంతంలో ప్రతిబలం వికృతికి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది. బాహ్య బలం తొలగించగానే వస్తువు సంపూర్ణంగా యథాస్థితి పొందుతుంది. అందువల్ల ‘A’ బిందువును అనుపాత అవధి అంటారు.

→ స్థితిస్థాపక అవధి : ప్రతిబలము – వికృతి వక్రంలోని AB ప్రాంతము వక్రరేఖ. ఈ ప్రాంతంలో ప్రతిబలము, వికృతికి రేఖీయ సంబంధం కలిగి ఉండదు. కాని బాహ్యబలాన్ని తొలగించగానే వస్తువు తన యధాస్థితిని సంపూర్ణంగా పొందుతుంది. అందువల్ల B బిందువును ఈగే బిందువు లేదా స్థితిస్థాపక అవధి అంటారు. గమనిక : ఈగే బిందువును చేరడానికి ప్రయోగించిన బాహ్యబలాన్ని ఈగుడుబలం అంటారు.

→ శాశ్వత స్థితి : ప్రతిబలం – వికృతి వక్రంలో బాహ్యబలాన్ని ‘C’ బిందువు వరకు పెంచి తొలగిస్తే వస్తువు తన పూర్వ స్థితిని సంపూర్ణంగా పొందలేదు. వస్తువులో కొంత వికృతి శాశ్వతంగా మిగిలిపోతుంది. అందువల్ల ‘C’ బిందువును శాశ్వత స్థితి బిందువు అంటారు.

→ విచ్ఛేదన ప్రతిబలము : ప్రతిబలం-వికృతి వక్రంలో వస్తువుపై ప్రతిబలాన్ని ఈగే బిందువు దాటి ప్రయోగిస్తే (E బిందువు వరకు) ప్రతిబలంలో స్వల్ప మార్పుకే వికృతి విపరీతంగా పెరిగి E అను బిందువు వద్ద తీగ సన్నబడి తెగిపోతుంది. తీగ తెగిపోవడానికి అవసరమైన E బిందువు వద్ద గల ప్రతిబలాన్ని విచ్ఛేదన ప్రతిబలం అంటారు.

→ ఎలాస్టోమర్లు : అసలు పొడవు కన్నా ఎక్కువ రెట్లు సాగదీసినప్పటికీ, ప్రతిబలం తొలగించగానే తమ యథాస్థితిని పొందే రబ్బరు వంటి పదార్థాలను ఎలాస్టోమర్లు అంటారు.
ఉదా : రబ్బరు, గుండె భాగంలో గల బృహద్ధమని కణజాలం.

→ ప్రతిబలము

ప్రమాణము : న్యూటన్/మీటరు (లేదా) పాస్కల్.

→ వికృతి

ప్రమాణాలు, మితులు ఉండవు.

→ హుక్ నియమము : స్థితిస్థాపక అవధిలో ఉన్నంత వరకు ప్రతిబలము ∝ వికృతి

(స్థితిస్థాపక స్థిరాంకము).

→ యంగ్ గుణకము (Y)

సెరల్ పరికరము ప్రయోగములో Y = \(\frac{g L}{\pi r^2} \cdot \frac{M}{e}\)
1) ఒకే పదార్థముతో చేయబడిన రెండు తీగల పొడవులు l₁, l₂ లు మరియు వ్యాసార్ధములు r₁, r₂లు అయిన వాటి సాగుదల నిష్పత్తి \(\frac{\mathrm{e}_1}{\mathrm{e}_2}=\frac{l_1}{l_2} \cdot \frac{\mathrm{r}_2^2}{\mathrm{r}_1^2}\)(∵ e ∝ l/r²)

2) ఒకే పదార్థముతో చేయబడిన, ఒకే ఘనపరిమాణము గల రెండు తీగల అడ్డుకోత వైశాల్యములు A₁, A₂ లు అయి, వాటిపై ఒకే బలమును ప్రయోగించిన వాటి సాగుదల నిష్పత్తి \(\frac{\mathrm{e}_1}{\mathrm{e}_2}\) = r₂⁴/r₁⁴(∵ e ∝ \(\frac{1}{r^4}\))

3) ఒకే పొడవు, అడ్డుకోత వైశాల్యము గల రెండు తీగలపై ఒకే బలమును ప్రయోగించిన వాటి సాగుదలల నిష్పత్తి e₁/e₂ = \(\frac{y_2}{y_1}\)(∵ e ∝ \(\frac{1}{y}\))

4) ఒకే పదార్థముతో చేయబడిన రెండు తీగల పొడవులు l₁, మరియు l₂, ద్రవ్యరాశులు m₁ మరియు m₂లు అయి, వాటిపై
ఒకే బలమును ప్రయోగించిన వాటి సాగుదలల నిష్పత్తి \(\frac{\mathrm{e}_1}{\mathrm{e}_2}=\frac{l_1^2}{l_2^2} \times \frac{\mathrm{m}_2}{\mathrm{~m}_1}\)(∵ e ∝ \(\frac{l^2}{\mathrm{~m}}\))

→ విమోటన గుణకము G

→ \(\frac{1}{B}\)ని సంపీడ్యతా గుణకము అందురు.

→ ప్వాజూన్ నిష్పత్తి σ

→ ప్వాజూన్ నిష్పత్తి ౮ సైద్ధాంతిక విలువలు – 1 నుండి 0.5 వరకు
ప్వాజూన్ నిష్పత్తి ప్రయోగపు విలువలు 0 నుండి 0.5 వరకు

→ వికృతి శక్తి = \(\frac{1}{2}\) × బలము × సాగుదల = \(\frac{1}{2}\) × F × e

→ ప్రమాణ ఘనపరిమాణానికి వికృతి శక్తి = \(\frac{1}{2}\) × ప్రతిబలము × వికృతి (లేదా)

→ ఒక వస్తువును వేడిచేసి, దాని వ్యాకోచమును ఆపిన ఆ వస్తువులలో ఉష్టీయ ప్రతిబలము వృద్ధి చెందును.

• ఉష్ట్రీయ ప్రతిబలము = Y ∝ Δt
• ఉష్ట్రీయ బలము YA ∝ Δt

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Accountancy Study Material 5th Lesson Cash Book Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Accountancy Study Material 5th Lesson Cash Book

Essay Questions:

Question 1.
Explain the importance of Cash book.
Answer:
Cash book is essential to record all cash receipts and cash payments of organization to reveal the cash balance of organization on a particular date.
Cash book provides all information regarding cash position of the business organization for a particular period. So, that effective policy for cash control can be formulated by the management.

The following advantages, regarded as an importance of Cash Book :

1. It helps to record all cash receipts and payments of organization on daily basis.
2. It gives the cash and Bank balances of organization at any given period of time.
3. It helps to verify the actual cash balance with the balance shown by the cash book. If any variation, mistakes and frauds can be detected easily.
4. It helps to reconcile the bank balance as per the pass book with the balance shown by bank column of cash book.
5. As cash book acts as Cash account, Preparation of separate cash account is not required. So, it will save the time and efforts.

Question 2.
Explain the different types of Cash book.
Answer:
The form of the cash book depends on the need, nature and scope of activities of a business firm. Normally, the cash book is of the following types.

1. Simple cash book.
2. Double column cash book.
   i) Containing cash and discount columns.
   ii) Containing Bank and discount columns.
3. Triple column cash book (cash, bank and discount columns)
4. Petty cash book.

1. Simple Cash Book :
The simple cash book is maintained, usually, by newly started business firms, where trade activities are limited. Only cash transactions are recorded in this book. So, it is called “Single column cash book”. The balance of the account must be found out as done in other accounts. This book is balanced everyday.

2. Double column cash book :

i) Cash book with cash and discount columns :
The transactions pertaining to cash and cash discounts are also recorded. That is why, it is called “Double column cash book”. Cash discount is the discount allowed by a debtor to creditor as an incentives for prompt payment. When the trader receives some rebate in the form of cash from the creditor. This is treated as cash discount received. In the same way, the rebate given by the creditor is treated as discount allowed. Along with cash column, discount column is maintained on both the debit side and credit side of the cash book.

ii) Cash book with bank and discount columns :
The transactions are usually carried out through banks. The payments and receipts are usually made through cheques. When cash of cheques deposited in the bank are recorded on the debit side and the cheques are drawn are shown on the credit side. The discount received is shown on the credit side and discount allowed is recorded the debit side.

3. Triple column cash book:
All business firms deals largely with the banks, they prepare a cash book containing cash, bank and discount columns. So, this book is called “Triple column cash book”.

4. Petty cash book :
It is a cash book where all petty expenses are recorded. It is maintained by the petty cashier. Petty cashier receives a voucher for every payment be makes. The serial number to all the vouchers are preserve by him for future reference.

Question 3.
Draw the format of Triple column cash book and explain the various important points to be noted in preparation of Triple colum cash book.
Answer:
Formate of Triple column cash book :
As the business firms largely deals with the banks, they prepare a cash book containing cash, bank and discount columns. So, this book is called “Triple column cash book”.

The modern organisations, in which the cash transactions are made amounts deal with the banks. The three column cash book is useful to the big trading organisations in the follows ways.

1. It helps to record cash receipts and receipts through cheques.
2. It is useful to record cash payments and payments by cheques.
3. It helps to record large number of cash and bank transactions of different nature.
4. Interest can be earned by deposting the cash balance in the bank.

Important points to be noted in preparation of three column cash book :
Points to be followed in the preparation of three column cash book are given below.

1. Opening cash and bank balances are recorded on the debit side of the cash and bank columns. The opening balances to be written as To Balance b/’d in the particular column.
2. All cash receipts are entered on the debit side of the cash book in the cash column and payments in cash on the credit side of the cash book in cash column.
3. Amount paid into bank are recorded on the debit side in the bank column and on the credit side of the cash column. This is a contra entry side of the cash column. This is a contra entry.
4. All payments made by cheques are entered in the bank column of the cash book credit side.
5. When the cash is withdrawn from the bank for office use, it is recorded in the cash column on the debit side and bank column on the credit side. This is also a contra entry.
6. All cheques received are entered first entered in the cash column on the debit side, because cheques received are treated as cash received. Subsequently when these cheques are sent to the bank for collection, they are treated similar to cash deposited in the bank.
7. If the cheque is received from the customer is sent to the bank for collection on the same day, it is entered in the bank column on the debit side.
8. If discounts are involved either in cash or bank transactions the amount of discount allowed received are recorded on the debit side or credit side of the discount column in the cash book.

Short Answer Questions:

Question 1.
Explain the advantages of Cash book.
Answer:
The following are the advantages of cash book :

1. It helps to know the amount of cash received and the amount of cash paid by the business firm.
2. It helps to know the cash and bank balance of the business at any time.
3. Mistakes and frauds can be detected by verifying the closing balance of the cash book with the actual amount of cash in hand.
4. Cash books serves as a journal as well as ledger. No separate cash account is needed.

Question 2.
State the characteristics of Cash book.
Answer:
The following are the characteristics of cash book :

1. The cash book can also be treated as subsidiary book.
2. Only cash transactions are recorded.
3. It serves as a cash account.
4. It records all cash receipts on the debit side and cash payments on the credit s ide.
5. Cash book will show debit balance only.

Question 3.
Distinguish between trade discount and cash discount.
Answer:
The differences between the Trade discount and Cash discount are given below :

Differences between Trade Discount and Cash Discount:

Question 4.
Draw the format of petty cash book.
Answer:
Format of Analytical Petty Cash Book :
Analytical Petty Cash

Very Short Answer Questions:

Question 1.
Cash Discount.
Answer:

1. If a debtor clears his debit before or on the date specified he may receive some rebate in the form of cash from the creditor.
2. This is treated as cash discount received by the debtor. In the same way, the rebate given by the creditor is treated as discount allowed. The discount column is maintained on both sides of the cash book.

Question 2.
Discount Allowed.
Answer:

1. Discount given or allowed by the trader for settlement of due from his debtors is known as discount allowed.
2. It is recorded on the debit side in discount column of the cash book.

Question 3.
Discount received.
Answer:

1. If a debtor pays the amount before or on the due date, he may receive rebate in the form of cash. This is known as discount received.
2. It is recorded on the credit side discount column of the cash book.

Question 4.
Contra Entry.
Answer:

1. The entry which effects the both sides of Triple column cash book is known as Contra Entry.
2. Contra Entry is denoted with “C” in L.F column against the entry. Generally, it is indicated with Red ink.
3. In following cases, Contra Entries will arise, when the cash is deposited or paid into bank, When the cash is withdrawn from the bank for office use, When the cheque is received on one day and deposited on another day.

Question 5.
Imprest System.
Answer:

1. Under this system, the petty cashier receives from the head cashier at the begining of the month sum money called petty cash imprest.
2. The petty cashier makes petty cash payments and enters these transactions in the petty cash book.
3.  At the end of the month, the balances in the book is checked by the head cashier and advance the exact amount which is spent by the petty cashier.

Problems:

Question 1.
Prepare Single column cash book of “M/s. MANASVI” Traders from the following particulars.
2019 Jan.
Jan. 1st Business commenced with – ₹ 20,000
Jan. 3rd Sales – ₹ 5,000
Jan. 6th Cash paid into bank – ₹ 2,000
Jan. 10th Purchased machinery – ₹ 1,800
Jan. 14th Advertisement expenses paid – ₹ 600
Jan. 17th Drawings – ₹ 300
Jan. 19th Cash purchases – ₹ 5,000
Jan. 21st Sold goods to Naresh on credit – ₹ 3,000
Jan. 23rd Commission received – ₹ 800
Jan. 25th Paid to Shyam – ₹ 3,500
Jan. 28th Received rent – ₹ 1,200
Solution:

Note : On 21st 2019 is a credit transaction which is not recorded in cashbook.

Question 2.
Enter the following transactions in Single column cash book of Praveen traders.
2019 April
April 1st Cash balance – ₹ 12,000
April 2nd Purchased goods or cash – ₹ 3,000
April 4th Purchased furniture – ₹ 10,000
April 8th Cash received from Ajay – ₹ 5,500
April 12th Telephone bill – ₹ 600
April 14th Sold goods to Nikhil – ₹ 2,500
April 16th Interest paid – ₹ 300
April 18th Purchased stationery – ₹ 1,200
April 21st Cash sales – ₹ 4,000
April 25th Postage – ₹ 400
April 28th Paid to Tarun – ₹ 3,000
Answer:

Note:
On April 14th it is a credit transaction which is not recorded in cash book.

Question 3.
Prepare Simple cash book as on 31.03.2019.
2019 Mar.
Mar. 1st Brought cash into business – ₹ 14,000
Mar. 3rd Cash Sales – ₹ 2,000
Mar. 6th Cash paid into bank – ₹ 5,000
Mar. 8th Purchased goods from Varun for cash – ₹ 1,500
Mar. 12th Xerox charges – ₹ 500
Mar. 15th Salaries – ₹ 1,400
Mar. 17th Interest received – ₹ 200
Mar. 21st Office expenses – ₹ 400
Mar. 25th Travelling expenses – ₹ 800
Mar. 27th Sold furniture – ₹ 8,500
Mar. 28th Drawings – ₹ 700
Mar. 30th Credit purchases from Raghu – ₹ 4,000
Mar. 31st Purchases – ₹ 3,000
Solution:

Note:
On 30th March 2019, its a credit transaction. It should not be recorded in cash book.

Question 4.
Record the following transactions in Itoo column cash book.
2018 Aug.
Aug. 1st Cash balance – ₹ 11,000
Aug. 2nd Purchases – ₹ 1,500
Aug. 4th Cash received from Prabhakar – ₹ 1,250
Discount allowed – ₹ 50
Aug. 7th Cash sales – ₹ 2,000
Aug. 10th Sundry expenses – ₹ 800
Aug. 12th Paid to Vamshi – ₹ 1,400
Discount received – ₹ 100
Aug. 14th Sold old machinery – ₹ 5,000
Aug. 16th Received from Anil – ₹ 425
Discount allowed – ₹ 75
Aug. 21st Commission paid – ₹ 300
Aug. 23rd Travelling expenses – ₹ 250
Aug. 25th Received interest – ₹ 125
Solution:

Question 5.
Prepare Double column cash book as on 31.03.2018. 4
2018 Mar.
Mar. 1st Cash in hand – ₹ 7,500
Mar. 3rd Drawings – ₹ 1,250
Mar. 6th Cash Sales – ₹ 6,000
Mar. 7th Paid cash to Swathi – ₹ 1,850
Discount Received – ₹ 150
Mar. 9th Sold goods to Ram on credit – ₹ 3,000
Mar. 10th Cash withdrawn from Bank – ₹ 1,400
Mar. 12th Paid for postage – ₹ 200
Mar. 14th Received cash from Anitha – ₹ 600
Discount allowed – ₹ 100
Mar. 16th Received commission – ₹ 450
Mar. 18th Cash paid to Neeraja – ₹ 2,850
Discount received – ₹ 150
Mar. 20th Paid interest – ₹ 1,200
Mar. 21st Salaries – ₹ 600
Solution:

Note:
On 2018, March 9th is the credit transaction which is not be recorded in cash book.

Question 6.
Prepare Two column cash book from the following.
2018 April
April 1st Opening balance – ₹ 9,500
April 4th Cash sales – ₹ 2,000
April 6th Printing & Stationery – ₹ 250
April 10th Cash received from Sunitha – ₹ 8,800
Discount allowed – ₹ 200
April 13th Cash deposited into bank – ₹ 5,000
April 14th Paid rent to land lord – ₹ 800
April 19th Bought furniture from Anjali – ₹ 6,000
April 23rd Cash drawn form personal use – ₹ 2,500
April 26th Cash paid to Anjali – ₹ 5,900
In full settlement of her account ₹ 6,000
April 28th Paid for repairs – ₹ 200
Solution:

Note :
On 19th april 2018, it is a credit transaction which is not be recorded in cash book.

Question 7.
Prepare Two column cash books with bank and discount column from the following. Assume that all the cash receipts are deposited in the bank and all payments are made through cheques.
2018 Nov.
Nov. 1st Opening balance – ₹ 6,000
Nov. 3rd Cheque received from Mahesh – ₹ 1,950
Discount allowed – ₹ 50
Nov. 6th Purchases – ₹ 2,500
Nov. 8th Purchased machinery and payment made by cheque – ₹ 3,000
Nov. 11th Paid to Sumanth by Cheque – ₹ 450
In full settlement of his account – ₹ 500
Nov. 13th Sold goods to Reddy and received cheque – ₹ 4,000
Nov. 15th Paid salaries by cheque – ₹ 2,000
Nov. 17th Withdrawn from bank for personal use – ₹ 1,500
Nov. 20th Postal charges – ₹ 800
Nov. 24th Wages paid – ₹ 150
Solution:

Question 8.
Prepare Triple column cash book.
2018 Dec.
Dec. 1st Cash In hand – ₹ 10,000
Cash at bank – ₹ 8,000
Dec. 3rd Sales – ₹ 4,000
Dec. 6th Cash received from Sunitha – ₹ 6,800
Discount allowed – ₹ 200
Dec. 9th Commission received – ₹ 800
Dec. 10th Cash deposited into bank – ₹ 2,000
Dec. 14th Cheque issued to Murthy – ₹ 9,600
Discount received – ₹ 400
Dec. 17th Withdrawn cash from bank for office use – ₹ 1,800
Dec. 20th Goods purchased from Rohith – ₹ 3,500
Dec. 24th Received cheque from Shyam (Deposited in the bank) – ₹ 3,800
Dec. 31st Salaries – ₹ 1,000
Solution:

Question 9.
Prepare Triple column cash book from the following particulars.
2018 Oct.
Oct. 1st Cash balance – ₹ 14,000
Bank balance – ₹ 12,000
Oct. 3 Purchases – ₹ 2,500
Oct. 4th Paid into bank – ₹ 4,000
Oct. 6th Printing charges – ₹ 600
Oct. 10th Received from Anusha – ₹ 3,900
Discount allowed – ₹ 100
Oct. 13th Cash sales – ₹ 4,800
Oct. 16th Cash drawn from bank for personal use – ₹ 1,000
Oct. 19th Cheque received from Jyothsna – ₹ 5,200
Discount allowed – ₹ 300
Oct. 20th Paid cash to Krishna – ₹ 1,300
Discount received – ₹ 200
Oct. 23rd Jyothsna’s cheque deposited into bank
Oct. 31st Salaries paid by cheque – ₹ 1,800
Solution:

Question 10.
Prepare cash book with Cash Bank and Discount Columns from the following:
2018 Nov.
Nov. 1st Cash in hand – ₹ 5,900
Bank overdraft – ₹ 10,800
Nov. 3rd Paid for Stationery – ₹ 400
Nov. 5th Deposited into bank – ₹ 4,500
Nov. 8th Received cash from Swapna – ₹ 7,900
Discount allowed – ₹ 100
Nov. 11th Goods sold for cash – ₹ 1,000
Nov. 13th Received cheque from Sravanthi – ₹ 1,100
Discount allowed – ₹ 75 (Deposited into bank)
Nov. 16th Cash withdrawn from bank – ₹ 2,000
Nov. 19th Paid rent – ₹ 250
Nov. 21st Issued cheque to Nikhil – ₹ 2,800
Discount received – ₹ 200
Nov. 23rd Purchased furniture – ₹ 4,000
Solution:

Question 11.
Prepare Three column cash book of Ravi fladers from the following particulars.
2018 Sep.
Sep. 1st Cash balance – ₹ 15,000
Bank balance (Cr.) – ₹ 25,000
Sep. 4th Received cash from Bhasker – ₹ 3,900
In full settlement of his account – ₹ 4,000
Sep. 6th Goods sold to Prakash for cash – ₹ 2,800
Sep. 7th Interest paid – ₹ 500
Sep. 10th Received from Karthik traders
Cash – ₹ 1,800
Cheque – ₹ 4,800
Discount allowed (Cheque sent to bank) – ₹ 400
Sep. 14th Cash deposited into bank – ₹ 4,000
Sep. 16th Purchased goods from Chaitanya and payment made through ‘paytm’ – ₹ 2,500
Sep. 24th Issued cheque to Manohar – ₹ 2,800
Discount received – ₹ 200
Solution:

