Mahesh

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 6th Poem नृसिंहाविर्भावः Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 6th Poem नृसिंहाविर्भावः

निबन्ध प्रश्नाः (వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు) (Essay Questions)

1. नृसिंहस्य आविर्भावं वर्णयत ।
(నృసింహావిర్భావమును వర్ణించండి.)
2. नृसिंहेन कृतं दनुजवधं प्रपञ्चयत ।
(నృసింహుని చేత చేయబడిన రాక్షస వధను వివరించుము.)
జవాబు:
‘నృసింహావిర్భావః’ అనే పాఠ్యభాగాన్ని డా॥ కె. సుధాకరరావుగారు రచించారు. వీరు ఆధునిక సంస్కృత కవులలో ప్రసిద్ధులు – వీరు రచించిన ‘శ్రీ నృసింహనఖకౌముది’ అనే గ్రంథం నుండి ఈ పాఠ్యభాగం స్వీకరింపబడింది. ఇందులో ప్రహ్లాదుని విష్ణుభక్తిని, నృసింహుని ఆవిర్భావాన్ని హిరణ్యకశిపుని వధను, దేవతల సంతోషాన్ని చక్కగా ఆవిష్కరించారు.

రాక్షసరాజైన హిరణ్యకశిపుడు తీవ్రమైన కోపంలో తన కుమారుడైన ప్రహ్లాదునితో పెద్దగా నవ్వుతూ నాయనా ! నీవు శ్రీహరిని స్మరించడం మానుకో ! ప్రతిరోజు నన్నే ఆరాధించు నన్నే స్తుతించు. నేను నిన్ను రక్షిస్తాను. నా వలన నీకు భయం లేదు. సకల భోగాలను అనుభవించు” అని పలికాడు.

“सदा भोगसौख्येषु नूनं रमस्व”

తండ్రి మాటలను వినిన ప్రహ్లాదుడు చిరునవ్వుతో ఓ తండ్రీ ! సకల సృష్టికి కారణమైన శ్రీహరి పాదాలను ఎప్పుడూ నేను స్మరిస్తాను. సర్వపాపములను నశింప చేయగలడు. సకల రాక్షస వంశాన్ని నాశనం చేయగల సమర్థుడు. అందరిచేత పూజింప దగినవాడు. ఆయన మనసులో తలచుకున్నంత మాత్రాన ఈ జగత్తునంతా సృష్టించగలడు. అంతేగాదు తన శక్తితో సమస్తసృష్టిని నశింపచేయగలడు.” అని పలికాడు. ఈ మాటలు హిరణ్యకశిపునికి తీవ్రమైన ఆగ్రహాన్ని కల్గించాయి. తీవ్రమైన కోపంతో నీకు పూజనీయుడ నైన నాకంటే ఆ శ్రీహరే పూజనీయుడు అయ్యాడా ? నా మంచి మాటలను నీవు వినడంలేదు.

నా శత్రువైన విష్ణువును పూజిస్తానని పలుకుతున్నావు. ఓరీ మూర్ఖుడా ! నీవు పెద్ద తప్పు చేశావు. ఈ తప్పుకు తగిన శిక్ష అనుభవించకతప్పదు. నిన్ను ఈ గదతో సంహరిస్తాను. శ్రీహరి వచ్చి ఎలా రక్షిస్తాడో చూస్తాను. నీ శ్రీహరి అన్ని చోట్ల ఉంటాడని చెప్పావు. చూపించరా ! ఈ స్తంభంలో ఉన్నాడా ? ఈ భవనంలో ఉన్నాడా ? ఆ శ్రీహరి.

स्तंबेस्ति श्रीपतिः विष्णुः

తండ్రి మాటలు వినిన ప్రహ్లాదుడు ప్రశాంతమైన మనసుతో ఈ విధంగా పలికాడు. ఓ తండ్రీ ! శ్రీహరి అంతట ఉన్నాడు. అతడు ఇక్కడ ఉన్నాడని ఇక్కడలేడని చెప్పలేము. ఈ లోకంలో ఎక్కడైనా ఉన్నాడు. సింహములలో, పక్షులలో, నీటిలో, నిప్పులో, గాలిలో, ఏనుగులలో, జింక శరీరాలలో ఉన్నాడు. ఆయన లేనిచోటు లేదు” అని పలికాడు.

ఈ మాటలు విని చాలాకోపంతో హిరణ్యకశిపుడు “ఓరీ ! నీవు విష్ణువును చూపించు రా ? ఆ పిరికివాడు ఎక్కడరా. ఈ స్తంభంలో ఉన్నాడా ? ఉంటే ఈ గదతో కొట్టి చంపేస్తాను. నీహరి ఎక్కడికి పారిపోయాడురా ? “అని పెద్దగా అంటాడు. అది విని ప్రహ్లాదుడు తండ్రీ ! శ్రీహరిని చంపడం నీ వల్ల కాదు. నీవు అన్నట్లుగా ఈ స్తంభంలోనే గాదు అంతటా ఉన్నాడు అని పలికాడు.