Question 12.
2019 Mar.
Mar. 1st Cash in hand – ₹ 4,900
Cash at bank – ₹ 5,000
Mar. 3rd Deposited cash into bank – ₹ 3,000
Mar. 6th Sales – ₹ 9,800
Mar. 10th Received a cheque from Reddy – ₹ 2,500
Mar. 14th Commission received – ₹ 500
Mar. 16th Paid to Vamshi – ₹ 1,600
Discount received – ₹ 400
Mar. 18th Reddy’s cheque deposited into bank
Mar. 20th Paid for transport – ₹ 600
Mar. 22nd Received cash from Srikanth – ₹ 4,700
Discount allowed 300
Mar. 24th Cash Withdrawn from Bank for office use – ₹ 2,000
Mar. 27th Paid to Shyam – ₹ 2,000
Discount received – ₹ 100
Mar. 31st Purchased stationery and paid through ‘debit card – ₹ 1,200
Solution:

Question 13.
Prepare Triple column cash book from the following transactions.
2019 Feb.
Feb. 1st Cash – ₹ 9,350
Bank – ₹ 10,000
Feb. 4th Cash sales – ₹ 2,800
Feb. 7th Sold furniture and received amount through google pay – ₹ 6,000
Feb. 10th Cash deposited into bank – ₹ 4,200
Feb. 14th Cash withdrawn from bank for personal use – ₹ 600
Feb. 17th Cheque Received from Naveen – ₹ 5,800
Discount allowed – ₹ 200
Feb. 21st Audit charges – ₹ 150
Feb. 23rd Naveen’s cheque deposited into bank
Feb. 25th Received cash from Manasa – ₹ 3,700
Discount allowed – ₹ 300
Feb. 27th Paid to Mounika through cheque – ₹ 1,900
In full settlement of her account – ₹ 2,000
Solution:

Question 14.
Record the following transactions in cash book with Cash, Bank and Discount columns.
2019 April
April 1st Cash balance – ₹ 8,000
Bank balance – ₹ 14,000
April 3rd Issued cheque to Rahul – ₹ 1,450
Discount received – ₹ 50
April 6th Sales through Net banking – ₹ 2,800
April 9th Withdrawn cash from bank – ₹ 2,900
April 11th Received a cheque from Raju – ₹ 1,450
In full settlement of his account – ₹ 1,500 (Cheques sent to bank)
April 16th Purchases through ‘Debit Card’ – ₹ 2,400
April 19th Paid cash into bank – ₹ 800
April 24th Purchased machinery – ₹ 4,000
April 26th Received cash from Shekar – ₹ 350
Discount allowed – ₹ 50
April 28th Salaries – ₹ 650
April 30th Cash withdrawn from bank for personal use – ₹ 2,300
Solution:

Question 15.
Prepare Triple column cash book from the following transactions.
2018 June
June 1st Cash in hand – ₹ 12,500
Cash at bank – ₹ 14,800
June 3rd Cash sales – ₹ 3,000
June 7th Purchased goods from Ashok and paid by cheque – ₹ 5,000
June 10th Cash paid into bank – ₹ 1,800
June 12th Cash paid to Laxmi – ₹ 1,850
Discount received – ₹ 240
June 16th Cash withdrawn from bank for office use – ₹ 2,000
June 19th Sold machinery and amount received through ‘paytm’ – ₹ 2,400
June 25th Advertisement expenses – ₹ 150
June 28th Received cheque from Vishnus – ₹ 1,980
Discount allowed – ₹ 120 (Vishnu’s cheque deposited to bank)
June 30th Salaries paid by cheque – ₹ 3,280
Solution:

Question 16.
Prepare Three column cash book from the following particulars.
2018 July
July 1st Cash in hand – ₹ 6,000
Cash at bank – ₹ 10,000
July 5th Cash sales – ₹ 1,900
July 7th Issued cheque to D-Mart – ₹ 1,800
Discount received – ₹ 200
July 8th Received cash from Sai Traders – ₹ 1,850
July 14th Cash withdrawn from bank for office use – ₹ 550
July 22nd Cash purchases – ₹ 600
July 29th Paid into bank – ₹ 800
July 30th Salaries paid by cheque – ₹ 2,400
July 31st Bank charges as per bank Pass Book – ₹ 50
Discount allowed – ₹ 150
Solution:

Question 17.
Prepare Triple column cash book.
2019 Feb.
Feb. 1st Cash balance – ₹ 12,000
Bank balance – ₹ 8,ooo
Feb. 3rd Issued cheque to Rama – ₹ 3,950
Discount – ₹ 50 (Cheque deposited with bank)
Feb. 6 Cash sales – ₹ 4,500
Feb. 10th Cash deposited into bank – ₹ 2,500
Feb. 18’s Received cash from Moban – ₹ 2,800
Cheque – ₹ 5,800
Discount – ₹ 400
Feb. 20’s’ Purchases – ₹ 3,400
Feb. 23 Mohans cheque dishonored
Feb. 24th Rent paid by cheque – ₹ 1,000
Feb. 28th Drew from bank for office use – ₹ 1,600
Solution:

Question 18.
Prepare Triple column cash book.
2019 April
April 1 Cash in hand – ₹ 5,600
Cash at bank (Dr) – ₹ 10,500
April 4th Cash deposited into bank – ₹ 1,500
April 6th Cash sales – ₹ 2,100
April 10th Commission paid through ‘paytm’ – ₹ 1,200
April 13th Received cash from Rajesh – ₹ 4,600
Discount allowed – ₹ 400
April 15th Issued cheque to Shekar – ₹ 2,500
Discount received – ₹ 200
April 18th Purchases – ₹ 2,600
April 23rd Cash withdrawn from hank for office use – ₹ 600
April 25th Sold furniture – ₹ 3,200
April 30th Cheque received from Vaibhav – ₹ 7,500
Discount allowed – ₹ 100
(Cheque deposited Into bank)
Solution:

Question 19.
Prepare Triple column cash book.
2018 Nov.
Nov. 1st Cash in hand – ₹ 10,000
Cash at bank (Dr) – ₹ 5,000
Nov. 5th Sales – ₹ 2,500
Nov. 8th Purchases – ₹ 1,800
Nov. 11th Received from Vineeth – ₹ 4,800
Discount allowed – ₹ 200
Nov. 16th Purchased furnitUre for cash – ₹ 3,500
Nov. 19th Deposited into bank – ₹ 6,000
Nov. 22nd Paid cartage – ₹ 400
Nov. 23rd Cheque Issued to Sudheer – ₹ 3,800
In full settlement of his account – ₹ 4000
Nov. 25th Cash withdrawn from bank for office use – ₹ 2,800
Nov. 27th Wages – ₹ 600
Nov. 30th Received rent through ‘paytm’ – ₹ 200
Solution:

Question 20.
2019 Jan.
Jan. 1st Cheque received from Head Cashier – ₹ 350
Jan. 3rd Postal charges – ₹ 25
Jan. 6th Tea expenses – ₹ 30
Jan. 7th Speed post charges – ₹ 25
Jan. 9th Wages – ₹ 55
Jan. 11th Refreshments – ₹ 15
Jan. 15th Paid for stationery – ₹ 28
Jan. 20th Unloading charges – ₹ 23
Jan. 21st Carnage – ₹ 32
Solution:
Analytical petty cash book

Question 21.
Prepare Analytical petty cash book.
2019 Feb.
Feb. 1st Advance received from Head cashier – ₹ 400
Feb. 4th Paid railway fare – ₹ 39
Feb. 5th Paid repairs – ₹ 45
Feb. 6th Paid for papers and envelops – ₹ 26
Feb. 9th Stationery paid – ₹ 18
Feb. 10 Paid to Praveen on account – ₹ 50
Feb. 14th Tea expenses – ₹ 40
Feb. 16th Paid for office expenses – ₹ 35
Feb. 19th Paid travelling expenses – ₹ 60
Solution:

Question 22.
From the following particulars, prepare analytical petty cash bank.
2019 Mar.
Mar. 1st Received from head cashier – ₹ 300
Mar. 2nd Tiffin expenses – ₹ 32
Mar. 5th Auto charges – ₹ 16
Mar. 7th Telegram charges – ₹ 18
Mar. 10th STD Charges – ₹ 21
Mar. 14th Paid for xerox – ₹ 15
Mar. 18th Paid for Advertisement – ₹ 20
Mar. 22nd Carriage paid – ₹ 28
Mar. 24th Wages to office cleaner – ₹ 14
Mar. 26th Paid Miscellaneous expanses – ₹ 25
Mar. 28th Paid for entertainment – ₹ 30
Solution:

Textual Examples:

Question 1.
From the following transactions, prepare a simple cash book in the books of Sampath Traders.
2019
Jan. 1 Balance of cash – ₹ 4,000
Jan. 5 Cash sales – ₹ 17,000
Jan. 8 Cash purchases – ₹ 12,000
Jan. 12 Received commission – ₹ 8,000
Jan. 15 Paid interest – ₹ 2,000
Jan. 20 Paid to Balu – ₹ 4,000
Jan. 22 Received from David – ₹ 18,000
Jan. 24 Paid to Prasad – ₹ 9,000
Jan. 30 Paid office rent – ₹ 2,000
Solution:
In the books of Sampath Traders.

Question 2.
Enter the following transactions in simple cash book.
2019
Feb. 1 Commenced business with a cash – ₹ 50,000
Feb. 2 Purchased goods – ₹ 28,000
Feb. 5 Received cash from Aruna – ₹ 2,000
Feb. 7 Paid cash to Sanjana – ₹ 2,900
Feb. 10 Paid wages – ₹ 3,000
Feb. 14 Received from Rajeshwari – ₹ 950
Feb. 16 Deposited cash into bank – ₹ 10,000
Feb. 18 Cash sales – ₹ 2,500
Feb. 20 Purchased furniture for cash – ₹ 250
Feb. 23 Paid to Suresh – ₹ 3,900
Feb. 26 Received from Rakesh – ₹ 1,900
Feb. 28 Paid rent – ₹ 2,000
Solution:

Question 3.
Prepare simple cash book from the following transactions.
2019
Feb. 1 Balance of cash – ₹ 7,000
Feb. 10 Bought goods – ₹ 2,500
Feb. 11 Bought goods on credit from Srinu – ₹ 3,000
Feb. 15 Sold goods for cash – ₹ 4,700
Feb. 17 Paid rent – ₹ 1,000
Feb. 18 Withdrawn cash personal use – ₹ 500
Solution:

Note :
Transactions dated on 11th Feb. is a credit transaction. It should not be recorded in cash book.

Question 4.
Prepare cash book with cash and discount columns.
2019
Jan. 1 Balance in hand – ₹ 2,500.
Jan. 5 Purchased goods from Saibabu for cash – ₹ 750.
Jan. 7 Received cash from Bhavana – ₹ 980/- after allowing her discount of ₹ 20/-
Jan. 10 Paid to Raju ? 290/- and received discount of – ₹ 10/-
Jan. 16 Purchased goods for – ₹ 400/-
Jan. 20 Paid to shyam – ₹ 760/- received discount ₹ 30/-
Jan. 21 Sales – ₹ 1,000/-
Jan. 25 Purchased key board for cash ₹ 250/-
Jan. 27 Paid wages – ₹ 50/-
Jan. 28 Paid rent – ₹ 150/-
Jan. 30 Paid to Lingam – ₹ 380/- and received a discount ₹ 20/-
Solution:

Question 5.
Prepare two column cash book from the following transactions.
2019
Feb. 1 Cash in Hand – ₹ 9,000
Feb. 2 Received cash from Srinidhi – ₹ 5,600
Discount allowed – ₹ 400
Feb. 4 Commission received – ₹ 1,800
Feb. 7 Cash paid to Srikari – ₹ 1,960
Discount allowed by her – ₹ 40
Feb. 12 Paid for stationery – ₹ 800
Feb. 16 Purchased machinery – ₹ 3,200
Feb. 18 Cash deposited in the Andhra Bank a/c – ₹ 1,640
Feb. 21 Received cash from Sridhar – ₹ 4,500
Allowed him discount – ₹ 100
Feb. 25 Paid cash to Srinath – ₹ 3,600
Discount received from him – ₹ 400
Feb. 28 Purchases – ₹ 2,000
Feb. 28 Sold goods for cash – ₹ 4,000
Solution:

Question 6.
Prepare Cash book with Bank and Discount Columns.
2018
Jan. 1 Cash at bank – ₹ 20,000
Jan. 3 Received cheque from Rajesh – ₹ 17,000
Discount allowed – ₹ 1,000
Jan. 6 Cash withdrawn for personal use – ₹ 2,000
Jan. 9 Paid to Rajashekar by ‘paytm’ – ₹ 7,600
Discount received – ₹ 400
Jan. 12 Bought machinery by debit card – ₹ 5,600
Jan. 16 Cheque issued to Ramesh – ₹ 9,000
Discount received – ₹ 1,000
Jan. 20 Received from Sambasiva through ‘google pay1 10,800
Allowed discount – ₹ 1,200
Jan. 25 Paid in to bank – ₹ 4,000
Jan. 28 Bank charges as per pass book – ₹ 400
Jan. 31 Salaries paid by cheque – ₹ 2,500
Solution:

Question 7.
Prepare a cash book with Cash, Bank and Discount columns from the following transactions.
2019
Jan. 1 Cash in hand ₹2,500, Cash at bank ₹ 10,000.
Jan. 2 Paid into bank ₹ 1,000.
Jan. 5 Bought furniture and paid through cheque ₹ 2,000.
Jan. 8 Purchases ₹ 500.
Jan. 12 Received cash from Manoj ₹ 3,900 and
Discount allowed to him ₹ 100.
Jan. 14 Sales ₹ 4,000.
Jan. 16 Paid to Rajani by cheque ₹ 1,950 and discount received from her ₹ 50.
Jan. 19 Paid into Bank ₹ 400.
Jan. 23 withdrawn cash from bank for personal ₹ 600.
Jan. 24 Received cheque from Sal ₹ 1,430 and
allowed him discount ₹ 20.
Jan. 27 Deposited Sais cheque into bank.
Jan. 28 Withdraw cash from bank for office use ₹ 2,000.
Jan. 30 Rent paid cheque ₹ 800.
Solution:

Question 8.
Prepare Triple column cash book from the following transaction.
2019 Jan.
Jan. 1 Cash in hand ₹ 15,000 and Cash at bank ₹ 4,000.
Jan. 4 Purchased machinery and payment made by cheque ₹ 2,000.
Jan. 6 Deposited into bank ₹ 6,000.
Jan. 8 Bought goods for cash ₹ 2,500.
Jan. 10 Paid to Manoj ₹ 850 in full settlement of ₹ 900.
Jan. 14 Received ₹ 1,250 from David and allowed him discount ₹ 40.
Jan. 18 Paid through Debit Card to Satish for ₹ 1,750
Jan. 20 Paid for purchase of goods ₹ 355.
Jan. 25 Used ‘paytm’ for personal use ₹ 800.
Solution:

Question 9.
Prepare Triple column cash book from the following transactions.
2019
Mar. 1 Balance of cash ₹ 5,000 and Bank overdraft ₹ 10,000.
Mar. 3 Received amount through net banking from Mahesh for ₹ 1,000 and allowed him discount ₹ 130.
Mar. 5 Deposited cash into bank ₹ 6,000.
Mar. 10 Paid to Anil through Debit Card ₹ 320 in full settlement of his account ₹ 350.
Mar. 15 Received from cash sales : Cash ₹ 275 and Cheque ₹ 5,225 Deposited cheque on the same day.
Mar. 19 Purchased goods by Paytm ₹ 645.
Mar. 22 Paid by cheque to Kavya ₹ 725 in full settlement of ₹ 800.
Mar. 25 Cash withdrawn from bank for office use ₹ 1,900 and personal use ₹ 900.
Mar. 27 Paid for advertisement ₹ 245.
Mar. 28 Paid staff salary by crossed cheque ₹ 2,250.
Mar. 29 Paid office rent by cash 400 and house rent by cheque ₹ 375.
Mar. 30 Received crossed cheque of ₹ 580 from Srinivas in Settlement of ₹ 620.
Solution:

Question 10.
From the following transactions, prepare Three column cash book.
2019
Mar. 1 Commenced business with Cash ₹ 10,000 and bank balance ₹ 18,000.
Mar. 4 Received a cheque from Satish ₹ 3,000.
Mar. 6 Paid through ‘Net banking’ for personal ₹ 1,000.
Mar. 12 Satish’s cheque deposited into Bank.
Mar. 15 Satish’s cheque dishonored.
Mar. 28 Received fresh cheque ₹ 3,000 from Satish and deposited in the Bank on the same date.
Mar. 29 Received cash from Ravi ₹ 2,900 discount allowed ₹ 100.
Mar. 29 Salaries paid ₹ 3,900.
Mar. 31 Bank Charges as per pass book ₹ 250.

Question 11.
Prepare petty cash book from the following details.
2019
Jan. 1 Received cheque from Head Cashier – ₹ 200
Jan. 5 Paid postage – ₹ 15
Jan. 7 Paid carriage – ₹ 10
Jan. 10 PaId telegram – ₹ 12
Jan. 12 Repairs – ₹ 23
Jan. 14 Office cleaning – ₹ 10
Jan. 19 Stationery – ₹ 40
Jan. 20 Paid Manoj on account – ₹ 15
Jan. 24 Sundry expenses – ₹ 20
Jan. 28 Telegram – ₹ 10
Jan. 30 Xerox – ₹ 5
Solution:
Analytical Petty Cash Book

Question 12.
From the following transactions, prepare an analytical petty cash book on imprest methods, Impest amount ₹ 1,000. Balance of previous month ₹ 150.
2019
Feb. 1 Printing charges – ₹ 200
Feb. 4 Postage – ₹ 100
Feb. 9 Tea – ₹ 50
Feb. 14 Auto charges – ₹ 60
Feb. 18 RepaIr of Printer – ₹ 100
Feb. 21 Paid to Naveen on account – ₹ 150
Feb. 28 travelling expenses – ₹ 250
Feb. 28 Cleaning charges – ₹ 50
Solution:
Analytical Petty Cash Book

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 1st Lesson शिष्टाचार Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 1st Lesson शिष्टाचार

दीर्घ समाधान प्रश्न

नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए ।

प्रश्न 1.
शिष्टाचार के कितने गुण हैं, वे कौन कौन से हैं ?
उत्तर:
शिष्टाचार के मुख्यतः तीन गुण हैं । वे हैं विनम्रता, दूसरों की निजी बातों में दखले न देना, अनुशासन ।

शिष्टाचार का सबसे पहला गुण है, विनम्रता । हमारी वाणी में, हमारे व्यवहार में विनम्रता धुली होनी चाहिए । इसलिए किसी बड़े के बुलाने पर ‘हाँ’, ‘अच्छा’, ‘क्या’ न कहकर ‘जीहाँ’ (या) जीनही कहना चाहिए । विनम्रता केवल बडों के प्रति नहीं होनी चाहिए । बराबरवालों और अपने से छोटों के प्रति भी नम्रता और स्नेहकाभाव होना चाहिए ।

शिष्टाचार का दूसरा विशेष गुण है दूसरों की निजी बातों में दखल न देना । हर व्यक्ति का अपना एक निजी जीवन होता है । इसीलिए हमें अकारण किसी से उसका वेतन, उम्र, जाति, धर्म आदि पूछने से बचाना चाहिए । यदि कोई कुछ लिख रहा है तो झाँक झाँक कर उसे पढ़ने की चेष्टा करना अच्छा नहीं है ।

शिष्टाचार का तीसरा आधार अनुशासन का पालन है । अनुशासन समाज के नैतिक नियमों का भी हो सकता है औरं कानून की धाराओं का भी । जहाँ जाना मना हो, वहाँ न जाना, कानून के अनुशासन का पालन है। ठीक समय पर कहीं पहुँचना अनुशासन भी सिखाता है ।

प्रश्न 2.
अनुशासन के पालन पर विचार व्यक्त कीजिए ?
उत्तर:
हर एक के जीवन में अनुशासन सबसे महत्वपूर्ण चीज है, । बिना अनुशासन के कोई भी एक खुशहाल जीवन नही जी सकता है । कुछ नियमों और फायदों के साथ ये जीवन जीने का एक तरीका है । अनुशासन सब कुछ है, जो हम सही समय पर सही तरीके से करते हैं । ये हमें सही राह पर ले जाता है ।

हम अपने रोजमर्श के जीवन में कई प्रकार के नियमों और फायदों के द्वारा अनुशासन पर चलते हैं, इसके कई सारे उदाहरण हैं, जैसे हम सुबर जल्दी उठते हैं । अनुशासन अपने बड़ों, ऑफिस के सीनियर, शिक्षक और माता पिता के हुक्म का पालन करना है जिससे हम सफलता की ओर आगे बढते हैं । हमें अपने जीवन में अनुशासन के महत्व को समझना चाहिए । जो लोग अनुशासनहीन होते हैं, वह अपने जीवन में बहुत सारी समस्याओं को झेलते हैं साथ निराश भी होते हैं ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
समाज में सभ्य बनकर रहने केलिए कौन से नियम जानना आवश्यक है ?
उत्तर:
शिष्टाचार ।

प्रश्न 2.
शिष्टाचार का सबसे पहला गुण क्या है ?
उत्तर:
विनम्रता ।

प्रश्न 3.
शिष्टाचार का दूसरा विशेष गुण क्या है ?
उत्तर:
दूसरों की निजी बातों में दखल न देना ।

प्रश्न 4.
शिष्टाचार का तीसरा ( विशेष गुण) आधार क्या है ?
उत्तर:
अनुशासन ।

प्रश्न 5.
कृतज्ञता प्रकट करने का सबसे सरल तरीका क्या है ?
उत्तर:
धन्यवाद देना ।
बच्चों पर निवेश करने की
सबसे अच्छी चीज हैं
अपना समय और अच्छे संस्कार ।
ध्यान रखे, एक श्रेष्ठ बालक का निर्माण
सौ विद्यालय को बनाने से भी बेहतर है ।
– स्वामी विवेकानंद

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
विनम्रता केवल बड़ों के प्रति नहीं होती। बराबरवालों और अपने से छोटों के प्रति भी नम्रता और स्नोह का भाव होना चाहिए ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘शिष्टाचार’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ एक सामाजिक निबंध है । इसके लेखक समाज्ञा द्विवेदी ‘समीर’ जी हैं। वे ‘समीर’ उपनाम से साहित्यिक रचनाएँ करते थे । हिंदी के शब्द भंडार को समृद्ध करने की दृष्टि से उन्होंने ‘अवधी’ शब्द कोश का निर्माण किया था । इसके अतिरिक्त उन्होंने कई फुटकल रचनाएँ भी की हैं।

व्याख्या : विनम्रता शिष्टाचार का लक्षण है । किसी के द्वारा बुलाए जाने पर हाँ जी, नहीं जी, अच्छा जी कहकर उत्तर देना चाहिए । कुछ लोग विनम्रता केवल बड़ों के प्रति ही दिखाते हैं । अपने से छोटों और बराबर वालों के प्रति भी नम्रता और स्नेह का भाव होना चाहिए । बड़ों का आदर-सम्मान करना, अपने मित्रों एवं सहयोगियों के प्रति सहयोगात्मक श्वैया, छोटों के प्रति स्नेह की भावना, स्थान विशेष के अनुकूल व्यवहार इत्यादि शिष्टाचार के उदारहण है । हमारे मन को संयम में रखना शिष्ट व्यवहार केलिए अत्यंत आवश्यक है ।

विशेषताएँ : प्रस्तुत निबंध ‘शिष्टाचार’ एक उपदेशात्मक निबंध है । उम्र में बड़े व्यक्तियों को ‘आप’ कह कर संबोधित करना, बोले तो मधुर बोलो सत्य बोलो, प्रिय बोलो । किसी की निंदा न करना चाहिए । औरतों के प्रती श्रद्धा और गौरभाव रहनी चाहिए । शिष्टाचार व्यक्ति सबसे प्रशंसनीय पात्र बनपाता है ।

प्रश्न 2.
यदि कोई कुछ कष्ट या असुविधा उठाकर हमारेलिए कोई काम करता है तो हमें उसके प्रति अपनी कृतज्ञता अवश्य प्रकट करनी चाहिए ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘शिष्टाचार’ नामक पाठ से लिया गया है । यह पाठ एक सामाजिक निबंध है । इसके लेखक रामाज्ञा द्विवेदी ‘समीर’ जी हैं। वे ‘समीर’ उपनाम से साहित्यिक रचनाएँ करते थे। हिंदी के शब्द भंडार को समृद्ध करने की दृष्टि से उन्होंने ‘अवधी’ शब्दकोश का निर्माण किया था। इसके अतिरिक्त उन्होंने कई कुटकल रचनाएँ भी की हैं।

व्याख्या : कुछ लोग खुद मुसीबतों में रहने पर भी, हम को सहायता करने आते हैं । उन लोगों के प्रति हम अपनी कृतज्ञता अवश्य प्रकट करनी चाहिए। कृतज्ञता कैसा प्रकट करना है यह बात हमारी मन में आता है। इसका सबसे सरल तरीका है उसे धन्यवाद देना । ‘धन्यवाद’ शब्द बोलते समय ऐसा लगना चाहिए कि हम उसे हृदय से धन्यवाद दे रहे हैं, केवल ऊपर-ऊपर से नहीं। जिस आदमी कष्ट में हमारी सहायता किया है उसको याद रखकर कभी उस आदमी को काम आने पर हमें भी उसकी सहायता करनी चाहिए !

विशेषताएँ : प्रस्तुत निबंध ‘शिष्टाचार’ एक उपदेशात्मक निबंध है । धन्यवाद तभी बताना चाहिए कि जब किसी मे आपकेलिए कछ किया हो । जो किसी बात आपको मालुम नहीं, उसी बात को आप को समझाएँ तो धन्यवाद बताकर कृतज्ञता प्रकट करनी चाहिए। शिष्टाचार का सबसे महान गुण जो आज हम बच्चों को जरुर समझाना चाहिए कि राष्ट्रगान का आदर करना चाहिए ।

शिष्टाचार Summary in Hindi

लेखक परिचय

रामाज्ञा द्विवेदी ‘समीर’ का जन्म सन् 1902 में अम्लिया जिला फैजाबाद, उत्तर प्रदेश में हुआ । वे सीतापुर के मूल निवासी थे । वे ‘समीर’ उपनाम से साहित्यिक रचनाएँ करते थे । इनका सबसे बड़ा योगदान अवधी भाषा में निर्मित ‘अवधी शब्दकोश’ था । इसमें उन्होंने 15,000 शब्दों का संग्रह किया था । इसका प्रकाशन हिंदी साहित्य के प्रसिद्ध प्रकाशक हिंदुस्तानी अकादमी, इलाहाबाद में सन् 1955 में किया था ।

हिंदी के शब्द भंडार को समृद्ध करने की दृष्टि से अन्होंने अवधी शब्दकोश का निर्माण किया था। हिंदी की उपभाषाओं में ऐसे कई शब्द हैं जिनके सामानार्थी वर्तमान मानक हिंदी में नहीं मिलते । इनको व्यापक रूप में प्रयोग में लाने से हिंदी की अभिव्यक्ति की क्षमताएँ बढ़ेंगी। इस दृष्टि से उन्होंने हिंदी भाषा के विकास में महत्वपूर्ण योगदान दिया है । आज भी हिंदी की उपभाषा अवधी से संबंधित किसी भी रचना को अच्छी तरह से समझने के लिए इस शब्दकोश का उपयोग किया जाता है। इसके अतिरिक्त उन्होंने कई फुटकल रचनाएँ भी की हैं ।

शिष्टाचार’ निबंध का लेखक रामाज्ञा द्विवेदी ‘समीर’ है । आप ‘समीर’ उपनाम से साहित्यक रचनाएँ करते थे । इनका सबसे बड़ा योगदान अवधी भाषा में निर्मित ‘अवधी शब्द कोश’ था । आज भी हिंदी की उपभाषा अवधी से संबंधित किसी भी रचना को अच्छी तरह से समझने के लिए इस शब्दकोश का उपयोग किया जाता है । इसके अतिरिक्त उन्होंने कई फुटकल रचनाएँ भी की हैं।

सारांश

‘शिष्टाचार’ दो शब्दों ‘शिष्ट’ एवं ‘आचार’ के मेल से बना है । शिष्ट का अर्थ होता है – ‘सभ्य, उचित अथवा सही’ तथा आचार का अर्थ होता है – ‘व्यवहार’ । व्यक्ति को हर समय इस बात ध्यान रखना चाहिए कि वह किससे बात कर रहा है, कहाँ बात कर रहा है एवं क्यों बात कर रहा है । सामान्य व्यवहार ही नही बातचीत करने के ढंग से भी व्यक्ति के व्यवहार का पता चल जाता है। इसलिए किसी भी बातचीत में शिष्टाचार के सामान्य नियमों का पालन करना चाहिए । यह भी ध्यान रखना चाहिए कि अलग अलग समाजों में शिष्टाचार के नियम भिन्न – भिन्न है यद्यपि उनके आधार प्रायः समान ही हैं ।

शिष्टाचार का सबसे पहला गुण है विनम्रता । हमारी वाणी में, हमारे व्यवहार में विनम्रता घुली होनी चाहिए । इसलिए किसी बड़े के बुलाने पर ‘हाँ’, ‘अच्छा’, ‘क्या’ न कहकर ‘जी हाँ’ या ‘जी नहीं’ कहना चाहिए । किसी की बात का उत्तर ऐसे नहीं देना चाहिए कि सुननेवालों के लगे कि लट्ठ मारा जा रहा है। विनम्र केवल बड़ों के प्रति नही होती । बराबर वालों और अपने से छोटों के प्रति भी नम्रता और स्नेह का भाव होना चाहिए।

सभी से बोलते हुए हमारी वाणी में मिठास रहनी चाहिए, कटुता या कर्कशता नहीं । विनम्र केवल भाषा की वस्तु नहीं । हमारे कर्म में भी विनम्रता होनी चाहिए। अपने से बड़े व्यक्तियों के बैठ जाने के बाद ही हमें बैठना चाहिए । महिलाओं के प्रति हमारे व्यवहार में और भी विनम्रता का होना आवश्यक है। बस या रेल में किसी महिला को खड़ी देखकर अपनी सीट उन्हें बैठने केलिए दे देना शिष्ट आचरण है। बड़े लोगों के साथ चलते समय उनके आगे चलना भी अशिष्टता है । हाँ, उनके लिए झट से आगे होकर दरवाज़ा खोल देना या राह दिखाना शिष्ट व्यवहार है ।

शिष्टाचार का दूसरा विशेष गुण है दूसरों की निजी बातों में दखल न देना । हर व्यक्ति का अपना एक निजी जीवन होता है । इसलिए हमें अकारण किसी से उसका वेतन, उम्र, जाति, धर्म आदि पूछने से बचना चाहिए । यदि कोई कुछ लिख रहा है, तो झाँक-झाँककर उसे पढ़ने की चेष्टा करना उजड्डपन कहा जाएगा। किसी के घर या दफतर जाने पर उसकी वस्तुओं को बिना पूछे उलटने पुलटमे लगना अशिष्टता है ।

किसी का नाम लेने या लिखने के पहले श्री श्रीमती या कुमारी लगाना अच्छी आदत है । कुछ लोग इनके स्थान पर पंडित, डॉक्टर, बाबू, लाला, मियाँ, मिर्ज़ा – जब जैसी आवश्यकता होती है । लगाते हैं । इसी तरह कुछ लोग नाम के बाद ‘जी’ लगाते हैं । यदि कोई कुछ कष्ट या असुविधा उठाकर हमारे लिए कोई काम करता है तो हमें उसके प्रति अपनी कृतज्ञता अवश्य प्रकट करनी चाहिए । इसका सबसे सरल तरीका है उसे धन्यवाद देना । यदि बस या रेल में कोई अपनी जगह हमें बैठने के लिए देता है तो उसे धन्यवाद अवश्य देना चाहिए ।

शिष्टता का तीसरा आधार अनुशासन का पालन है । अनुशासन समाज के नैतिक नियमों का भी हो सकता है और कानून की धाराओं का भी । किसी मंदिर, गुरुद्वार या मस्जिद में जाने के पहले जूते उतार देना धार्मिक अनुशासन का पालन है। सड़क पर बाई ओर चलना या जहाँ जाना मना हो, वहाँ न जाना, कानून के अनुशासन का पालन है । हमें हर तरह के अनुशासनों का सामान्य ज्ञान होना ही चाहिए। जैसे किसी सभा में शोर मचाना अनुचित है । किसी वक्ता को अपनी बात कहने का मौका न देना अशिष्टता है । राष्ट्रगान के अवसर पर बैठे रहना या चलना या झूमना अशिष्ट व्यवहार है। जहाँ सब लोग बैठे हो वहाँ लेट जाना या पैर फैलाकर बैठना बहुत अनुचित है । अपने मन को संयम में रखना शिष्ट व्यवहार केलिए अत्यंत आवश्यक है ।

संक्षेप में हम कह सकते हैं कि शिष्टाचार वह व्यवहार है जिसके करने पर दूसरों के तथा अपने मन को प्रसन्नता होती है । इसके विपरीत अशिष्ट व्यवहार से दूसरों का दिल दुखता है और उससे अंत में हानि भी होती है। एक बेहतरीन इसान अपनी जुबान से ही पेहचाना है ।

विशेषताए :

1. बड़ों का आदर सम्मान करना, अपने मित्रों एवं सहयोगियों के प्रति सहयोगात्मक श्वैया, छोटों के प्रति स्नेह की भावना, सकारात्मक विचारधारा, स्थान-विशेष के अनुकूल व्यवहार इत्यादि शिष्टाचार के उदाहरण है । शालीनता एवं विनम्रता शिष्टाचार के ही घटक हैं ।
2. सार्वजनिक स्थल पर धूम्रपान, किसी व्यक्ति से गाली-गलौज, अपने साथियों से अकड़कर बात करना, राह चलते किसी सेबिना वजह झगड़ना इत्यादि अशिष्ट आचरण के उदाहरण हैं ।

Good manners and soft words have brought many a difficult thing to pass.

शिष्टाचार Summary in Telugu

సారాంశము

ప్రస్తుతం మనం చదువుకున్న ఈ పాఠం. రామాజ్ఞ ద్వివేదీ సమీర్ గారు వ్రాసిన ఒక సామాజిక వ్యాసం. ఈనాడు సమాజంలో నైతిక విలువలు కనుమరుగై పోతున్నాయి. సమాజంలో వ్యక్తుల మధ్య మంచి ఆచరణ కనిపించడం లేదు. ఈ మంచి నడవడికను ఎలా అలవరచుకోవాలో కూడా ఆయన ఈ వ్యాసంలో విశదీకరించాడు. మంచి నడవడికను కొన్ని గుణాలు ఉంటాయని తెలిపారు.

హిందీలో ‘శిష్టాచార్’ అనగా మంచి ఆచరణ (లేక) మంచి నడవడిక అని అర్థం. ఏ సమాజమైనా అభివృద్ధి చెందాలంటే ఈ లక్షణం తప్పనిసరి. శిష్టాచార్ రెండు శబ్ధముల యొక్క కలయిక అవే శిష్ట్, ఆచార్. శిష్ట్ అనగా మంచి, ఆచార్ అనగా (వ్యవహారం) ఆచరణ అని అర్ధం.

మనం ఎవరితో మాట్లాడుతున్నాం, ఎక్కడ మాట్లాడుతున్నాం, ఎందుకు మాట్లాడుతున్నాం అనే విషయాలు ఎల్లప్పుడు గుర్తుంచుకోవాలి. మనం మాట్లాడే విధానం ద్వారా మనం ఎలాంటి వారము అని ఎదుటి వారు మనల్ని అంచనా వేస్తారు. కాబట్టి ఎవరితో మాట్లాడిన కొన్ని నియమాలను మనం గుర్తుపెట్టుకోవాలి కొన్ని, కొన్ని సమాజాలలో వారి ఆచరణలు, మాట్లాడే తీరు, నడవడిక భిన్నంగా ఉంటుంది.

మంచి ఆచరణకు ఉండవలసిన మొదటి గుణం వినమ్రత, ఎదుటివారితో మనం మాట్లాడే విధానం చక్కగా ఉండాలి. ఎదుటి వారిని ఆకర్షించునట్లు తియ్యని మాటలు మాట్లాడాలి. పరుషమైన మాటలు మాట్లాడకూడదు. పెద్దవారితో మాట్లాడే టప్పుడు అలాగేనండి, కాదండి, అవునండి ఇలా గౌరవంగా మాట్లాడాలి. వినేవారు మనల్ని మెచ్చుకునేటట్లుగా ప్రవర్తించాలి.

వినమ్రత కేవలం పెద్దవారితోనే కాదు మన తోటి వారితో సమవయస్కులతో కూడా అదే భావన కలిగి ఉండాలి. స్నేహభావన కలిగి ఉండాలి. కఠినమైన, కర్కశమైన మాటలకు మన మనసులో తావు ఇవ్వరాదు. వినమ్రత మాటలలోనే కాక చేతలలో కూడా ఉండాలి. మనకన్నా పెద్దవారు ఉన్నప్పుడు వారు ఆసీనులు అయిన తరువాతే మనం కుర్చీలో కూర్చోవాలి. స్త్రీల పట్ల కూడా గౌరవభావన కలిగి ఉండాలి.

బస్సు మరియు రైళ్ళలో ఎవరైన స్త్రీలు మరియు పెద్దవారు నిలబడి ఉంటే వారిని వచ్చి మన సీటులో కూర్చోమని చెప్పడం మంచి ఆచరణ. పైవారితో నడిచేటప్పుడు వారి వెనుక నడవడం ఒక మంచి పద్ధతి. తలుపు వద్దకు రాగానే తలుపు తీయడం చిన్నవారి కర్తవ్యం. పెద్దలను తప్పక గౌరవించాలి.

మంచి నడవడిక యొక్క రెండవ గుణం ఇతరుల సొంత వ్యవహారంలో తలదూర్చక పోవడం. ప్రతి వ్యక్తికి వారి యొక్క సొంత ఆలోచనలు, పనులు ఉంటాయి. అందుకే మనం ఎవరిని వారి యొక్క జీతం, వయస్సు, మతం, కులం గురించి అడుగరాదు. ఎవరైనా ఏదైనా వ్రాస్తున్నప్పుడు దాన్ని తొంగితొంగి చూడరాదు. ఎవరి ఇంటికైన వెళ్లినప్పుడు వారి అనుమతి లేకుండా వారి వస్తువులను ముట్టుకోవడం లేక మార్చడం చేయరాదు.

ఎవరి పేరు అయినా వ్రాసేటప్పుడు శ్రీ, శ్రీమాన్, శ్రీమతి, కుమారి లాంటివి ఉపయోగించాలి. కొందరు పేరు చివర ‘జీ’ అని ఉంచుదురు. ఎవరైన మన కోసం కష్టపడి ఏదైనా పనిచేస్తే వారికి మనం కృతజ్ఞత తెలియచేయాలి. అన్నింటికంటే సులువైన పద్ధతి ధన్యవాదములు తెలియచేయడం. బస్సులో లేక రైలులో ఎవరైన మనల్ని కూర్చోమని స్థానం చూపినట్లయితే వారికి ధన్యవాదములు తెలియచేయుట మన కర్తవ్యం.

మంచినడవడిక మూడవ లక్షణం క్రమశిక్షణ. క్రమశిక్షణ అనేది ప్రతి సమా జంలో, చట్టంలో, పనులలో ఉంటుంది. ఏదైనా గుడికి, మసీదు, చర్చికి వెళ్ళినప్పుడు సాదరక్షణలు బయట వదిలి పెట్టడం ఒక క్రమశిక్షణ నియమం. ఇది ఎవరు మనకు చెప్పకపోయినా మనం ఆచరిస్తున్నాము. క్రమశిక్షణ మన సమాజంలో జీర్ణించుకుపోయింది.

ఏదైనా సభకు వెళ్ళినప్పుడు, బహిరంగ ప్రదేశాలలో పెద్దగా అరవడం వంటి పనులు చేయరాదు. రోడ్డుపై వెళ్ళేటప్పుడు నియమాలని పాటించడం మనకు మంచిది. పెద్దవారి ముందు కాళ్ళు చాపుకోవడం మంచి అలవాటు కాదు. ఎదుటివారు మాట్లాడేటప్పుడు మాటను ఖండిచకూడదు. రాష్ట్రీయగీతం పాడేటప్పుడు కూర్చోవడం, ఊగడం, నవ్వడం వంటివి చేయరాదు. మనం మనసులో సహనం పాటించడం అత్యవసరం.

చివరగా ఒకటే మాట మీకు తెలుపదలచినది ఏమిటంటే మంచి ఆచరణ అనగా మనం చేయడం వలన పాటించడం వలన మనకు మరియు ఎదుటి వారికి మనసులో సంతోషం కలగాలి. చెడు ఆచరణతో ఎవరి మనసు కష్టపెట్టకూడదు. ఎవరికి హాని చేయవద్దు.

“నీలో ఎన్ని లోపాలున్నా, బలహీనుతలున్నా, నిన్ను నువ్వు ఎలా ప్రేమిస్తావో, సమర్ధించుకుంటావో అలాగే ఎదుటివారి లోపాలను, బలహీనతలను అర్థం చేసుకుంటే అందరూ మంచిగానే కనిపిస్తారు. అందరూ నీవారవుతారు”.