ప్రహ్లాదుని మాటలు విని హిరణ్యకశిపుడు కోపంతో ఊగిపోయాడు. కోపంతో “ఎక్కడరా నీ శ్రీహరి ? అని పలుకుతూ గదతో ఆ సభలోని స్తంభాన్ని గట్టిగా కొట్టాడు. వెంటనే శంఖచక్రములు ధరించిన శ్రీమహావిష్ణువు సింహం తల, మనిషి రూపంలో పదునై ప్రకాశిస్తున్న గోళ్ళతో మహాబలుడైన నరసింహ రూపంతో ఆవిర్భవించాడు. వెంటనే నృసింహుడు హిరణ్యకశిపుడిని తన తోడలపై కూర్చోపెట్టుకొని గోళ్ళతో చీల్చి వేశాడు. ఆ సమయంలో శ్రీమహావిష్ణువు వెలుగుతున్న అగ్ని వలె, సూర్యునివలె ఉన్నాడు. భీకరంగా హిరణ్యకశిపుడిని చంపడాన్ని దేవతలు చూశారు. మహర్షులు, దేవతలు శ్రీమహావిష్ణువును దర్శించి, భక్తితో స్తుతించారు. పూలతో పూజించారు.

Introduction : The lesson Nrisimhavirbhava is an extract from Nrisimhanakhakaumudi written by Dr. K. Sudhakara Rao. The lesson describes the appearance of Nrisimha from the pillar, and his subsequent killing of Hiranyakasipu, the father of Prahlada. Hiranyakasipu’s Challenge: Hiranyakasipu, the demon king asked his son Prahlada to stop worshipping Vishnu and start worshipping him instead and enjoy pleasures.

Prahlada replied that he worshipped the lotus feet of Hari, which would remove the sins and destroy the demons. The Universe was caused by the will of Vishnu. His power could end it in a moment.

Hiranyakasipu was enraged at the words of Prahlada. He said that by worshipping the enemy of his father, Prahlada committed a grave sin. He would go to hell for that. He said that he would break his head with the blow of the mace. He asked whether Hari would come to his rescue.

Prahlada’s reply: Prahlada calmly replied that Vishnu existed both in the animate and inanimate beings. He dwelled in men, lions, birds, water, fire and air. Hiranyaka who got angrier asked him whether Hari was in the pillar in the palace. If so, he would kill him. Prahlada replied with a smile that it was not possible to kill Hari. He was everywhere. He was in the pillar also. स्तंबेस्ति श्रीपतिः विष्णुः

The appearance of Nrisimha : Hiranyakasipu hit the pillar with the mace. Vishnu appeared in the form of Nrisimha holding conch and disk. He tore Hiranyaka with his sharp nails after dragging him on to his lap. The gods danced with joy and worshipped Vishnu. आराधयामासुरभीष्टदं तम् ।

सन्दर्भवाक्यानि (సందర్భ వాక్యాలు) (Annotations)

1. सदा भोगसौख्येषु नूनं रमस्व ।

परिचय : इदं वाक्यं नृसिंहाविर्भावः इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम् । कविः डा. के. सुधाकररावः ।
सन्दर्भ : हिरण्यकशिपुः स्वपुत्रं प्रह्लादम् प्रति एवं अवदत् ।
भाव : हे पुत्र ! विष्णोः पूजं त्यक्त्वा सुखजीवितं यापय ।
विवरणम् : भवान् विष्णोः पूजांत्यज, सः अस्काकं वैरी, भवान् सुखजीवनं यापय ।

2. स्तम्भेऽस्ति श्रीपतिर्विष्णुः ।

परिचय : इदं वाक्यं नृसिंहाविर्भावः इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम् । कविः डा. के. सुधाकररावः ।
सन्दर्भ : हिरण्यकशिपुः स्वपुत्रं प्रह्लादम् प्रति एवं अवदत् ।
भाव : हे पुत्रः भवता पूजितः हरिः एतत् स्तंभे अस्ति वा ?
विवरणम् : कुमार ! श्रीहरि एतत् स्तंभे अस्ति वा ? अस्तिचेत् प्रदर्शयतु |

3. आराधयामासुः अभीष्टदं तम् ।

परिचय : इदं वाक्यं नृसिंहाविर्भावः इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम् । कविः डा. के. सुधाकररावः ।
सन्दर्भ : श्री नृसिंहाविर्भावं दृष्ट्वा इन्द्रादि देवतानां स्पन्दनां एवं वदति । भाव : सर्वमभीष्टदं तं विष्णुं सर्वे देवताः आराधयामासुः ।
विवरणम् : स्तंभात् नृसिंहः आविर्ब भूव तदा सर्वे देवाः देवदेवं दृष्ट्वा आराधनामासुः ।

लघु समाधान प्रश्नाः (స్వల్ప సమాధాన ప్రశ్నలు)