कठिन शब्दों के अर्थ

शिष्टाचार = Etiquette, Good manners, ప్రవర్తనా విలువలు, మంచి నడవడిక, మంచి ఆచరణ
मृदुल = Mild, soft, సున్నితము, శాంతమైన
प्रशंसा = Admiration, compliment, పొగడ్తలు
आसपास = Around, చుట్టుప్రక్కల
अपेक्षा = Expectation, deep desire, ధృడమైన కోరిక
स्वास्थ्य = Health, ఆరోగ్యం
व्यवहार = Behavior, communication, వ్యవహారం సంభాషించే విధానం.
विनम्रता = Modesty, Politeness, వినమ్రముగా ఉండటం, మంచి ప్రవర్తన.
घुली होना = To know (while talking to other persons none can degrade anyone’s feelings), తెలుసు కోవడం.
लट्ठ मारना = = Cruel person, fencer, మనసునొచ్చుకోకుండా మాట్లాడే పద్ధతి.
वाणी = Speech, language, మాట్లాడే విధానం

स्नेह का भाव = Friendship, స్నేహం
बराबर = Equivalent, సమానం.
मिठास = Sugariness, Sweetness, తియ్యని
कटुता = wickedness, bitterness, క్రూరంగా
सत्कार = Honour, Hospitality, గౌరవం, జాలి
आचरण = Behaviour, వ్యవహారం.
ठहाका लगाकर हसना = loud laughter, వెకిలిగా నవ్వడం.
अनुचित = Improper, అనుచితమైన, సరికాని
दीनता = pitiable, దీనత్వం
चापलूसी = flattery, మంత్రముగ్ధులుగా చేయడం
महसूस = felt, స్పర్శ
विनती = Request, Pray, ప్రార్థన
तिरस्कार = Condemnation, తప్పిదముగా ఎంచుట.
उजड्डपन = Ignorance, అజ్ఞానము
उलट-पुलटने = Opposite, Change, మార్పు
आवश्यकता = Necessity, need, అవసరం.
असुविधा = Inconvenience, అసౌకర్యం
कृतज्ञता = Acknowledgment, gratitude, thanks giving, ఒప్పుకొనుట, కృతజ్ఞతలు తెలపడం.
धन्यवाद = Gratitude, కృతజ్ఞత
अधीरता = Impatient, unsteady, అసహనం
ज़बरदस्ती = Willynilly, Force, బలవంతము చేయుట.
अनुशासन = Discipline, క్రమశిక్షణ
कानून = Law, legislation, న్యాయం
शोरमचाना = To shout, to clamour, అరవడం
अशिष्टता = Mamerless, impolite, దుష్ప్రవర్తన
निढाल होना = Dispirited, అధైర్యపడుట
उपस्थिति = Present, ఉండటం
प्रसन्नता = Pleasure, ఆహ్లాదము

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material उपवाचक 3rd Lesson धरती को बचायें Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi उपवाचक 3rd Lesson धरती को बचायें

अभ्यास

अ. निम्न लिखित प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए :

प्रश्न 1.
प्रदूषण को रोकने के कुछ उपाय लिखिए ?
उत्तर:
पृथ्वी ग्रह पर रहने वाले हर एक नागरिक केलिए ‘गो ग्रीन’ प्रेरणादायक वाक्य होना चाहिए । पर्यावरण पहले से ही बहुत प्रभावित हुआ है और हो चुके नुकसान की भरपाई करने का यह उपयुक्त समय हैं । जल संरक्षण, प्राकृतिक तरीके से सड़नशील पदार्थों का उपयोग, ऊर्जा की बचत करनेवाले उत्पादों को चुनना जैसे कुछ उपाय हैं जो हमारे पर्यावरण प्रदूषण को कम करनें में योगदान करने केलिए अपनाए जाने चाहिए |

प्रश्न 2.
वनों को नष्ट करने से होने वाले दुष्परिणामों के बारे में लिकिए ?
उत्तर:
वनों की कटाई से मिट्टी, पानी और वायु क्षरण होता है जिसके परिणामस्वरुप हर साल 16,400 करोड़ से अधिक वृक्षों की कमी देखी जाती है । वनों की कटाई भूमि की उत्पादकता पर विपरीत प्रभाव डालती है कयों कि वृक्ष पहाडियों की सतह को बनाए रखने में एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाते है तथा तेजी से बढती बारिश के पानी में प्राकृतिक बाधाएँ पैदा करते हैं । नतीजतन नदियों का जल स्तर अचानक बढ़ जाता है जिससे बाढ़ आती है । मिट्टी की उपजाऊ शक्ति की हानि होती है। वायु प्रदूषण होती है । प्रजातियां विलुप्त हो जाती है । ग्लोबल वार्मिगं हो जाता है । औषधीय वनस्पति प्राप्त करना दुर्लभ हो जाता है । ओजोन परत को नुकसान हो रहा है । जल संसाधन की कमी होती है ।

धरती को बचायें Summary in Hindi

लेखक परिचय

एन. मणिवासकम का पूरा नाम नटराजन मणिवासकम है । वे विश्वप्रसिद्ध जल से जुड़े पर्यावरणीय व प्रदूषण संबंधी विषयों के विशेषज्ञ हैं । उनका नाम तमिलनाडु के इरोड जिले में स्थित पुंजैपुलइमपट्टी नामक ग्राम में सन् 1951 में हुआ । उनके पिता का नाम सी. के. नटराजन और माता का नाम अरुणागिरि अम्माल है । बचपन से ही उनकी दिलचस्पी पर्यावरण संरक्षण के प्रति थी । इसीलिए उन्होंने विज्ञान विषय का चयन किया । मद्रास विश्वविद्यालय से एम एससी की शिक्षा प्राप्त की ।

उनकी लगन और कड़ी मेहनत ने उन्हें तमिलनाडु सरकर के इंडियन वाटर वर्क्स में जल विश्लेषक के पद पर पहुँचा दिया | उन्होंने पर्यावरण संबंधित कई सारी अंतर्राष्ट्रीय ख्याति प्राप्त पुस्तकें लिखि है । ‘प्राक्टिकल बाइलर वाटर ट्रीटमेंट हैंडबुक’, ‘इंडस्ट्रियल इफलुयेंट्स, ट्रीटमेंट ऑफ टेक्सटाइल प्रोसेसिंग इफ्लुयेंट्स’, ‘इंडस्ट्रियल वाटर क्वालिटी रिकवायर-मेंट्स’, ‘इंडस्ट्रियल वाटर एनालिसिस हैंडबुक’ जैसी अमूल्य पर्यावरणीय संरक्षण निधि की उपाय वाली पुस्तकें लिखी । पर्यावरण व प्रदूषण से संबंधित किसी भी विषय का गहन अध्ययन इन पुस्तकों के बिना संभव नही है। इसलिए ये पुस्तकें धरती को हरा-भरा बनाये रखने की कुंजी है ।

‘धरती को बचाये’ नामक इस निबंध के लेखक एन. मणिवासकम जी है। आप तमिलनाडु सरकार के इंडियन वाटर वर्क्स में जल विश्लेषक के पद पर थे । उन्होंने पर्यावरण संबंधित कई सारी अंतर्राष्ट्रीय ख्याति प्राप्त पुस्तकें लिखी है। प्रस्तुत निबंध आप की पुस्कत ‘हवा और पानी में जहर’ (We breathe and drink poision) का अंश है। इसमें उन्होंने पर्यावरण व प्रदूषण संबंधी विषय के बारे में सुंदर वर्णन किया । इसका हिंदी अनुवाद श्रीमती सरिता भल्ला ने किया है ।

सारांश

मनुष्य के लालच ने प्राकृतिक भंडारों और संसाधनों को खाली कर दिया है । यदि युद्ध स्तर पर कदम न उठाए गये तो धरती हमारी भरण-पोषण की क्षमता खो देगी और हमें तथा अन्य सभी जीवित प्राणियों को जीनेके साधनों से वंचित कर देगी । स्टाकहोम में 1972 में संपन्न हुए अंतर्राष्ट्रीय मानव पर्यावरण सम्मेलन में स्वर्गीय प्रधानमंत्री इंदिरा गाँधी ने कहा था, “रहने अथवा भोजन, पानी, सफाई और सिर छिपाने केलिए स्थान मुहैया कराने, रेगिस्तानों को हरा-भरा करने और पहाड़ों को रहने योग्य बनाने हेतु पर्यावरण में सुधार लाने केलिए विकास एक प्रमुख साधन है ।

हम पृथ्वी से जितना कुछ लेते है, उससे अधिक उसे लौटाना होगा । उदाहरण के लिए वनों को काटने के पश्चात वन लगाए जाने चाहिए । प्रत्येक कटनेवाले वृक्ष के बदले में एक वृक्ष अवश्य लगाँए जहाँ कहीं वायुप्रदूषण अधिक हो वहाँ प्रदूषण फैलानेवाले उद्योगों के आसपास अधिक संख्या में प्रदूषण का मुकाबला करनेवाले पेड़ लगाए जाने चाहिए ।

औद्योगिकीकरण केलिए लोगों ने एक निश्चित सीमा से बढ़कर प्राकृतिक संसाधनों का गलत प्रयोग करना शुरु कर दिया है। लोग वनों के उन्मूलन में शामिल है, जिसके परिणामस्वरुप जंगली जानवरों का विलुप्त होना प्रदुषण और ग्लोबल वार्मिंग जैसे मुद्दे बढ़े है । विकसित देशों में रहनेवाले लोग बिना किसी रोक-टोक के अपने प्राकृतिक भंडारों का दोहन करते है जिससे पृथ्वी का तापमान बढ़ रहा है, ओजोन की सुरक्षात्मक परत नष्ट हो रही है । और अम्लीय वर्षा की घटनाएँ बढ़ रही है। समुद्री स्तर का बढना, अंटार्कटिका और ग्रीनलैंड में बर्फ का पिघलना आदि ग्लोबल वार्मिंग के कारण होनेवाले नकारात्मक प्रभाव है ।

ग्रामीण क्षेत्रों में घरेलू इंधन केलिए लकड़ी अथवा कोयला जलाने के स्थान पर बायो-गैस बनाने के बड़े संयंत्र लगाये जा सकते हैं ताकि घरों को खाना बनाने की गैस की नियमित आपूर्ति सुनिश्चित की जा सके। प्रत्येक नागरिक गलियों में कूड़ा-कचरा न फेंकने और गलियों को कूडादान न समझने का निर्णय लेले तो अधिकांश शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्रों में स्वच्छता से जुड़ी स्वास्थ्य संबंधी समस्याएँ सुलझ जायेंगी शहरों की वृद्धि, कृषि के प्रसार, बांधों के निर्माण तथा वनों के विनाश से जंगली जीवों के आवास नष्ट हुए हैं। जीवों की बहुत सी प्रजातियों और उपप्रजातियों के विलुप्त होने का खतरा उत्पन्न हो गया है ।

जंगली जीवों के आवासों को नष्ट करने के अतिरिक्त हम जानवरों और उनके भोजन को, पीड़क नाशियों तथा दूसरे रसायनो से विषाक्त कर रहे हैं। ये रसायन मछलियों, पक्षियों और लाभदायक कीटों को मार रहे हैं । ये मानव जीवन केलिए भी खतरा उत्पन्न कर रहे हैं । प्रतिवर्ष हजारों व्यक्तियों की मृत्यु हुई है और अनेक व्यक्ति बीमार हुए है।

अब वह समय आ गया है जब हम परिस्थिति की गंभीरता को पहचाने और इस प्रकार से कार्य करे जिससे हमारी आने वाली पीढ़ियों केलिए इस धरती पर जीवन और अधिक जीने योग्य बन सके। यह सच है कि मनुष्य जीवित रहना चाहता है और इसकेलिए उसे चाहिएं सांस लेने योग्य हवा तथा पीने योग्य पानी। उसे चाहिए नीला आसमान, स्वच्छ नदियों तथा हरे-भरे वन । परंतु उसे इसकी कीमत चुकानी होगी ।

पर्यावरण प्रकृति का बेशकीमती उपहार है। पर्यावरण की सुरक्षा और पारिस्थितिक संतुलन को बनाए रखना हमारा प्रमुख कर्तव्य है । हमें चाहिए कि हम पृथ्वी को हरा-भरा रखे ताकि हम प्रदूषण से मुक्त वातावरण में साथ-साथ रह सकें । हमें स्वयं को बचाने के लिए पर्यावरण को बचाना होगा | अन्यथा वह दिन अब दूर नहीं जब मनुष्य स्वयं एक संकटग्रस्त प्रजाति हो जाएगा । धरती बचाओ, पर्यावरण बचाओ दोनों ही पृथ्वी पर जीवन को बचाने से संबंधित है । एक मनुष्य होने के नाते हमें प्रदूषण और ग्लोबल वार्मिंग को कम करनेवाली गतिविधियों में सख्ती से शामिल होना चाहिए ।

विशेषताएँ :

1. पर्यावरण प्रोजेक्ट के अन्तर्गत पृथ्वी को बचाने केलिए 1970 से हर साल : 22 अप्रैल को मनाया जानेवाला दिन पृथ्वी दिवस है ।
2. इस प्रोजेक्ट (Project) को शुरु करने का उदेश्य लोगों को स्वस्थ वातावरण में रहने केलिए प्रोत्साहित करना है ।
3. इसके बारे कुछ निनाद है ।
   a) धरती बचाओ – जीवन बचाओ ।
   b) आनेवाली पीढी है प्यारी – तो पृथ्वी को बचाना है हमारी जिम्मेदारी ।
   c) धरती बचाओ – जीवन बचाओ जीवन खुशहल बनाओ ।
   d) सबको आगे आना है धरती को बचाना है ।
   e) पृथ्वी मर रही है, इसको बचाने केलिए एक जुट होना होगा, प्रदूषण दूर भगाना होगा ।
4. सब लोगों की स्वयं की जिम्मेदारी है कि हम पर्यावरण के अनुकूल गतिविधितों को अपनाकर पृथ्वी को बचाए ।

धरती को बचायें Summary in Telugu

సారాంశము

‘धरती को बचायो’ అను వ్యాసమును యన్. మనివాసకమ్ గారు రచించిరి. దీనిని శ్రీమతి సరితా భల్లా గారు హిందీలోకి అనువదించిరి. దీనిలో వాతావరణం మరియు కాలుష్యంకి సంబంధించిన విషయాలను ఎంతో అందంగా వర్ణించిరి.

మానవులు తమ దురాశ కారణంగా ప్రకృతిలో ఉండే ఎన్నో వనరులను తమ ఇష్టం వచ్చినట్లు వాడుకుంటూ పోతున్నారు. దాని వలన కొద్ది కాలానికి మానవులు మరియు ఇతర జీవులు ఈ భూమిపై ఉండలేరు. ప్రకృతి వనరులను చాలా జాగ్రత్తగా వాడుకోవాలి. 1952లో స్కాట్ హోమ్ లో జరిగిన “అంతర్జాతీయ మానవ పర్యావరణ సమ్మేళనం”లో స్వర్గీయ ఇందిరాగాంధీగారు మాట్లాడారు.

మనిషికి తినడానికి తిండి, ఉండటానికి ఇల్లు అవసరం. అవి ఎంత శుభ్రంగా ఉంటే అతని ఆయుర్ధాయం అంత ఎక్కువగా ఉంటుందని వివరించారు. భూమి నుండి మనం ఎంత తీసుకుంటున్నామో అంతా దానికి తిరిగి ఇవ్వాలి. ఉదాహరణకు అడవులలోని చెట్లను నరుకుతున్నాము. ఆ చెట్లతో మనకు కావలసిన వస్తువులని తయారు చేసుకుంటున్నాము. ఆ నరికిన చెట్టుకి బదులు ప్రక్కనే వేరొక చిన్న మొక్కను నాటుదాం. చెట్లను అధికంగా నరికివేయడం వలన వాయుకాలుష్యం ఏర్పడుతుంది. కాబట్టి ఆ కాలుష్యాన్ని నివారించడం కోసం మరల మనం మొక్కలను నాటుదాం.

భారతదేశంలో కాగితపు పరిశ్రమల వలన వచ్చే విషవాయువులను నీటిలోకి పంపడం ద్వారా నీటి కాలుష్యం ఏర్పడుతుంది కొన్ని పరిశ్రమల నుండి వచ్చే కలుషిత నీటితో పంటలను సేద్యం చేయవచ్చు. ఇప్పుడే మనం చెత్త ద్వారా మరల మనకు ఉపయోగపడే కొన్ని పదార్థాలను (Recycling) చేయడం తెలుసు కుంటున్నాము. సముద్రపు నీరు మరియు సూర్యశక్తిని ఉపయోగించి కొన్ని ప్రాంతాలలో కరెంటును ఉత్పత్తి చేయడం మన అందరికి అవగతమైన విషయం.

గ్రామీణ ప్రాంతాలలో గ్యాసు వాడకం తెలియక చుట్టు ప్రక్కల చెట్లను నరికి ఇంధనంగా కట్టెలను వాడుతున్నారు. అలాంటి వారికి బయోగ్యాస్ గూర్చి తెలియజేయాలి. కట్టెలను వాడటం వలన దాని నుండి వచ్చే పొగ వలన వాతావరణం కలుషితం అవ్వకుండా గ్యాసు పొయ్యల వాడకం గురించి వారికి తెలియజేయాలి. ప్రతి పట్టణంలో నాగరికులు ప్రతి వాడలో చెత్తా చెదారం వేయకుండా జాగ్రత్తలు తీసుకోవాలి. శుభ్రతకు సంబంధించిన విషయాలు ప్రతి ఒక్కరికి తెలియజేయాలి.

పట్టణాల వృద్ధి, అడవుల నరికివేత, పంట పొలాలకు, నిర్మాణాలకు చాలా భూమిని వాడుతున్నాము. దాని వలన అడవులలో నివశించే జంతువులు నివాసాలను కోల్పోతున్నాయి. చాలా జీవులు ఇప్పటికి మన కళ్ళముందు నుండి కనుమరుగై పోయాయి. ఇంకా అంతే కాక కొన్ని ఫ్యాక్టరీలలో నుండి వచ్చే రసాయనాల వలన ‘నీటిలో ఉండే చేపలు నష్టపోతున్నాయి. కలుషిత నీరు త్రాగి పక్షులు మరియు జంతువులు చనిపోతున్నాయి. చాలా మరణాలకు కారణం నీటి కాలుష్యం. ఇప్పుడు మనం ఈ గంభీర పరిస్థితులను ఎదిరించకపోతే రాబోయే భవిష్యత్ తరాల వారికి వాతావరణ కాలుష్యం లేకుండా భూమిని అందించగలమా?

ప్రశాంత వాతావరణం ప్రకృతి మనకి అందించిన గొప్ప వరం. చాలా వృద్ధి చెందిన దేశాలు ప్రకృతి సంపదను వారికి ఇష్టం వచ్చినట్లు వాడుకుంటున్నారు. దీని వలన కాలుష్యం ఎక్కువై ఓజోన్ పొర దెబ్బతిని సూర్యుని నుండి వచ్చే అతినీలలోహిత కిరణాల వలన మనం ఎన్నో ఇబ్బందులను పడుతున్నాము.

కొన్ని ప్రాంతాలలో ఆమ్ల వర్షాలు కురుస్తున్నాయి. భూమిని, కాలుష్య వాతావరణం నుండి మనల్ని మనం కాపాడుకుందాం. అలా లేనట్లయితే కాలుష్య వాతావరణంలో మానవ మనుగడ అసాధ్యం. జీవులు నశిస్తున్నట్లు మనం నశించిపోతాము. ప్రకృతిని (పచ్చగా) హరితంగా ఉండేటట్లు చూడడం మన అందరి కర్తవ్యం. ఈ భూమి మనది దీనిని కలుషితం కాకుండా చూసుకునే బాధ్యత మన అందరిది. అలాంటి రోజు రావాలని మనం ఆశిద్దాం.

“వృక్షో రక్షతి రక్షిత:”

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material उपवाचक 2nd Lesson हार की जीत Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi उपवाचक 2nd Lesson हार की जीत

अभ्यास

अ. निम्न लिखित प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए :

प्रश्न 1.
खड्गसिंह का चरित्र चित्रण कीजिए ?
उत्तर:
खड्गसिंह उस इलाके का प्रसिद्ध डाकू था । लोग उसका नाम सुनकर काँपते थे । होते-होते सुल्तान की कीर्ति उसके कानों तक भी पहुँची । वह एक दिन बाबा भारती के पास आया। उसने घोड़ा देखा, तो उसपर उसे बड़ा मोह हो गया। किसी न किसी सुल्तान को हड़पने की ठान ली। जाते-जाते उसने कहा- बाबाजी इस घोड़े को आपके पास रहने नही दूँगा ।

खड्गसिंह अपाहिज वेष धारण करके बाबा को धोखा दिया । घोड़े को अपना साथ ले गया। बाबा की करुण वचनों से अपना मन परिवर्तित होता है। अंत में उसने सुल्तान (घोड़े ) को बाबा तक पहुँचाता है । डाकू को भी हृदय होता है । डाकू भी सामान्य मानव जैसा सोचता है । इस प्रकार की आलोचना हमें खड्गसिंह चरित्र द्वारा मालूम होता है ।

प्रश्न 2.
बाबा भारती का सुल्तान के प्रति लगाव कैसा था ?
उत्तर:
माँ को अपने बेटे और किसान को अपने लहलहाते खेत देखकर जो आनंद आता है, वही आनंद बाबा भारती को अपना घोड़ा देखकर आता था । भगवद्-भजन से जो समय बचता, वह घोड़े को अर्पण हो जाता । बाबा भारती उसे ‘सुल्तान’ कहकर पुकारते, अपने हाथ से खरहरा करते, खुद दानना खिलाते और देख- देखकर प्रसन्न होते थे। “मैं सुल्तान के बिना नहीं रह सकूँगा “, उन्हें ऐसी भ्रान्ति सी हो गई थी । खड्गसिंह उस घोड़े को हड़पने पर छोटे बच्चे जैसे रोता था । फ़िर सुल्तान को अंत में देखकर बेहद खुश हो जाता है ।

हार की जीत Summary in Hindi

लेखक परिचय

हिंदी के श्रेष्ठ कहानिकारों में सुदर्शन का नाम बड़े आदर के साथ लिया जाता है । सुदर्शन का जन्म सन् 1896 में पाकिस्तान के सियालकोट में हुआ था । वे हिन्दी के प्रसिद्ध साहित्यकार थे । उनका वास्तविक नाम ‘पण्डित बद्रीनाथ भट्ट’ था । सुदर्शन प्रेमचन्द परम्परा के कहानीकार थे । मुंशी प्रेमचन्द और उपेन्द्रानाथ ‘अश्क’ के समान ही वे हिन्दी और उर्दू में लिखते रहे । उन्होंने अपनी प्रायः सभी प्रसिद्ध कहानियों में समस्याओं का आदर्शवादी समाधान प्रस्तुत किया है । वे अपनी सरल और हृदय को छू जाने वाली कहानियों के लिए प्रसिद्ध हैं।

‘हार की जीत’, ‘सच का सौदा’, ‘अठन्नी का चोर’, ‘साईकिल की सवारी’, ‘तीर्थयात्रा’, ‘पत्थरों का सौदागर’, ‘पृथ्वी वल्लभ’ उनकी प्रसिद्ध कहानियाँ हैं । ‘भागवंती (उपन्यास) ‘आनरेसी मजिस्ट्रेट’ (प्रहसन), ‘सिकंदर’ पटकथा आदि भी उनकी चर्चित रचनाएँ हैं । उनकी भाषा सरल, स्वाभाविक, प्रभावोत्पादक और मुहावरेदार थी । सुदर्शन जी को गद्य और पद्य दोनों ही में महारत प्राप्त थी । साहित्य-सृजन के अतिरिक्त पंडित सुदर्शन ने अनेकों फिल्मों की पटकथा और गीत भी लिखे थे। ऐसे महान लेखक का निधन सन् 1967 में हुआ ।

‘हार की जीत नामक इस कहानी के कहानीकार श्री सुदर्शनजी है । वे हिन्दी के प्रसिद्ध साहित्यकार थे । सुदर्शन प्रेमचन्द परम्परा के कहानीकार थे । सुदर्शन हिंदी कहानीकारों में प्रमुख हैं। हिंदी कहानी साहित्य के विकास में सुदर्शन का महत्वपूर्ण स्थान है। ‘हार की जीत उनकी पहली कहानी है ।

सारांश  

बाबा भारती एक साधु थे । वे सब कुछ त्यागकर गाँव के बाहर एक मंदिर में रहते थे । उनके पास एक सुंदर घोड़ा था। चाल में उसके जोड़ का घोड़ा उस प्रदेश में नही था। बाबा भारती घोड़े से बहुत प्यार करते थे। रोज़ शाम को घोड़े पर बैठकर आठ-दस मील घूमते थे । घोड़े को लेकर वे फूले न समाते थे । घोड़े का नाम सुल्तान था ।

खड्गसिंह वहाँ का एक डाकू था । लोग उसका नाम सुनकर काँपते थे । उसने सुल्तान के बारे में सुना । वह एक दिन बाबा भारती के पास आया ! उसने घोड़ा देखा, तो उसपर उसे बड़ा मोह हो गया । किसी न किसी तरह सुल्तान को हड़पने की ठान ली। जाते-जाते उसने कहा- बाबाजी, इस घोड़े को आपके पास रहने नहीं दूँगा ।

एक दिन हमेशा की तरह बाबाजी शाम के वक्त घोड़े पर सवार होकर चल रहे थे । तब रास्ते में एक अपाहिज ने विनती की कि उसे घोड़े पर चढ़ा लिया जाए। बाबाजी को दया आयी । उन्होंने उसे घोड़े पर बिठाया । वह अपाहिज खड्गसिंह था । उसने कहा – ‘बाबाजी, अब यह घोड़ा मेरा हो गया ।’ कहते कहते वह चलने लगा ।

बाबा भारती एक क्षण के लिए अवाक् रहे, लेकिन तुरंत संभल गये । उन्होंने खड्गसिंह को रोककर कहा कि मानता हूँ कि यह घोड़ा तुम्हारा हो चुका। मैं घोड़ा नहीं मागूँगा । लेकिन इस घटना के बारे में किसी से कुछ न कहना ।

खड्गसिंह ने परेशान होकर कारण पूछा। तब बाबा भारती ने कहा कि यह बात किसी को मालूम हो जाए, तो लोग किसी गरीब या अपाहिज पर विश्वास नहीं करेंगे, उन्हें उनपर दया नहीं आएगी ।

यह सुनकर खड्गसिंह की आँखे खुल गयी । वह बाबा भारती के उच्च विचार के सामने एकदम हार गया । वह उसी दिन घोड़े को अस्तबल में छोड़कर चला गया । सुल्तान को पाकर बाबा भारती बेहद खुश हुए और सजल नेत्रों से कहने लगे- अब गरीबों की सहायता से कोई मुँह न मोड़ेगा ।

विशेषताएँ : बाबा भारती इस कहानी में हार कर भी अंत में जीत पाया । बाबा अपनी बातों से खड्गसिंह में परिवर्तन लाया । बाबा ने खड्गांसंह से सिर्फ यह वाक्य कहा कि तुमने धोखे से मेरा प्राण प्रिय सुल्तान को चुराया । जिस प्रकार तुमने चुराया इस घटना के बारे किसी से मत कहना क्यों कि लोग “दुखियों पर विश्वास न करेंगे ।” बाबा जी के विचार कितना ऊँचा और पवित्र है । साधुओं की दृष्टि में दूसरों की भलाई है, अपने भलाई से महान होता है ।

हार की जीत Summary in Telugu

సారాంశము

ప్రస్తుతం మనం చదువుకున్న ఈ పాఠం ‘గద్య వివిధా’ (ఉపవాచకం)లోని ‘हार की जीत’ అనే ఈ కథని వ్రాసింది సుదర్శన్ గారు. హిందీలో ప్రేమచంద్ కథలు వ్రాయడంలో ఎంత స్థానాన్ని పొందారో అంతటి సమాన స్థానం పొందిన వ్యక్తి సుదర్శన్ గారు. ఈ కథలో మహాత్ములు, సాధువులు దీనజనుల కోసం ఏవిధంగా ఆలోచిస్తారు అన్న విషయం గురించి తెలియచేశారు.

బాబా భారతి ఈ కథలో ముఖ్యపాత్ర. ఆయన ఒక సాధువు. తన సంపదని అంతా దీనజనులకు పంచి గుడిలో నివశిస్తున్నారు. ఆ గుడి గ్రామానికి వెలుపల ఉంటుంది. వారివద్ద ఒక అందమైన గుర్రం ఉంది. గుర్రం చాలా వేగంగా వెళుతుంది. అంతేకాక చూడటానికి రెండు కళ్ళు సరిపోవు. ఆ గుర్రం పేరు సుల్తాన్. బాబా భారతి ఆ గుర్రాన్ని తన బిడ్డవలె పెంచుతున్నారు. ప్రతిరోజు సాయంత్రం 8, 10 కిలోమీటర్లు గుర్రంపై సవారీ చేసేవారు. ఆ గుర్రాన్ని చూసి ఎంతో మురిసిపోయే వారు.

ఆ ప్రాంతంలో ఖడ్గసింహ అనే ఒక బందిపోటు ఉండేవాడు. ప్రజలు అతని పేరు వినగానే చాలా భయపడేవారు. ఖడ్గసింహ చాలా క్రూర స్వభావంగల వ్యక్తి. అతను సుల్తాన్ యొక్క గొప్పతనం గురించి విన్నాడు. ఒకరోజు బాబా భారతి వద్దకు వచ్చి గుర్రాన్ని చూసి దానిని తను ఎలాగైనా తీసుకువెళతానని చెప్పి వెళ్ళిపోతాడు. బాబా చాలా భయపడిపోతాడు. ఎన్నో రాత్రులు దానికి కాపలా కాస్తాడు. తన బిడ్డలాంటి సుల్తాన్ తనను వదిలి ఎలా ఉండగలదు, తను ఎలా ఉండగలడు అన్న ఆలోచన అతని మనసుని కలచివేస్తుంది. చాలారోజులు గడచిపోయాయి.

రోజువలె బాబా సుల్తాన్పై షికారుకి వెళ్ళారు. దారిలో ఒక నడవలేని స్థితిలో ఉన్న ఒక వ్యక్తి ముసుగుతో కనిపించాడు. ఆ వ్యక్తి బాబాని తనని వేరొక ప్రాంతంలో దింపమని కోరాడు. బాబా అతని మాటలు నమ్మి గుర్రంపై ఎక్కించుకున్నాడు. తర్వాత ఆ వ్యక్తి బాబాని తోసి గుర్రం కళ్ళెం పట్టుకున్నాడు. బాబాకి అప్పుడు అర్థం అయ్యింది. తను మోసపోయానని, ఆ వ్యక్తి ఇంకెవరు కాదు ఖడ్గసింహ. తను చెప్పినట్లు ఖడ్గసింహ ఆ గుర్రాన్ని తన హస్తగతం చేసుకున్నాడు.

బాబా గారు ఒక క్షణం అవాక్కు అయి తనని తాను సంభాలించుకున్నారు. బాబా గారు ఖడ్గసింహాని ఆపి ఇప్పుడు ఈ గుర్రం నీది అయినది. నేను నీ నుండి ఈ గుర్రాన్ని కోరను. ఈ విషయం గురించి నీవు ఎవరితో ప్రస్తావించవద్దు. ఇదే నా విన్నపం. ఖడ్గసింహకి ఏమి అర్థం కాలేదు. ఎందుకు బాబా అలా మాట్లాడారో తెలుసుకోవాలని అనుకున్నాడు ? బాబా నీవు నాతో ఎందుకు ఎవరితో ఈ సంఘటన చెప్పవద్దని అన్నావు అని ప్రశ్నించాడు.

బాబా ఇలా సమాధానం చెప్పారు. ప్రజలకు నీవు అపాహిజుని వేషంలో వచ్చి నన్ను మోసం చేశావని తెలిస్తే ఎవరు దీనులకు, దుఃఖితులకు సహాయం చేయరు. వారికి దీనులపై దయ కలగదు. బాబా మాటలు విన్న ఖడ్గసింహకి హృదయ పరివర్తన కలిగింది. బాబా యొక్క (గొప్ప) ఉన్నతమైన ఆలోచనకి తను చలించిపోయాడు. బాబా ముందు తను ఓడినట్లు అదే రోజు రాత్రి గుర్రాన్ని తీసుకువెళ్ళి బాబాగారి గుర్రపుశాలలో వదిలేశాడు.

సుల్తాన్ తిరిగి అక్కడ ఉండటం చూసిన బాబా ఆనందానికి అవధులు లేవు. ఇప్పుడు బాబా ఈ విధంగా అన్నారు. ఎవరు దీనులకు సహాయం చేయకుండా ఉండరు. బాబా మాటలు ఖడ్గసింహలాంటి బందిపోటు మనసునే మార్చివేయకలిగింది. మహాత్ములు తమ సుఖం కోసం కాక ప్రజల సుఖం కోరుకుంటారు అన్న వాక్యం నిజం.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material उपवाचक 1st Lesson शिक्षा Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi उपवाचक 1st Lesson शिक्षा

अभ्यास

अ. निम्न लिखित प्रश्नों के उत्तर तीन चार वाक्यों में दीजिए :

प्रश्न 1.
रवींद्र का लक्ष्य क्या था ?
उत्तर:
रवींद्र एक छोठी से गाँव का लड़का था । गरीब परिवार का रवींद्र खुद अपने बलबूते पर पढ़ता चला गया । हर परिक्षा में प्रथम रहता था । दसवी कक्षा में प्रथम आने पर रवींद्र का उत्साह दुगना हो गया और अधिक लगन से पढ़ने लगा । उसका एक . मात्र लक्ष्य खूब पढ़कर आई.ए.एस बनना है । उसने अपना ध्यान आई.ए.एस की परीक्षा पास कर एक अधिकारी बननें पर केन्दित किया । अंत में कलक्टर बन जाता है ।

प्रश्न 2.
रवींद्र नौकरी क्यों नहीं करना चाहता था ?
उत्तर:
रवींद्र के गाँव में एक कारखाने शुरु हो गया । यह कारखाना कार बनाने का है । गाँव के गरीब परिवारों को मजदूरी मिल गई । नौजवान कारखाने में भरती हो रहे थे । रवींद्र के माता पिता भी रवींद्र को नौकरी में भरती होने केलिए कहते थे। लेकिन रवींद्र कारखाने में नौकरी करना नही चाहता था क्यों कि नौकरी करेगा तो क्लर्क हो जाता। अगर. आई.ए.एस पढेगा तो कलक्टर बनेगा । तब वह जिले का मालिक बनेगा । नौकरी करने से उसका सपना कभी पूरा नही होगा । इसलिए रवींद्र नौकरी करने से इनकार करता है’ ।

शिक्षा Summary in Hindi

लेखक परिचय

मनमोहन भाटिया का जन्म सन् 1958 में दिल्ली में हुआ । उन्होंने हिंदूकालेज, दिल्ली से बी. कॉम और कैंपस लाँ सेंटर से एल. एल. बी. उपाधि प्राप्त की है । उन्हें बचपन से ही कहानियाँ लिखने में बड़ी रुचि थी। भारत की कई प्रसिद्ध पत्र – पत्रिकाओं में उनकी कहानियाँ प्रकाशित हुई हैं। उनकी प्रसिद्ध कहानियों में ‘बड़ी दादी’, ‘ब्लू टरबन’, ‘अखबार वाला’, ‘अहंकार’, ‘मोबाइल – लत’, ‘लाइसंसे’ और शिक्षा प्रमुख हैं ।

प्रस्तुत कहानी ‘शिक्षा’ अभिव्यक्तिकथा महोत्सव द्वारा पुरस्कृत की गई है । इस कहानी में रवींद्र नामक बालक के माध्यम से शिक्षा का महत्व बताया गया है। शिक्षा में ज्ञान, उचित आचरण और तकनीकी दक्षता, शिक्षण और विद्या प्राप्ति आदि समाविष्ट हैं । इस प्रकार यह कौशलों (Skills) व्यापारों या व्यवसायों एवं मानसिक, नैतिक और सौन्दर्य विषयक के उत्कर्ष पर केंद्रित है ।

शिक्षा व्यक्ति की अंतर्निहित क्षमता तथा उसके व्यक्तित्व, को विकसित करने वाली प्रक्रिया है ।

प्रस्तुत कहानी ‘शिक्षा’ की रचना मनमोहन भाटिया ने की । आप कैंपस लॉ सेंटर से एल. एल. बी. उपाधि प्राप्त की है । प्रस्तुत कहानी ‘शिक्षा’ अभिव्यक्ति महोत्सव द्वारा पुरस्कृत की गई है ।

सारांश

मुख्य राजमार्ग से कटती एक संकरी सड़क आठ किलोमीटर के बाद नहर पर समाप्त हो जाती है। नहर पर जाने केलिए कच्चा पुल एकमात्र साधन है । जब नहर में अधिक पानी छोड़ा जाता है, तब फुल टूट जाता है और नाव से नहर पार जाया जाता है । यह अस्थायी पुल जिस नहर पार के गाँववाले खुद बनाते हैं, बरसात के महिनों में भी अधिक पानी के आ जाने पर टूट जाता है। सरकार ने कभी पुल को पक्का करने की नही सोची । नहर के पार गाँवों में गरीब परिवारों की संख्या अधिक है । आधे छोटे खेतों में फसल बो कर गुजारा करनेवाले और दूध बेचने का काम करते हैं ।

शिक्षा से गाँववालों का दूर- दूर तर कोई वास्ता नही है । ऐसा लगता था, कि नहर पर आधुनिक सभ्यता ने अपने पैर अभी तक नही रखे हैं । नहर से पहले गाँव में एक स्कूल हैं । जहाँ नहर पार गाँव के बच्चे इसलिए पढ़ने जाते हैं, क्योंकि सरकारी स्कूलों में मुफ्त शिक्षा और दोपहर का खाना मिलता है । इसके अतिरिक्त गाँव वाले अपने बच्चों को पढ़ने केलिए प्रोत्साहित नही करते, जब कोई बच्चा फेल होता तो, स्कूल से निकाल लिया जाता है ।

इस सबके बावजूद कुछ बच्चों पर सरस्वती मेहरबान है, प्रकृति चाहती है कि वे पढ़ लिख कर सभ्यता में अज्ञानता को दूर कर ज्ञान का प्रकाश चारों तरफ फैलाएँ। ऐसे ही बच्चों में रवींद्र प्रमुख था । गरीब परिवार का रवींद्र, खुद अपने बलबूते पर पढ़ता चला गया । जिस स्कूल का रिज़ल्ट कभी दस प्रतिशत से अधिक नहीं आया, रवींद्र दसवी कक्षा की बोर्ड परिक्षा में पूरे जिले में प्रथम आया। जिले में प्रथम आने पर रवींद्र का उत्साह दुगना हो गया । और अधिक लगन से पढ़ने लगा । प्रिंसिपल ने रवींद्र की श्रद्धा पढाई में देखकर छात्रवृत्रि केलिए आवेदन किया और दो वर्ष केलिए छात्रवृत्ति भी करवा दी। होनहार रवींद्र जोश, बात मानकर तू कारखानें में काम पर लग जा । इतनी अच्छी नौकरी हाथ से छूट जाने के पहले ही भरती हो जा ।

रवींद्र ने लाख समझाने की कोशिश की लेकिन सब बेकार, आखिर थक कर उसने कारखाने में नौकरी कर ली। रवींद्र को स्टोर में ड्यूटी दी गई, छः हज़ार रूपये का वेतन पाकर घर वाले तो खुश हो गए, लेकिन रवींद्र का मन दुखी था। दो महीने जैसे वैसे काटे । बारहवी कक्षा की बोर्ड परिक्षा का रिज़ल्ट घोषित हुआ । दसवी कक्षा में रवींद्र जिले में प्रथम आया था, इस बार वह पूरे राज्य में प्रथम रहा।

राज्य सरकार ने आगे पढ़ने केलिए छात्रवृत्ति की घोषणा की, जिससे उत्साहित होकर रवींद्र ने कॉलेज में दाखिला लिया और नौकरी छोड़ दी। नौकरी छोड़ने की खबर मिलते ही रवींद्र के माता – पिता दोनों बहुत नाराज हुए और प्रिंसिपल को कोसने लगे । रवि के पिता रमाशंकर दो-तीन पड़ोसियों को साथ लेकर प्रिंसिपल के कवार्टर मे जाकर गालिया दी । प्रिंसिपल ने बहुत समझाने की कोशिश की लेकिन कोई प्रभाव ना पड़ा। थक कर प्रिंसिपल ने कहा कि आपका लड़का है, जो आप उचित समझे, वही करे ।

प्रिंसिपल ने रवि को समझाया कि उसकी छात्रवृत्रि पढाई का खर्च सहन कर लेगी, यदि वह अपने परिवार को समझा सके तो भविष्य केलिए उत्तम रहेगा । रवींद्र के पिता – रवि से कहा कि ” आगे पढने की कोई जरूरत नही” नौकरी करेगा तो पैसे कमाएगा । पढाई करेगा तो पैसे खर्च होंगे। तू अब पढ़ लिख गया है । अपने आप हिसाब लगा ले। पूरा वेतन मिलेगा ।

रवींद्र पिता से कहा कि कारखानें की नौकरी में पूरी जिन्दगी क्र्क बन कर रह जाऊँगा । “लेकिन मेरा एक मात्र लक्ष्य आई ए. एस बनना है । मै उसकेलिए खूब पढूँगा, मै अधिकारी बन कर आप को दिखाऊँगा । पिता ने धमकी दिया कि ” घर में रहना है तो पढ़ने का भूत उतारना होगा” । लेकिन रवींद्र को पढ़ने की धुन थी, उसने कॉलेज में दाखिल ले लिया । यह सुनते ही रमाशंकर आगबबूला हो गया, रवि को घर से बाहर निकाल दिया। माँ ने दरवाजा बंद कर दिया।

रवींद्र अब क्या करेगा, प्रिंसिपल सार के पास जाकर रहने केलिए जगह माँगा तो क्वार्टर में रहने के लिए कमरा दिया । लेकिन रवींद्र के माता पिता ने गाँव वालों के संग प्रिंसिपल के घर धावा बोल दिया और खुले शब्दों में कहा कि गाँव के बच्चों को भड़काना बंद कर दे वरना उसे स्कूल रहने नही देंगे । प्रिंसिपल रवींद्र को अपने घर में नही रख सकता । रवींद्र को प्रिंसिपल के घर भी छोड़ना पडा । सीधे शहर केलिए रवाना हो गया । काँलेज के पास एक मंदिर था । वह वहाँ कुछ देर बैठा रहा । रात को मंदिर बंद हो गया। उसकी जेब में फूटी कोड़ी नहीं थी । बस एक पैंट कमीज में घर से निकल था ।

सारी रात मंदिर परिसर में गुज़ार दी । भक्तों के दिए प्रसाद से पेट की भूख शांत की। मंदिर का पुजारी दो दिनों से रवि को देख रहा था । रवि से पूछा क्यों मंदिर में सो रहे हो ? रवींद्र आपनी कहानी सुना दी और काँलेज में दाखिले और छात्रवृत्ति के कागज दिखाए तब पुजारी की यकीन आया कि रवींद्र सच बोल रहा है । पुजारी ने शर्त रख दी कि यदि तुम मंदिर में रहकर काँलेज जाना चाहोगे तो मेरे दोनों बच्चों को पढ़ाना होगा और मंदिर की सफाई करनी होंगी। रवि ने शर्ते मान ली। काँलेज में पढ़ाई और शाम को पुजारी के बच्चों को पढाना यही उसकी दिनचर्या बन गया। प्रिंसिपल उसका मार्ग दर्शन करते रहे, और हौसला बढा ते रहे ।

सारे कॉलेज में मिस्टर ‘पढ़ाकू’ के नाम से मशहुर हो गया पुराने कपडों में उसकी गरीबी झलकती थी, पैदल आया – जाया करता था जिसके कारण कोई उसे पास नही आने देता था । लेक्चरर और प्रोफेसर ही उसके साथी थे। पहला वर्ष पूरा हुवा, परीक्षाओं में काँलेज में प्रथम रहा और उसके जितने अंक कॉलेज के इतिहास में किसी के नही आए ! सब दोस्ती करने लगे । पुजारी के बच्चे भी अच्छे नंबरों से पास हुए। रवि बड़ी श्रद्धा से मंदिर की सफाई करता, मंदिर की सफाई देख कर भक्तों की संख्या बढ गयी । पढने की लगन से वह पूरी यूनीवर्सिटी में प्रथम रहा और आई ए एस की परीक्षा पहली कोशिश में मेरिट केसाथ पास की।

सब लोग रवि की तारीफ किये । पिंसिपल साहब जिसने बचपन से रवि को कलक्टर बनने केलिए प्रोत्साहन दिया वह आज बहुत खुश हुवे । रवि से कहाकि तुमने अपने नाम को सार्थक कर दिया । ” हंमेशा सत्य की राह पर चलों; किसी रूकावट से मत डरना यही मेरी शिक्षा है और तुम्हे आशीर्वाद है ।

ट्रेनिंग के बाद जहाँ बाकी आई.ए.एस. अफसरों ने शहरों में अपनी पोस्टिंग चाही, रवींद्र ने अपना पिछडा जिला चुना पहला काम उसने नहर पर पुल बननाने का किया। रवींद्र माता पिता खुशी से फूले नही समाए । रवींद्र के माता पिता प्रिंसिपल साहब से माफ़ी माँगे । “तुम गाँव निवासी अज्ञानता का पर्दा उतार दो, पढाई की महिमा को समझो, यही मेरा सपना है । यही मेरी माफी है ।” प्रधानाचार्य ने कहा । पाँच साल बाद रवि अपने गाँव आ रहा है। पूरा गाँव रवींद्र के स्वागत में खड़ा था । माता – पिता ने अपने बेटे को गले लगाया। तीनों की आँखे नम थी ।

विशेषताएँ : अनपढ परिवार में पले बड़े रवींद्र कलक्टर बनना चाहा, आई.ए.एस परीक्षाओं केलिए बहुत मेहनत किया। कलक्टर बनने केलिए वह जो रास्ता चुना उस रास्ते में कितनी तकलीफें आने पर भी तकलीफों से अपने आप बचाते अपना लक्ष्य आई.ए.एस तक पहुँचा । गरीब परिवार के बच्चे होने पर भी सरस्वती कटाक्ष से अपनी मंजिल तक पहुँचा । कितने रात, कितने दिन रवींद्र परिश्रम किया भगवान ही जाने । परिश्रम का फल अंत मिला। रवींद्र जैसे बच्चे सब केलिए आदर्शप्राय हैं।

यह कहानी पढ़ने के बाद सब के मन में किसी न किसी उच्च पदवी को प्राप्त करने की आशा होगी ।

शिक्षा Summary in Telugu

సారాంశము

ప్రస్తుతం మనం చదువుతున్న ఈ పాఠం “గద్య వివిధా” (ఉపవాచకం) లోనిది. ‘శిక్ష’ (చదువు / education) అనే ఈ కథని వ్రాసింది మనమోహన్ భాటియాగారు. వీరు ఎల్.ఎల్.బి. ఉపాధి పొందిన వ్యక్తి. ప్రస్తుత కథ ద్వారా చదువు యొక్క గొప్పతనం గురించి వివరించారు. అభివ్యక్తి కథా మహోత్సవంలో పురస్కారం పొందిన కథ. ఈ కథలో రవీంద్ర అనే పిల్లవాడి ద్వారా చదువు యొక్క గొప్పతనాన్ని మనకు తెలియజేశారు.

‘శిక్ష’ అనే ఈ కథ ప్రారంభం ఒక చిన్న గ్రామం నుండి మొదలైంది. ఆ గ్రామం జాతీయరహదారికి ఎనిమిది కిలోమీటర్ల సన్నని ఇరుకైన రోడ్డుకి దూరంగా ఉంటుంది. ఆ గ్రామానికి వెళ్ళడానికి మధ్య ఒక కాలువ ఉంది. ఆ కాలువపై చిన్న వంతెన ఊరి వారందరూ కలిసి నిర్మించుకున్నారు. వర్షాకాలం కాలువలో నీరు ఎక్కువైతే వంతెన కూలిపోయేది. అప్పుడు తాత్కాలికంగానే వంతెన ఊరువారందరూ కట్టుకునేవారు.

(సర్కారు) ప్రభుత్వం సరియైన బలిష్టమైన వంతెన కట్టడానికి ముందుకు రాదు. కారణం ఎవరు (వారిని) గ్రామ ప్రజలను పట్టించుకునేవారు కాదు. ఆ ప్రజలు పంటలు పండించడం, ఆవుల, మేకల పెంపకం లాంటివి చేసుకొని జీవనం గడిపేవారు. పాలను పట్టణానికి ఆ వంతెనపై వెళ్ళి సరఫరా చేసి డబ్బు సంపాదించుకునేవారు. అక్కడి పిల్లలు చదువుకోవడానికి సర్కారు పాఠశాల ఉండేది.

చదువు ఉచితంగా నేర్పిస్తారని, మధ్యాహ్నం భోజనం ఉచితంగా పెడతారనే ఉద్దేశ్యంతో తల్లిదండ్రులు పిల్లలని పాఠశాలకి పంపించేవారు. పరీక్షలలో పిల్లవాడు తప్పితే చదువు మాన్పించి పనికి పంపేవారు. వారిలో ఏ ఒక్కరికి చదువు యొక్క. విలువ తెలియదు. కాని అటువంటి మట్టిలో కూడా కొన్ని మాణిక్యాలు ఉన్నట్లే రవీంద్ర మన కథలో (నాయకుడు) ముఖ్యపాత్ర. ఆ గ్రామంలో నివసించే పిల్లవాడు. అతను చదువులో చాలా చురుకుగా ఉండేవాడు. ప్రతి తరగతిలో క్లాస్ ఫస్ట్ వచ్చేవాడు.

పదవ తరగతిలో అతను జిల్లాలో అత్యంత మార్కులు సంపాదించి పాఠశాలకి గురువులకి మంచిపేరు తెచ్చిపెట్టాడు. అతని ప్రధానోపాధ్యాయుడు రవిని మెచ్చుకొని తర్వాత చదువుకు అతనికి స్కాలర్షిప్ వచ్చే అవకాశం కల్పించారు. రవి ఇంటర్ రెండు సంవత్సరాలు పూర్తి చేశాడు. వేసవి సెలవులు వచ్చాయి. పరీక్షా ఫలితాల కోసం ఎదురుచూస్తున్నాడు. సమయం వృధా చేయక జీవితంలో ఒక లక్ష్యం ఎంచుకొని ఆ లక్ష్యం కోసం ఎంతో కష్టపడుతున్నాడు. అతని లక్ష్యం కలెక్టరు అవ్వడం.

ఆ ఊరిలో కొద్ది సంవత్సరాలు అనగా రెండు ఏళ్ళు క్రితం ఒక కార్ల కంపెనీ ఫ్యాక్టరీ కట్టడం ప్రారంభించింది. ఇప్పుడు పూర్తి అయింది. ఊరిలో వారికి పని దొరికింది. ప్రతి ఒక్కరు కార్ల కంపెనీలో చేరి నెలకు 5, 6 వేల రూపాయలు సంపా దించుకుంటున్నారు. ఊరిలో రవి తోటి పిల్లలు ఉద్యోగంలో చేరి డబ్బు సంపా దిస్తున్నారని తెలిసిన వారి తల్లిదండ్రులు రవిని కూడా పనిలోకి వెళ్ళమని చెప్తారు. కాని రవి నిరాకరిస్తాడు.

తల్లిదండ్రులకు తను ఐ.ఎ.ఎస్. చదివి గొప్ప వ్యక్తిగా పేరు తెచ్చుకుంటానని నచ్చచెప్పాడు. కాని తండ్రి రమాశంకర్ రవిని మందలించి పనికి పంపుతాడు. రవి దీనికి కారణం తన ఆర్థిక పరిస్థితులు అని తలచుకొని బాధపడతాడు. రవికి ఇద్దరు అక్కలు, అన్న ఉన్నారు. అన్నగారి వివాహం కోసం షావుకారు వద్ద అప్పుచేసి, దాన్ని తీర్చలేక సగం పొలం అతని పేరున వ్రాస్తారు. మిగిలిన కొద్దిపాటి పొలంలో పండించే పంటతో ఇంటిని నడుపుతున్నారు.

ఇటువంటి పరిస్థితులలో తను ఎంత చెప్పివా తల్లిదండ్రులు వినిపించుకోరని అర్థం చేసుకుని, ఫ్యాక్టరీలో స్టోరుకీపరు పనిలో చేరతాడు. కాని అతను తన మనసులో ఎంతో బాధపడుతుంటాడు. నెలకు 6 వేల రూపాయలు తన కొడుకు సంపాదిస్తున్నాడని తల్లిదండ్రులు మురిసిపోతారు. వేసవి సెలవులు రెండు నెలలు ఎలాగో గడిచిపోయాయి. ఇప్పుడు ఇంటర్ పరీక్షా ఫలితాలు వెల్లడి అయ్యాయి. రవీంద్ర ఆ జిల్లాలోనే ప్రథమ స్థానం పొందాడు. ప్రధానోపాధ్యాయుడు రవీంద్రని మెచ్చుకొని ప్రభుత్వం తరఫున మరల స్కాలర్షిప్ ఇప్పించారు. రవీంద్ర కాలేజిలో బి.ఎ. మొదటి సంవత్సరం జాయిన్ అయ్యాడు.

ఫ్యాక్టరీలో ఉద్యోగాన్ని వదిలివేశాడు. ఆ మాట విన్న తల్లిదండ్రులకు ఎంతో కోపం వచ్చింది. రవీంద్రకు పై చదువులు చదవద్దు ఊరిలో ఉంటూ ఫ్యాక్టరీలోనే పనిచేయమని చెప్పారు. కాని రవీంద్ర ససేమిరా ఒప్పుకోడు. తండ్రి మాటలను పట్టించుకోని కారణంగా తండ్రికి కోపం వచ్చి రవీంద్రని ఇంటిలో నుండి పంపిం చివేస్తాడు.

ప్రిన్సిపాల్ ఇంటికి వెళ్ళి తన కొడుకు ఇలా అవ్వడానికి ఆయనే కారణమని తీడతారు. ప్రిన్సిపాల్ ఎంత చెప్పడానికి ప్రయత్నించిన ఒప్పుకోరు. ఊరిలో తమ పిల్లలని తమకు వ్యతిరేకంగా మారుస్తున్నాడని ఊరి వారందరికి చెప్పి, జాగ్రత్తగా ఉండమని బెదిరించి వెళ్ళిపోతారు రవీంద్ర తల్లిదండ్రులు. ఇంటిలో నుండి నెట్టివేసిన రవిని తన ఇంటిలో ఆశ్రయం కల్పించిన ప్రిన్సిపాల్ ఈ ఘటన జరిగిన తర్వాత అక్కడ నుండి వెళ్ళిపోమని చెబుతారు.

ఎటు వెళ్ళాలి అని ఆలోచించి రవీంద్ర తన కాలేజి ఉండే పట్టణానికి చేరుకు న్నాడు. కాలేజి తెరవడానికి వారం రోజులు పడుతుంది. అతనికి చదువుకు మాత్రమే స్కాలర్షిప్ వచ్చింది, ఉండటానికి కాదు. ఎక్కడ ఉండి తను చదువుకోవాలని ఆలోచిస్తాడు. పట్టణంలో ఒక ప్రాంతంలోని గుడి వద్దకు చేరుకున్నాడు. గుడిలో రాత్రి దాకా గడిపాడు. గుడి తలుపులు మూసిన తర్వాత అక్కడే మంచినీళ్ళు త్రాగి బయట పడుకున్నాడు. తింటానికి డబ్బులు కూడా లేవు. ఒంటిపై ఉన్న దుస్తులు తప్ప అతని వద్ద చిల్లిగవ్వ కూడా లేదు. గుడి గంటల శబ్దం అయిన తర్వాత కళ్ళు తెరిచి చూశాడు. ఉదయం అయినది.

కొందరు భక్తులు ప్రసాదం పంచుతుంటే రవీంద్ర ఆ ప్రసాదం తిని తన ఆకలిని తీర్చుకున్నాడు. రెండవరోజు అలానే రాత్రి అయ్యేవరకు గడిపాడు. గుడి బయట తలుపుల వద్ద నిద్రిస్తాడు. ఇది గమనించిన పూజారి రవీంద్రని నువ్వు ఎవరు? ఎందుకు రెండు రోజుల నుండి ఇక్కడే ఉంటున్నావు అని ప్రశ్నిస్తాడు. రవీంద్ర తన కథ వినిపించి తన జేబులోని స్కాలర్షిప్ పత్రాలు, కాలేజిలో చేరిన వాటి తాలుకు పత్రాలు చూపిస్తాడు. పూజారి అవి చూసి నిజం అని నమ్మి కొన్ని షరతులు పెట్టి ఇక్కడ గుడిలో ఉండటానికి అంగీకరిస్తాడు.

వేకువజామునే లేచి గుడిని శుభ్రం చేయాలి తన ఇద్దరు పిల్లలని చదివించాలని, ధార్మిక సంబంధమైన కార్యక్రమాలలో తనకి సహాయం చేయాలి అని షరతులు పెట్టాడు ఆ పూజారి. పూజారి చెప్పిన షరతులకు అంగీకరించి రవీంద్ర తన పనులు తాను ఎంతో శ్రద్ధగా చేసేవాడు. ఉండటానికి స్థలం దొరికినందుకు ఆ భగవంతునికి ధన్యవాదములు చెప్పుకున్నాడు.

కళాశాలలో పిల్లలు మంచి వస్త్రాలు ధరించి, కార్లలో వచ్చేవారు. కాని రవీంద్రుని వద్ద చిరిగిన ఒక జత బట్టలు తప్ప ఏమి లేవు. నడిచి వెళ్ళి, తిరిగి నడిచి వచ్చేవాడు. అతని దుస్తులు చూసి ఎవరు అతనితో స్నేహం చేసేవారు కారు. కాని ప్రిన్సిపల్గారు రవీంద్రకు తోడుగా ఐ.ఎ.ఎస్. కావడానికి కావలసిన విషయాలు వివరిస్తూ మంచి మార్గాన్ని చూపించేవారు.

తరగతులు జరగనప్పుడు గ్రంథాలయానికి వెళ్ళి పుస్తకాలను చదువుతూ సమయాన్ని గడిపేవాడు. అందరు రవీంద్రని పుస్తకాల పురుగు అని ఎగతాళి చేసేవారు. లెక్చరర్స్ అతనికి మంచి దారిని చూపేవారు. బి.ఎ. మొదటి సంవత్సరం పూర్తి అయింది. రవీంద్ర ఎంత మార్కులు తెచ్చుకున్నాడంటే ఇంత వరకు ఆ కళాశాల రికార్డులలో రాని అన్ని మంచి మార్కులు తెచ్చుకొని కళాశాల పేరును యూనివర్సిటీలో మారుమ్రోగించాడు. అతని మార్కులు చూసి ఇప్పుడు చదివే విద్యార్థులు అతని స్నేహితులయ్యారు. పూజారి పిల్లలు మంచి మార్కులతో ఉత్తీర్ణులు అయ్యారు.

రవీంద్ర ప్రతి విషయంలో ఎంతో జాగ్రత్తగా ఉండేవాడు. తన చదువు, పూజారి పిల్లలకు చదువు చెప్పడంలో, గుడి పనులు చేయడంలో తనకు తానే సాటి అనిపించుకున్నాడు. గుడి శుభ్రత, పనులు నచ్చి భక్తుల రాకపోకలు పెరిగాయి. గుడికి తగిన ధనం రావడం జరిగింది. ఐ.ఎ.ఎస్. మొదటి సారి వ్రాసి, మొదటి సారే విజయం సాధించాడు రవీంద్ర.

రవీంద్రని చూసి ప్రిన్సిపాల్ గారు ఎంతో గర్వపడ్డారు. తను చెప్పిన రీతిలో నడుచుకొని ఈ స్థాయికి వచ్చిన తన విద్యార్థిని కౌగలించుకొని ఆనందం వ్యక్తం చేస్తారు. ఎన్ని కష్టాలు వచ్చిన సత్యమార్గంలోనే నడవమని ఆశీర్వదిస్తారు. కలెక్టరు ట్రయినింగ్కి వెళ్ళాడు రవీంద్ర.

కలెక్టరు ట్రైనింగ్ పూర్తి అవ్వగానే ప్రతి కలెక్టరు మంచి వృద్ధిలో ఉన్న జిల్లాలని ఎంచుకున్నారు. కాని రవీంద్ర తమ వెనుకబడిన జిల్లాని ఎంచుకున్నాడు. ఆ జిల్లా కలెక్టరుగా అతనికి ప్రభుత్వం ఆదేశాలు జారీ చేసింది. కలెక్టరు అయ్యాక రవీంద్ర తన మొదటి పనిగా తన ఊరికి వంతెన పక్కాగా (గట్టిగా కట్టాలని ఆదేశించాడు. కలెక్టరు ఆదేశాల మేరకు గట్టి వంతెన కట్టారు. రవీంద్ర తల్లిదండ్రులు 5 సంవత్సరాల తర్వాత కొడుకు కలెక్టరు అయ్యాడని తమ ఊరికే వస్తున్నాడని తెలుసుకొని ఆనందించారు. ప్రిన్సిపాల్ వద్దకు వెళ్ళి ఆయనని దూషించినందుకు క్షమాపణ వేడుకుంటారు.

మీ ఊరి వారందరు అజ్ఞానాన్ని వదిలి, పిల్లలను చక్కగా చదివిస్తే అదే తను వారిని క్షమించినట్లుగా అని చెప్పారు. ఎంతో మంది ఊరి పిల్లలకు ఆ ప్రాంతంలోని గ్రామీణ విద్యార్థులకు రవీంద్ర ఆదర్శప్రాయుడు అని ప్రిన్సిపాల్ చెపుతారు. ఆరోజు తల్లిదండ్రుల మాట వింటే రవీంద్ర క్లర్క్ గానే ఉండేవాడని ఇంత గొప్ప పదవి పొందేవాడు కాదని ప్రిన్సిపాల్ అందరితో చెప్తారు.

రవీంద్ర తల్లిదండ్రులు తమ బిడ్డ తమని మన్నిస్తాడా లేదా అని మనసులో బాధపడుతుంటారు. రవీంద్ర కారులో వంతెన దాటి ఊరిలో అడుగుపెడతాడు. 5 సంవత్సరాల తర్వాత వచ్చిన రవీంద్రను చూసి ఊరిలో అందరు సంతోషించి, సత్కరిస్తారు. రవీంద్ర తల్లిదండ్రుల వద్దకు వచ్చి ప్రేమగా వారిని కౌగిలించుకుంటాడు. ముగ్గురి కళ్ళలో ఎంతో ప్రేమ, ఆత్మీయత కన్పిస్తాయి.

ఈ కథ ద్వారా మనం తెలుసుకున్నది ఏమిటంటే కష్టపడితే ఏదైనా సాధించవచ్చు. ఎన్ని అవరోధాలు వచ్చినా దాటవచ్చు. విద్య ఎంతటి వారినైన గొప్ప వ్యక్తిగా మారుస్తుంది. దయవుంచి అటువంటి అజ్ఞానంలో ఉండే తల్లిదండ్రులలో మార్పు రావాలని ఆశిద్దాం. భావి తరాల వారికి మంచి విద్య అందించి గొప్పవారిగా మారుద్దాం.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Hindi Study Material 6th Lesson बतुकम्मा Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Hindi Study Material 6th Lesson बतुकम्मा

दीर्घ समाधान प्रश्न

प्रश्न 1.
बतुकम्मा का अर्थ क्या है और यह त्यौहार कितने दिनों तक मनाया जाता है ?
उत्तर:
बतुकम्मा तेलुगु भाषा के दो शब्दों से बना है- ‘बतुकु’ और ‘अम्मा’, यहाँ ‘बतुकु’ का अर्थ ‘जीवन’ और ‘अम्मा’ का अर्थ ‘माँ’ है । इस तरह बतुकम्मा का अर्थ है- ‘जीवनप्रदायिनी माता’ । यह त्यौहार तेलंगाणा राज्य की वैभवशाली संस्कृति का प्रतीक है । बतुकम्मा त्यौहार दशहरे की नवरात्रियों में मनाया जाता है । यह कुल नौ दिनों का त्यौहार है । इसका आरंभ भाद्रपद अमावस्या यानी महालया अमावस्या या पितृ अमावस्या से होता है और सहुला बतुकम्मा या पेद्दा बतुकम्मा तक चलता है । विशेष रुप से इसे स्त्रियाँ मनाती हैं। इसे मनाने की विशेष विधि है। नौ दिनों तक मनाये जाने वाले इस त्यौहार का हर दिन एक विशेष नैवेद्य रूपी नाम से जाना जाता है ।

प्रश्न 2.
बतुकम्मा त्यौहार में किन किन फूलों का उपयोग होता है ? उनके नाम लिखिए ।
उत्तर:
बतुकम्मा बनाने के लिए उपयोग में लाए जाने वाले फूल जैसे तंगेडु (दातुन – तेलंगाण का राष्ट्र पुष्प), गुम्मडि पुव्वु (कोहडे का फूल), बंती (गेंदा), मंदारम (गुड़हल), गोरिंटा (गुल मेहंदी), पोकाबंती (गुलमखमलं), कट्लपाडु (जडीबूटी पुष्प), गुंट्लागरगर ( भृंगराज ), कोड़िजुट्टु पुव्वुलु (श्री आई पुष्प), मयूरशिखी (मयूरशिखा), चामंती (गुलदाउदी), तामरा (कमल), गन्नेरु ( कनेर), नित्य मल्ले (पटसन के पुष्प ), गुलाबी (गुलाब), वज्रदंतीपुव्वु (वज्रदंतीपुष्प) गड्डी पुव्वु (घांस का फूल ) आदि का उपयोग करते हैं ।

एक शब्द में उत्तर दीजिए

प्रश्न 1.
तेलंगाणा का राज्य पर्व क्या है ?
उत्तर:
बतुकम्मा ।

प्रश्न 2.
राजा धर्मागंद की पत्नी का नाम क्या था ?
उत्तर:
सत्यवती ।

प्रश्न 3.
किस त्यौहार को फूलों का त्यौहार भी कहते हैं ?
उत्तर:
बतुकम्मा ।

प्रश्न 4.
बतुकम्मा का विसर्जन कहाँ करते हैं ?
उत्तर:
तालाबों, जल स्त्रोतों में ।

प्रश्न 5.
जहाँ स्त्रियों का सम्मान और आदर होता है वहाँ साक्षात कौन निवास करते है ?
उत्तर:
भगवान ।

प्रश्न 6.
तेलंगाणा का राष्ट्र पुष्प क्या है ?
उत्तर:
दातुन ( तंगेडु) ।

प्रश्न 7.
बतुकम्मा विशेषकर किसका त्यौहार है ?
उत्तर:
स्त्रियों ।

प्रश्न 8.
बोड्डुम्मा की प्रतिमा को किस की मिट्टी से बनाया जाता है ?
उत्तर:
तालाब ।

संदर्भ सहित व्याख्याएँ

प्रश्न 1.
भारत त्यौहारों का देश है । यहाँ लगभग हर राज्य के अपने – अपने राज्य पर्व हैं ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘बतुकम्मा’ नामक पाठ से दिया गया है। यह पाठ एक निबंध है। त्यौहार समय समय पर आकर हमारे जीवन में नई चेतना, नई स्फूर्ति, उमंग तथा सामूहिक चेतना जगाकर हमारे जीवन को सही दिशा में प्रवृत्ते करते हैं। ये किसी राष्ट्र एवं जाति वर्ग की सामूहिक चेतना को उजागर करनेवाले जीवित तत्व के रूप में प्रकट हुआ करते हैं ।

व्याख्या : भारत महान और विशाल देश है। भारत में कई धर्मों और जातियों के लोग रहते हैं । त्यौहार मुख्यतः दो प्रकार के होते हैं- (1) राष्ट्रीय त्यौहार और (2) धार्मिक त्यौहार । भारत त्यौहारों का देश है। भारत में लगभग हर राज्य के अपने – अपने राज्य पर्व है। सभी त्यौहारों की अपनी परंपरा होती है जिससे संबंधित जन-समुदाय इनमें एक साथ भाग लेता है। सभी जन त्यौहारों के आगमन से प्रसन्न होते हैं । प्रत्येक त्योहार में अपनी विधि व परंपरा के साथ समाज, देश व राष्ट्र के लिए कोई न कोई विशेष संदेश निहित होता है। जैसे ‘बतुकम्मा’ तेलंगाणा राज्य का राज्य पर्व है । तेलंगाणा के लोग बतुकम्मा धूम-धाम, श्रद्धा और भक्ति के साथ मनाते हैं ।

विशेषताएँ :

1. त्यौहार मनुष्य के जीवन को हर्षोल्लास से भर देते हैं ।
2. लोग संपूर्ण आलस्य व नीरसता को त्याग कर पूरे उत्साह के साथ त्यौहारों की तैयारी व प्रतीक्षा करता है ।
3. भूखे को भोजन, निर्धनों को वस्त्र आदि बाँटकर लोग सामाजिक समरसता लाने का प्रयास करते हैं ।

प्रश्न 2.
तेलंगाणा यदि शरीर है तो बतुकम्मा उसकी आत्मा । बतुकम्मा के बिना तेलंगाणा राज्य की कल्पना करना असंभव है ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य ‘बतुकम्मा’ नामक पाठ से दिया गया है। यह पाठ एक निबंध है । त्यौहार समय समय पर आकर हमारे जीवन में नई चेतना, नई स्फूर्ति, उमंग तथा सामूहिक चेतना जगाकर हमारे जीवन को सही दिशा में प्रवृत्त करते हैं । ये किसी राष्ट्र एंव जाति-वर्ग की सामूहिक चेतना को उजागर करने वाले जीवित तत्व के रुप में प्रकट हुआ करते है ।

व्याख्या : भारत में लगभग हर राज्य के अपने- अपने राज्य पर्व हैं । उसी तरह ‘बतुकम्मा’ तेलंगाणा राज्य का राज्य पर्व है । बतुकम्मा त्यौहार विश्व का एकमात्र ऐसा त्योहार है जिसमें एक मंच पर 9,292 स्त्रियों ने भाग लेकर अपनी श्रद्धा और भक्ति का अनूठा प्रस्तुत किया है। 8 अक्तूबर, 2016 को तेलंगाणा राज्य का नाम गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड में सुनहरे अक्षरों से लिखा गया । बतुकम्मा त्यौहार स्त्री शक्ति को पहचानने उनका आदर करने और समाज में उचित स्थान देने पर बल देता है । ‘बतुकम्मा’ त्योहार के द्वारा ‘तेलंगाणा’ विश्व मे प्रसिद्ध हुवा है । इसलिए लोग कहते है कि तेलंगाणा यदि शरीर है तो बतुकम्मा उसकी आत्मा । “आत्मा के बिना मनुष्य जीवित नही रह पाते । इसी तरह बतुकम्मा के बिना ‘तेलंगाणा’ राज्य की कल्पना करना असंभव है ।

विशेषताएँ :

1. त्यौहार मनुष्य के जीवन में उल्लास लाता है ।
2. बतुकम्मा त्यौहार भारतीय समाज में स्त्रियों के गौरवशाली वैभव का गुणगान करता है ।
3. गरीब – अमीर जैसे भेद – भाव के बिना बतुकम्मा त्यौहार मनाते हैं ।

बतुकम्मा Summary in Hindi

सारांश

रुपरेखा :
1. प्रस्तावना – बतुकम्मा का अर्थ क्या है ।
2. पौराणिक गाथाएँ ।
3. बतुकम्मा पर्व का महत्व ।
4. बतुकम्मा पर्व कैसे मनाता और आचरण करता है ।
5. आनंद का पर्व ।
6. उपसंहार ।

1. प्रस्तावना (बतुकम्मा का अर्थ क्या है) :
भारत त्यौहारों का देश है । यहाँ लगभग हर राज्य के अपने – अपने राज्य पर्व हैं । उसी तरह ‘बतुकम्मा’ तेलंगाणा राज्य का राज्य पर्व है । तेलंगाणा राज्य सरकार ने 24 जुलाई, 2014 के दिन सरकारी आदेश संख्या 2 के अनुसार इसे राज्य पर्व के रुप में गौरवान्वित किया है। हर वर्ष धूम-धाम, श्रद्धा और भक्ति के साथ मनाये जाने वाले त्योहार ही बतुकम्मा ।

बतुकम्मा तेलुगु भाषा के दो शब्दों से बना है- ‘बतुकु’ और ‘अम्मा’ । यहाँ ‘बतुकु’ का अर्थ ‘जीवन’ और ‘अम्मा’ का अर्थ ‘माँ’ है । इस तरह बतुकम्मा का अर्थ है- ‘जीवन प्रदायिनी माता’ । बतुकम्मा त्यौहार तेलंगाणा राज्य की वैभवशाली संस्कृति का प्रतीक है । बतुकम्मा त्यौहार दशहरे की नवरात्रियों में मनाया जाता है । यह कुल नौ दिन का त्यौहार है । इसका आरंभ भाद्रपद अमावस्या यानी महालया अमावस्या या पितृ अमावस्या से होता है ।

2. पौराणिक गायाएँ :
वेमुलवाडा चालुक्य राजा, राष्ट्रकूट राजा के उप-सामंत थे, चोला राजा और राष्ट्रकूट के बीच हुए युद्ध में चालुक्य राजा ने राष्ट्रकूट का साथ दिया था । 973 AD में राष्ट्रकूट राजा के उपसामंत थैलापुटु द्वितीय ने आखिरी राजा कर्कटु द्वितीय को हरादिया और अपना एक आजाद कल्याणी चालुक्य साम्राज्य खड़ा किया, अभी जो तेलंगाणा राज्य है, वो यही राज्य है ।

वेमुलवाड़ा के साम्राज्य के समय राजा राजेश्वर का मंदिर बहुत प्रसिद्ध था । तेलंगाणा के लोग इनकी बहुत पूजा आराधना करते थे । चोला के राजा परान्तका सुंदरा, राष्ट्रकूट राजा से युद्ध के समय घबरा गए थे । तब उन्हें किसी ने बोला कि राजराजेश्वर उनकी मदद कर सकते थे, तो राजा चोला उनके भक्त बन गए । उन्होंने अपने बेटे का नाम भी राजराजा रखा ।

राजराजा चोला ने 985- 1014 AD तक शासन किया। उनके बेटे राजेन्द्र चोला जो सेनापति थे, सत्यास्त्राया में हमला कर जीत हसिल की। अपनी जीत की निशानी के तौर पर उसने राजा राजेश्वरी मंदिर तुड़वा दिया और एकबड़ी शिवलिंग अपने पिता को उपहार के तौर पर दी। 1006 AD में राजराजा चोला इस शिवलिंग के लिए एक बडे मंदिर का निर्माण शुरु करते है, 1010 में बृहदीश्वर नाम से मंदिर की स्थापना होती है, वेमुलावाडा से शिवलिंग को तन्जावूरु में स्थापित कर दिया गया, जिससे तेलंगाणा के लोग बहुत दुखी हुए ।

तेलंगाणा छोड़ने के बाद बृहदम्मा (पार्वती) के दुःख को कम करने के लिए बतुकम्मा की शुरुवात हुई, जिस में फूलों से एक बड़े पर्वत की आकृति बनाई जाती है। इसके सबसे ऊपर हल्दी से गौरम्मा बनाकर उसे रखा जाता है। इस दौरान नाच, गाने होते है । बतुकम्मा का नाम बृहदम्मा से आया है । शिव के पार्वती को खुश करने के लिए थे त्यौहार 1000 साल से तेलंगाणा में बडी धूम धाम से मनाया जा रहा है ।

इसके अतिरिक्त एक पौराणिक कहानी भी है – कहा जाता है कि चोल नरेश धर्मागंद और उनकी पत्नी सत्यवती के सौ पुत्र थे । वे सभी पुत्र एक महायुद्ध में मारे गए। इस दुख से उबरने के लिए राजा धर्मांगद और रानी सत्यवती ने कई पूजा- पाठ, यज्ञ आदि पूजन कार्य किए । फलस्वरुप उनके घर में साक्षात लक्ष्मीदेवी का जन्म हुआ । बचपन में घटी कई दुर्घटनाओं के बावजूद वह सुरक्षित बची रही । इसीलिए माता पिता ने उसका नाम ‘बतुकम्मा’ रख दिया । सभी लोग उसकी पूजा करना आरंभ किया ।

3. बतुकम्मा पर्व का महत्व :
बतुकम्मा पर्व के पीछे एक खास उद्देश्य है, वर्षा ऋतु में सभी जगह पानी आ जाता है, जैसे नदी, तालाब एंव कुँए भर जाते हैं, धरती भी गीली महिम सी हो जाती है और इसके बाद फूलों के रुप में पर्यावरण में बहार आती है । इसी कारण प्रकृति का धन्यवाद देने के लिए तरह- तरह के फूलों के साथ इस त्यौहार को मनाया जाता है, इसमें फोक रीजनल साँग अर्थात क्षेत्री गीत गाये जाते है । इन दिनों पूरे देश में ही उत्साह के पर्व मनाये जाते हैं, इन सबका उद्देश्य प्रकृति का अभिवादन करना ही होता है ।

4. बतुकम्मा पर्व कैसे मनाता और कैसे आचरण करता है :
इस त्यौहार को मनाने के लिए नव विवाहित अपने मायके आती है । ऐसा कहा जाता हैं उनके जीवन में परिवर्तन के लिए यह प्रथा शुरु की गई,
a) पर्व के शुरुवाती पाँच दिनों में महिलाएँ अपने घर का आँगन स्वच्छ करती है, गोबर से आंगन को लिपा जाता है ।
b) सुबह जल्दी उठकर उस आँगन में सुंदर-सुंदर रंगौली डालती है ।
c) कई जगह पर एपन से चौक बनाया जाता है जिसमें सुंदर कलाकृति बनाई जाती है, चावल के आटे से रंगोली का बहुत महत्व है ।
d) इस उत्सव में घर के पुरुष बाहर से नाना प्रकार के फूल एकत्र करते हैं जिसमें तंगेडु, गुम्मडि पुव्वु, बंती, मंदारम, गोरिंटा, पोकाबंती, कट्लपाडु, गुंलागरगरा, चामंती, तामरा, गन्नेरु, गुलाबी, वज्रदंती, गड्डी पुव्वु आदि फूलों को एकत्र किया जाता हैं ।
e) फूलों के आने के बाद उनको सजाया जाता हैं। तरह-तरह की लेयर बनाई जाती हैं, जिसमें फूलों की पत्तियों को सजाया जाता है । इसे तांबालम (Thambalam) के नाम से जाना जाता है ।
f) बतुकम्मा बनना एक लोक कला है। महिलाएँ बतुकम्मा बनाने की शुरुवात दो पहर से करती है ।

आचरण (Celebration) :
a) नौ दिन इस त्यौहार में शाम के समय महिलाएँ, लड़कियाँ एकत्र होकर इस त्यौहार को मनाती हैं । इस समय ढोल बजाये जाते हैं ।
b) सब अपने- अपने बतुकम्मा को लेकर आती है ।
c) महिलाएँ पारंपरिक साड़ी और गहने पहनती है । लडकियाँ लहंगा चोली पहनती है ।
d) सभी महिलाएँ बतुकम्मा के चारों ओर गोला बनाकर क्षेत्रीय बोली में गाने गाती हैं, यह गीत एक सुर में गाये जाते हैं, इस प्रकार यह त्यौहार नौ दिनों तक मनाया जाता हैं। महिलाएँ अपने परिवार की सुख, समृद्धि, खुशहाली के लिए प्रार्थना करती है ।
e) हर एक दिन का अपना एक नाम है, जो नैवैद्यम (प्रसाद) के अनुसार रखा गया है ।
f) बहुत से नैवैद्यम बनाना बहुत आसान होता है, शुरु के आठ दिन छोटी बड़ी लडकियाँ इसे बनाने में मदद करती है ।
g) आखिरी दिन को सहला बतुकम्मा कहते है, सभी महिलाएँ मिलकर नैवैद्यम बनाती है । इस अंतिम दिन बतुकम्मा को पानी में विसर्जित कर दिया जाता है ।

5. आनंद का पर्व :
बतुकम्मा महीने भर समाज आनन्द मग्न रहता है। नौ दिनों तक चलने वाले इस त्यौहार में स्त्रियों के करताल से सारा वातावरण गूंज उठता है। नीरस भी सरस बन जाता है। चारों तरफ हरियाली, पानी की भरपूर मात्रा, घर – आँगन में खुशियों का वातावरण बनाये रखे। जीवन में महीने भर मानों आनन्द ही आनन्द बना रहता है ।

6. उपसंहार :
भारत के सारे पर्वदिन आनन्द के ही त्योहार है । बतुकम्मा अधिक आनंदप्रद त्योहार है। रंक से लेकर रईस तक इसे मनाते हैं । बतुकम्मा त्योहार भारतीय समाज में स्त्रियों के गौरवशाली वैभव का गुणगान करता है। इस त्योहार से हमें यह पता चलता है, कि स्त्रियाँ न केवल ममता, प्रेम, समर्पण, त्याग की प्रतीक है, बल्कि समय आने पर समाज के हितों के लिए अपना सर्वस्व थौछावर करने के लिए तत्पर रहती है । यह त्योहार उस रूढिवादिता का विरोध करता है । जहाँ पुरुष को प्रधान माना जाता है । यह त्योहार स्त्री शक्ति को पहचानने, उनका आदर करने और समाज में उचिन स्थान देने पर बल देना है !

” तेलंगाणा यदि शरीर है तो बतुकम्मा उसकी आत्मा । बतुकम्मा के बिना तेलंगाणा राज्य की कल्पना करना असंभव है ” !

बतुकम्मा Summary in Telugu

సారాంశము

ఆశ్వయుజ మాసం వచ్చేస్తుందంటే బతుకమ్మ పండుగ కూడా వచ్చేసినట్లే. భాద్రపద అమావాస్య నుంచి తొమ్మిది రోజుల పాటు జరిగే ఈ పండుగ తెలంగాణాతో పాటు ఆంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్రంలో కూడా జరుపుకుంటారు. అయితే ఆంధ్రప్రదేశ్లో కంటే తెలంగాణాలో ఈ పండుగకి ఎంతో ప్రాముఖ్యత ఉంది. ఎంత ప్రాముఖ్యత అంటే రాష్ట్ర పండుగగా అధికారికంగా జరిపేంత. దసరాకు రెండు రోజుల ముందు వచ్చే ఈ పండుగను బతుకమ్మ పండుగ, బతకమ్మ పండుగ, గౌరి పండుగ, సద్దుల పండుగ అనే పేర్లతో వ్యవహరిస్తారు.

బతుకమ్మ వెనుక కథ :
బతుకమ్మ పండుగ వెనుక అనేక కథలు ప్రాచుర్యంలో ఉన్నాయి. వాటిలో ముఖ్యంగా పేర్కొనే కథ ఇది. ఒక బాలిక భూస్వాముల ఆకృత్యాలను భరించలేక ఆత్మహత్య చేసుకుంది. అప్పుడు ఆ ఊరి ప్రజలు అందరూ ఆమెను కలకాలం “బతుకమ్మా” అని దీవించారట. అప్పటి నుంచి ఆ బాలికను కీర్తిస్తూ, గౌరమ్మని పూజిస్తూ స్త్రీలకు సంబంధించిన పండుగగా ‘బతుకమ్మ’ ప్రాచుర్యం పొందింది.

బతుకమ్మ వేడుక సందర్భంగా స్త్రీలందరూ తమకు ఎలాంటి ఆపదలు రాకూడదని, తమ భర్తకు, పిల్లలకు ఎలాంటి ఆపద రాకూడదని గౌరమ్మని వేడుకుంటారు. అలాగే బతుకమ్మ పండుగకి సంబంధించి మరో వృత్తాంతం కూడా ప్రచారంలో ఉంది. ఇంకొక వృత్తాంతములో దక్షిణ భారతదేశాన్ని పాలించిన చోళ వంశ చక్రవర్తి ధర్మాంగదుడు సంతానం కోసం పూజలు చేయగా ఆయన భార్య లక్ష్మీదేవి అనుగ్రహముతో ఒక కూతుర్ని కన్నది. ఆమెకు లక్ష్మీ అనే పేరు పెట్టారు. పసిబిడ్డ అయిన లక్ష్మీ అనేక గండములను ఎదుర్కొంది. అప్పుడు తల్లిదండ్రులు ఆమెకి ‘బతుకమ్మ’ అని పేరు పెట్టారు. అప్పటి నుండి యువతులు మంచి భర్తను ప్రసాదించాలని కోరుతూ బతుకమ్మను ఆనవాయితీగా జరుపుకుంటున్నారు.

బతుకమ్మ పండుగ – వివరాలు:
సెప్టెంబర్, అక్టోబర్ నెలల్లో తెలంగాణాలో పండుగ వాతావరణం కనిపిస్తూ ఉంటుంది. ఈ మాసంలో తెలంగాణ ప్రాంతం అంతా పండుగ కోలాహలంతో కనిపిస్తూ ఉంటుంది. ఈ రెండు నెలల్లో వచ్చే అన్ని పండుగలలో బతుకమ్మ పండుగకు ఒక విశిష్టమైన స్థానం ఉంది. దసరా పండుగకు ఎంత ప్రాధాన్యం ఉందో బతుకమ్మ పండుగకు కూడా అంతే ప్రాధాన్యం ఉంది. అయితే బతుకమ్మ పండుగ మాత్రం మహిళలకు సంబంధించిన పండుగ. వర్షాకాలం ముగుస్తూ, శీతాకాలం ప్రవేశిస్తున్న సమయంలో తెలంగాణలోని వాతావరణం మొత్తం పచ్చగా ఉంటుంది. ప్రకృతి మాత ఆకుపచ్చ చీర కట్టుకున్నట్లుగా ఉంటుంది.

చెరువులన్నీ తాజా నీటితో నిండి ఉంటాయి. అనేక రకాలైన పూలు రకరకాల రంగుల్లో విరబూసి ఆకట్టుకుంటాయి. వీటిలో గునుగు, తంగేడి పూలు ప్రథమ స్థానంలో నిలుస్తాయి. అలాగే సీతాఫలాలు కూడా విరగకాస్తాయి. మొక్కజొన్న పంట కూడా కోతకు సిద్ధమై ఉంటుంది. ప్రకృతి రమణీయతతో పాటు రైతులకు కూడా సంతృప్తికరంగా ఉండే వాతావరణం తెలంగాణా అంతటా ఉంటుంది. ఇలాంటి వాతావరణంలో తెలంగాణా ఆడపడుచులు ప్రకృతి సౌందర్యాన్ని అద్భుతమైన రంగు రంగుల పువ్వులతో కీర్తిస్తూ బతుకమ్మ పండుగను వైభవంగా జరుపుకుంటారు.

బతుకమ్మ అంటే సంబరమే సంబరం :
బతుకమ్మ పండుగకు ఒక వారం ముందు నుంచే ఇళ్ళలో హడావిడి మొదలవుతుంది. బతుకమ్మ పండుగ కోసం ఎదురు చూస్తున్న తెలంగాణ ఆడపడుచులు పండుగకు వారం రోజుల ముందే పుట్టింటికి చేరుకుని ఆనందోత్సాహాలతో పండుగ సన్నాహాలు చేసుకుంటారు. ప్రధాన పండుగకు వారం రోజుల ముందు నుంచే తెలంగాణ ఆడపడుచులు చిన్న చిన్న బతుకమ్మలు తయారు చేసి ప్రతిరోజు సాయంత్రం ఆ బతుకమ్మ చుట్టూ తిరుగుతూ బతుకమ్మ పాటలు పాడతారు.

ఆ తర్వాత చెరువులో బతుకమ్మని నిమజ్జనం చేస్తారు. బతుకమ్మ పండుగ చివరిరోజు జరిగే వేడుకలను, ఆ వైభవాన్ని చూడటానికి రెండు కళ్ళు చాలవు. నయన మనోహరంగా ఉంటుంది ఆ సన్నివేశం. ఆ రోజున పురుషులంతా పచ్చిక బయళ్ళలోకి పోయి తంగేడు, గునుగు, కలువ పూలను కోసుకుని వస్తారు. ఆ తర్వాత ఇంట్లో అందరూ గునుగ, తంగేడు, కలువ పువ్వుల్ని, మరికొన్ని పువ్వుల్ని కలిపి బతుకమ్మను తయారు చేస్తారు. బతుకమ్మలో మిగతా ఎన్ని పూలు ఉన్నా గునుగు పూలు, తంగేడు పూలదే ఆధిపత్యం ఉంటుంది.

బతుకమ్మ చేసే విధానం :
గునుగు, తంగేడు పూలతోపాటు మిగతా పూలు ఒక రాగి పళ్ళెంలో వలయాకారంగా పేర్చుకుంటూ వస్తారు. ఒక రంగు పువ్వు తర్వాత మరో రంగు పువ్వును పేరుస్తూ ఆకర్షణీయంగా ఉండే విధంగా బతుకమ్మని తయారుచేస్తారు. ఆ తర్వాత తంగేడు పువ్వులను కట్టగా కట్టి వాటి మీద పేర్చుతారు. మధ్యలో రకరకాల పూలను ఉపయోగిస్తారు. ఈ పూల అమరిక ఎంత పెద్దగా ఉంటే బతుకమ్మా అంత పెద్దగా, అంత అందంగా రూపొందుతుంది.

పూలను చక్కగా పేర్చడం అయిన తర్వాత బతుకమ్మ మీద పసుపుతో చేసిన గౌరీమాతను పెట్టి చుట్టూ దీపాలతో అలంకరిస్తారు. ఇలా తయారుచేసిన బతుకమ్మను ఇంట్లోని పూజా గదిలో అమర్చి పూజిస్తారు. ఆ తర్వాత బతుకమ్మని బయటకి తీసుకువచ్చి ఆడపడుచులు బతుకమ్మ చుట్టూ తిరుగుతూ పాటలతో గౌరి దేవిని కీర్తిస్తూ పాటలు పాడుతారు. ఆడపడుచులు కొత్త బట్టలు కట్టుకుని, వారికి ఉన్న అన్ని రకాల ఆభరణాలను ధరిస్తారు.

ఇలా చాలా సేపు ఆడాక మగవారు వాటిని చెరువులో నిమజ్జనం చేస్తారు. ఆపై ఆ పళ్ళెంలో తెచ్చిన నీటితో ఆడవారు వాయినమమ్మా వాయినం అంటూ వాయినాలు ఇచ్చి పుచ్చుకుంటారు. తరువాత ఇంటి నుండి తీసుకువచ్చిన పెరుగన్నం, మొక్కజొన్నలు లేదా వేరుశనగ లేదా పెసర విత్తనాలను దోరగా వేయించి పిండి చేసి బెల్లం లేదా పంచదార కలిపిన సత్తుపిండి ఒకరికొకరు ఇచ్చి పుచ్చుకుని ప్రసాదంలా స్వీకరిస్తారు.

బతుకమ్మ వేడుకలు చివరి రోజు సాయంత్రం ఆడపడుచులు అందరూ చక్కగా దుస్తులు, ఆభరణాలు ధరించి బతుకమ్మను వాకిలిలో పెడతారు. చుట్టుపక్కల ఉన్నవారు కూడా వారి బతుకమ్మలను ఇదేవిధంగా అమర్చి వాటి చుట్టూ పెద్ద వలయాకారంలో చేరుతారు. ఐక్యత, ప్రేమతో మానవహారంలా బతుకమ్మ చుట్టూ తిరుగుతూ పాటలు పాడుతారు. ఒకరు ముందుగా పాట మొదలు పెడితే మిగిలినవారు వారితో గొంతు కలుపుతూ పాడుతారు.

ఈ జానపద గీతాలు ప్రత్యేకమైన తెలంగాణా సంస్కృతిని ఆవిష్కరిస్తాయి. చీకటి పడే వేళకి తలపై పెట్టుకుని పెద్ద చెరువుగానీ, తటాకం వైపు గానీ ఊరేగింపుగా వెళ్తారు. ఈ ఊరేగింపు అందంగా అలంకరించుకున్న స్త్రీలు బతుకమ్మలతో, వాయిద్యాలతో, కన్నుల పండుగగా ఉంటుంది. జలాశయం చేరుకున్న మహిళలు బతుకమ్మలను పాటలు పాడుతూ ఆడుతూ నీటిలో జారవిడుస్తారు. ఆ తరువాత చక్కెర రొట్టెతో చేసిన ‘మలీద’ అనే వంటకాన్ని బంధువులకు పంచిపెట్టి తింటారు. ఆ తర్వాత ఖాళీ పళ్లెం (తాంబళం) తో ఇంటికి చేరుతారు.

कठिन शब्दों के अर्थ

त्यौहार = Festival, పండుగ
नैवेद्य = Naivedyam, Prasaadam, నైవేద్యం
महत्वपूर्ण = Essential, Important, ముఖ్యమైన
प्रतिमा = Idol, Image, ప్రతిరూపం
दातुन = daatun, తంగేడు
कोहडे काफूल = pumpkin flower, గుమ్మడి పువ్వు
भृंगराज = Bhridagraj, గుంట్ల గరగర
कनेर = kaner, గన్నేరు
कमल = lotus, తామర
गुलदाउदी = Chrysanthemum, చేమంతి
रक्तचाप = Blood pressure, రక్తపోటు
गोबर = dung, పేడ
खाद = Fertilizer, ఎరువు
क्षमता = ability, సామర్థ్యం
जल प्रजूषण = water pollution, నీటి కాలుష్యం.
स्वच्छ पर्यावरण = clean environment, శుభ్రమైన పర్యావరణం
पुलकित होना = feel happy, సంతోషించుట
उय्याला = swing, ఊయల

ऐतिहासिक = Historic, చారిత్రాత్మకమైన
धमासान युद्ध = Pitched battle, భయంకర యుద్ధం.
स्थापना = Establishment, స్థాపించుట
भेंट = gift, బహుమానం
शुरुआत = Beginning, ప్రారంభం
प्रचलन = Currency, కరెన్సీ
परंपरा = Tradition, సంప్రదాయం
दुर्घटना = Accident, ప్రమాదం
थकान = Fatigue, అలసట
मान्यता = Values, Accreditation, విలువలు
गुणगान = Chanting, స్తుతించుట
विसर्जन = Immersion, disposal, విసర్జించుట
आत्मविश्वास = Self confidence, ఆత్మవిశ్వాసం
आत्मसम्मान = Self respect, ఆత్మగౌరవం
प्रतीक = symbol, చిహ్నం
न्यौछावर = Sacrifice, త్యాగం
करताल = Claps, కరతాళములు, చప్పట్లు
मुस्कान = Smile, నవ్వు
बरसात = Rainy season, వర్ష ఋతువు
खुशियाँ = Pleasure, Happiness, సంతోషం
हरियाली = Greenness, పచ్చదనం
निर्जीव = Life less, నిర్జీవం, పార్థివ

Here students can locate TS Inter 1st Year Physics Notes 9th Lesson గురుత్వాకర్షణ to prepare for their exam.

TS Inter 1st Year Physics Notes 9th Lesson గురుత్వాకర్షణ

→ కెప్లర్ గ్రహగమన నియమాలు :

• కక్ష్యల నియమము : గ్రహాలన్నీ సూర్యుని చుట్టూ దీర్ఘ వృత్తాకార కక్ష్యలలో తిరుగుతుంటాయి. ఆ దీర్ఘ వృత్తం ఒకానొక నాభి వద్ద సూర్యుడు ఉంటాడు.
• వైశాల్యాల నియమము : సూర్యుని నుంచి ఏదైనా వైశాల్యం ఉన్న క్షేత్రాలను చిమ్ముతుంది. అనగా ఉన్నపుడు తక్కువ వేగంతో చలిస్తాయి.
  గ్రహాన్ని కలిపే సరళరేఖ సమాన కాలవ్యవధులలో సమాన గ్రహాలు సూర్యునికి దగ్గరగా ఉన్నప్పటికంటే దూరంగా
• ఆవర్తన కాలాల నియమము : ఒక గ్రహం పరిభ్రమణ ఆవర్తన కాలవర్గం (T²), ఆ గ్రహ దీర్ఘ వృత్తాకార కక్ష్య అర్థగురు అక్షం పొడవు ఘనాని (R³)కి అనులోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
  T² ∝ R³ లేదా \(\frac{\mathrm{T}^2}{\mathrm{R}^3}\) = స్థిరరాశి

→ న్యూటన్ విశ్వ గురుత్వాకర్షణ నియమము : ఈ విశ్వంలో ప్రతి వస్తువు మరొక ఇతర వస్తువును ఆకర్షిస్తుంది. ఈ ఆకర్షణ బలం ఆ వస్తువుల ద్రవ్యరాశుల లబ్ధానికి అనులోమాను పాతంలో ఉంటుంది. వాటి మధ్య దూరం వర్గానికి విలోమానుపాతంలో ఉంటుంది.
F ∝ m₁m₂ మరియు F ∝ \(\frac{1}{\mathrm{~d}^2}\) లేదా F ∝ \(\frac{m_1 m_2}{d^2}\) లేదా F = \(\frac{\mathrm{Gm}_1 \mathrm{~m}_2}{\mathrm{~d}^2}\). ఇందులో G విశ్వ గురుత్వ స్థిరాంకము.

గమనిక :

• గురుత్వాకర్షణ బలం ఎప్పుడూ ఒక ఆకర్షణ బలం. ఇది వస్తువులను కలిపే సరళరేఖ వెంబడి ఉంటుంది.
• గురుత్వాకర్షణ నియమం బిందు పరిమాణం ద్రవ్యరాశులకు మాత్రమే వర్తిస్తుంది.
• సాధారణంగా వస్తు పరిమాణం కన్న వాటి మధ్య దూరం చాలా ఎక్కువగా ఉన్న సందర్భంలో వస్తువులను మనం బిందు పరిమాణ వస్తువులుగా భావిస్తాము.

→ బోలుగోళాకార కర్పరము – గురుత్వాకర్షణ :

• ఏకరీతి సాంద్రత కలిగిన ఒక బోలుగోళాకార కర్పరం వల్ల, దానికి వెలుపల ఉంచిన ఒక బిందు ద్రవ్యరాశికి మధ్యగల గురుత్వాకర్షణ బలం, ఆ కర్పరం మొత్తం ద్రవ్యరాశి కర్పర కేంద్రం వద్ద కేంద్రీకృతమైనట్లుగా భావించి లెక్కగట్టవలెను.
• ఏకరీతి సాంద్రత కలిగిన బోలుగోళాకార కర్పరం మూలంగా కర్పరం లోపలగల బిందు ద్రవ్యరాశిపై పనిచేసే గురుత్వాకర్షణ బలం సున్న..

→ భూమి గురుత్వ త్వరణము :
1. భూమికి వెలుపల ఉన్న బిందువు వద్ద గురుత్వాకర్షణ బలాన్ని లెక్కించేటప్పుడు భూమి మొత్తం ద్రవ్యరాశి దాని కేంద్రం వద్ద ఉన్నట్లుగా భావించి లెక్కగడతారు.

∴ g = GM_e/R²

→ భూమి ఉపరితలంపైన, లోపల గురుత్వ త్వరణము :
1. భూమి ఉపరితలంపై ‘h’ ఎత్తు ఉన్న బిందు ద్రవ్యరాశి m పై బలము F^h = \(\frac{\mathrm{GM}_e \mathrm{~m}}{(\mathrm{R}+\mathrm{h})^2}\)R భూమి వ్యాసార్ధము
g_h = \(\frac{F_h}{m}=\frac{G_e}{(R+h)^2}\) = g(1 + h/R)^-2 = g(1 – \(\frac{2 \mathrm{~h}}{\mathrm{R}}\))

2. భూమి నుండి ‘d’ లోతులో గల బిందువు వద్ద గురుత్వాకర్షణ బలం (R-d) మందంగల కర్పరం వల్ల పనిచేసిన బలానికి సమానము. ఇచ్చిన బిందువుపైనగల ‘d’ మందపు కర్పరం వల్ల ఆకర్షణ బలం సున్న.
∴ F_d = \(\frac{\mathrm{GM}_{\mathrm{e}} \mathrm{m}}{(\mathrm{R}-\mathrm{d})^2}\); g_d = \(\frac{F_d}{m}=\frac{G_e}{(R-d)^2}\) = g(1 – d/R)
గమనిక : భూమి నుండి పైకి వెళ్ళినా లేక భూమిలోపలికి వెళ్ళినా గురుత్వ త్వరణం ‘g’ తగ్గును. ‘g’ లో తగ్గుదల లోతుకు వెళ్ళిన దానికన్నా భూమిపైకి వెళితే (g’ విలువ) ఎక్కువగా తగ్గుతుంది.

→ గురుత్వ స్థితిజ శక్తి (G.P.E) : గురుత్వాకర్షణ బలం వల్ల ఒక వస్తువులో ఉత్పన్నమయ్యే శక్తిని గురుత్వ స్థితిజ శక్తి అంటారు. గురుత్వ స్థితిజ శక్తి G.P.E = – GMm\(\left(\frac{1}{r_2^2}-\frac{1}{r_1^2}\right)\) ఇందులో r₁ మరియు r₂ లు భూమి కేంద్రం నుండి వస్తువు దూరాలు.

→ గురుత్వ పొటెన్షియల్ : ఏదైనా బిందువు వద్ద ఏకాంక ద్రవ్యరాశి గల కణం స్థితిజశక్తిని ఆ బిందువు వద్ద గల గురుత్వ పొటెన్షియల్గా నిర్వచించినారు.
గురుత్వ పొటెన్షియల్ = \(\frac{\mathrm{Gm}}{\mathbf{r}}\) r = భూమి కేంద్రం నుండి వస్తు దూరము.

→ పలాయన వేగం లేదా పలాయన వడి (V_e) : ఏదైనా గ్రహం మీద నుండి ఆ వస్తువును అనంత దూరం పంపడానికి వస్తువుకు ఇవ్వవలసిన కనీస వడిని పలాయన వడి అంటారు.
పలాయన వడి V = \(\sqrt{2 \mathrm{~g}_{\mathrm{e}} \mathrm{R}_{\mathrm{e}}}=\sqrt{\frac{2 \mathrm{GM}}{\mathrm{R}}}\)
భూమిపై పలాయన వడి 11.2 కిమీ/సె.
M = గ్రహం ద్రవ్యరాశి, R = గ్రహం వ్యాసార్ధము

→ చంద్రునిపై వాతావరణం లేదు – వివరణ : చంద్రునిపై పలాయన వడి 2.3 కి.మీ/సె. ఇది వాయువులు R.M.S. వేగం కన్నా తక్కువ. పలాయన వేగం కన్నా ఎక్కువ వేగం ఉండటం వల్ల వాయు అణువులు చంద్రుని గురుత్వాకర్షణ అధిగమించి చంద్రుని తలం నుండి తప్పించుకొనిపోతాయి.

→ భూ ఉపగ్రహాలు : భూమి చుట్టూ పరిభ్రమించే వస్తువులను భూ ఉపగ్రహాలు అంటారు. భూమికి ఉన్న ఒకే ఒక సహజ ఉపగ్రహం చంద్రుడు. ఉపగ్రహం కక్ష్యలో తిరుగుతున్నప్పుడు దానిపైగల అపకేంద్ర బలము మరియు అభికేంద్ర బలాలు సమానము. భూమికి, ఉపగ్రహానికి మధ్యగల గురుత్వాకర్షణ వల్ల అభికేంద్ర బలం, ఉపగ్రహం పరిభ్రమించడం వల్ల అపకేంద్రబలం ఏర్పడతాయి.

→ కక్ష్యా వేగము (V) : కక్ష్యలో పరిభ్రమించే వస్తువు వేగాన్ని కక్ష్యా వేగము అంటారు. కక్ష్యా వేగము
V₀ = \(\sqrt{g R}=\sqrt{\frac{G M}{R}}\)

→ కక్ష్యలో పరిభ్రమిస్తున్న కృత్రిమ ఉపగ్రహం శక్తి : ‘V’ వడితో వృత్తాకార కక్ష్యలో తిరుగుతున్న కృత్రిమ ఉపగ్రహం మొత్తం శక్తి ఎల్లపుడూ ఋణాత్మకము అనగా ఉపగ్రహాన్ని భూమి కొంత బలంతో బంధించి ఉంచుతుంది.

→ భూస్థావర ఉపగ్రహం : కృత్రిమ ఉపగ్రహం పరిభ్రమణ ఆవర్తన కాలం భూమి పరిభ్రమణ ఆవర్తన కాలానికి సమానంగా ఉండి అది భూమధ్యరేఖపై భూమి ఆత్మ భ్రమణ దిశలో చలిస్తుంటే, ఆ ఉపగ్రహం భూమి దృష్ట్యా స్థిరంగా ఉంటుంది. ఇటువంటి ఉపగ్రహాలను భూస్థావర ఉపగ్రహాలు అంటారు.
భూస్థావర కక్ష్య భూమి నుండి 35,800 కి.మీ. ఎత్తులో ఉంది.

→ ధ్రువీయ ఉపగ్రహలు : ఇవి అల్ప ఉన్నతాంశ ఉపగ్రహాలు. వీటి ఎత్తు సుమారు 500 కి.మీ నుండి 800 కి.మీ. వరకు ఉంటుంది. ఈ ధ్రువీయ ఉపగ్రహాల పరిభ్రమణావర్తనకాలం 100 నిమిషాలు. అందువల్ల ఇవి రోజులో అనేక సార్లు భూమి చుట్టూ పరిభ్రమిస్తూ కొద్దిపాటి ప్రాంతాన్ని ఎక్కువ పృథక్కరణ (Resolution) తో ఫోటోలు తీస్తాయి. ఈ ఉపగ్రహాలు భూమి ధ్రువాల చుట్టూ ఉత్తర, దక్షిణ దిశలలో పరిభ్రమిస్తాయి.

→ భారరహిత స్థితి :

• స్వేచ్ఛా పతనంలోగల వస్తువు భారరహితంగా ఉంటుంది. కారణం ఇది గురుత్వ త్వరణం ‘g’ కి సమానమైన త్వరణంతో కిందికి పడటం.
• భూమి చుట్టూ కృత్రిమ ఉపగ్రహం తిరుగుతున్నపుడు దానిలోని ప్రతిభాగం, ప్రతిబిందువు ఆ ప్రాంతం వద్ద ఉన్న గురుత్వ త్వరణానికి సమానమైన త్వరణాన్ని భూమి కేంద్రం దిశలో కలిగి ఉండటం వల్ల ఉపగ్రహంలోని ప్రతి వస్తువు స్వేచ్ఛా పతన స్థితిలో ఉండి భారరహితంగా ఉంటాయి.

→ రెండు ద్రవ్యకణాల మధ్య బలము F = \(\frac{\mathrm{Gm}_1 \mathrm{~m}_2}{\mathrm{r}^2}\)

→ విశ్వగురుత్వాకర్షణ స్థిరాంకము G = \(\frac{\mathrm{Fr}^2}{\mathrm{~m}_1 \mathrm{~m}_2}\)
G = 6.67 × 10^-11 Nm²/Kg² మితిఫార్ములా : M^-1L³ T^-2

→ g, G ల మధ్య సంబంధము g = \(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^2}=\frac{4}{3}\)πρ G.R

→ లోతుతోపాటు g విలువలో మార్పు g_d = \(\frac{4}{3}\)πρG (R – d) లేదా g_d = g(1 – \(\frac{d}{R}\))

→ ‘ఎత్తుతో ‘g’ విలువలో మార్పు g_h = \(\frac{\mathrm{GM}}{(\mathrm{R}+\mathrm{h})^2}=\frac{\mathrm{gR}^2}{(\mathrm{R}+\mathrm{h})^2}=\frac{\mathrm{g}}{\left(1+\frac{h}{\mathrm{R}}\right)^2}\)
ఎత్తు చిన్నదైనపుడు (h << R అయిన) g_h = g(1 – \(\frac{2 \mathrm{~h}}{\mathrm{R}}\))
(a) గురుత్వ పొటెన్షియల్ U = \(-\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}}\)
(b) ఒక వస్తువును భూమి ఉపరితలము నుండి h ఎత్తుకు తీసుకెళ్లితే గుర్తుత్వ పొటెన్షియల్ U_h = \(-\frac{G M}{(R+h)}\)

→ కక్ష్యా వేగము v₀ = \(\sqrt{\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}}}=\sqrt{\mathrm{gR}}\)

→ కక్ష్యా కోణీయ వేగము ω₀ = \(\sqrt{\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^3}}=\sqrt{\frac{\mathrm{g}}{\mathrm{R}}}\)

→ పలాయన వేగము V_e = \(\sqrt{\frac{2 \mathrm{GM}}{\mathrm{R}}}=\sqrt{2 \mathrm{gR}}\)

→ భూస్థావర ఉపగ్రహము కక్ష్యావర్తనకాలము = 24 గం.

→ భూమి ఆత్మభ్రమణము యొక్క కోణీయ వేగములు (ω) = \(\frac{2 \pi}{24 \times 60 \times 60}\) = 0.072 × 10^-3రే/సె.

→ కృత్రిమ ఉపగ్రహాలలో :
ఉపగ్రహం గతిజశక్తి KE = \(\frac{1}{2}\)mV² = \(\frac{1}{2}\)\(\)
ఉపగ్రహంపై స్థితిజ శక్తి PE = \(\frac{-G M_e m}{\left(R_e+h\right)}\)
ఉపగ్రహం మొత్తం శక్తి E = KE + PE = –\(\frac{1}{2} \frac{\mathrm{GM}_{\mathrm{e}} \mathrm{m}}{\left(\mathrm{R}_{\mathrm{e}}+\mathrm{h}\right)}\)