प्रश्न 1.
विष्णोः सङ्कल्पेन शक्त्या च किं किं भविष्यति ?
समादान:
विष्णोः सङ्कल्पेन शक्त्या च विश्वसृष्टिः विनाशः च भविष्यति ।

प्रश्न 2.
राक्षसः हिरण्यकशिपुः किमकरोत् ?
समादान:
राक्षसः हिरण्यकशिपुः स्तम्भोपरि गदाप्रहारं अकरोत् ।

प्रश्न 3.
दैत्यं निहत्य चतुर्भुजः कथं रराज ?
समादान:
दैत्यं निहत्य चतुर्भुजः सायंकालीनः सूर्य इव रराज |

एकपद समाधान प्रश्नाः (ఏక పద సమాధాన ప్రశ్నలు) (One Word Questions)

प्रश्न 1.
मुरारिः कीदृशः इतीरितम् ?
समादान:
मुरारिः सर्वगतः इतीरितम् ।

प्रश्न 2.
स्तम्भात् कः अजायत ?
समादान:
स्तम्भात् नृसिंहः अजायत ।

प्रश्न 3.
नृसिंहः हिरण्यकशिपुं कैः ददार ?
समादान:
नृसिंहः हिरण्यकशिपुं नखैः ददार ।

कठिनशब्दार्थाः (కఠిన పదాలు – అర్ధాలు)

1. सर्वपापौघनाशं = सकलपापसमूहनाशकम्, సకల పాపముల సమూహాన్ని నశింపచేయు
2. क्रोधारुणाम्बक: = कोपेन रक्तनेत्रः, కోపంతో ఎరుపెక్కిన కన్నులు
3. हर्म्यगतः = प्रासादगतः, ఇంటికి వెళ్ళిన
4. रमाधवः = विष्णुः, విష్ణువు
5. विहङ्गमः = पक्षी, పక్షి
6. कुरङ्गगात्रम् = हरिणदेहः, వేడి దేహము
7. मूर्खावतंसः = मूर्खशिरोमणिः, మూర్ఖశిఖామణి
8. प्रखरैर्नखैः = तीक्ष्णैः नखैः, వాడియైన గూళ్ళు
9. दनुजः = राक्षसः, రాక్షసుడు
10. कीलालसिक्तदेहो = रक्तसिक्तशरीरः, రక్తంతో తడిసిన శరీరము
11. सहस्त्राक्षमुखाः = इन्द्रादयः, ఇంద్రాదులు
12. निलिम्पाः = देवाः, దేవతలు

व्याकरणांशाः (వ్యాకరణాంశాలు)

सन्धयः (సంధులు)

1. इत्यादिकं + च = इत्यादिकञ्च – परसवर्णः
2. दैत्यराजः + असौ = दैत्यराजोऽसौ – विसर्गसन्धिः
3. प्रह्लादः + अपि = प्रह्लादोऽपि – विसर्गसन्धिः
4. विश्वसृष्टिः + भविष्यति = विश्वसृष्टिर्भविष्यति. – विसर्गसन्धिः
5. क्रोधारुणाम्बकः + दैत्यः = क्रोधारुणाम्बको दैत्यः- विसर्गसन्धिः
6. शिरः + त्वदीयम् = शिरस्त्वदीयं – विसर्गसन्धिः
7. प्रभवेत् + धरण्याम् = प्रभवेद्धरण्याम् – जश्त्वसन्धिः
8. गतवान् + तव = गतवांस्तव – रुत्वसन्धिः
9. श्रीपतिः + विष्णुः = श्रीपतिर्विष्णुः – विसर्गसन्धिः
10. क्रोधमूर्तिः + महाबलः = क्रोधमूर्तिर्महाबलः – विसर्गसन्धिः
11. प्रखरैः + नखैः = प्रखरैर्नखैः – विसर्गसन्धिः

समासाः (సమాసాలు)

1. कोपस्य अतिरेकः – कोपातिरेकः – तस्मात् रौद्रः तेन – कोपातिरेकरौद्रेण – पञ्चमीतत्पुरुषः
2. चरणः एव कमलं – चरणकमलं चरणकमलस्य युग्मं – चरणकमलयुग्मम् – षष्ठीतत्पुरुषः
3. दनुजानां कुलं – दनुजकुलं, तस्य विनाशः तं – दनुजकुलविनाशं – षष्ठीतत्पुरुषः
4. शान्तं चित्तं यस्य सः – शान्तचित्तः – बहुव्रीहिः
5. स्थावराश्च जङ्गमाश्च स्थावरजङ्गमाः तेषु – स्थावरजङ्गमेषु – द्वन्द्व
6. वायोः तरङ्गः – वायुतरङ्गः – तन्मध्ये वायुतरङ्गमध्ये – सप्तमीतत्पुरुषः
7. मूर्खेषु अवतंसः मूर्खावतंसः, तत्सम्बुद्धौ मूर्खावतंसः सप्तमीतत्पुरुषः
8. सर्वं व्याप्नोति इति सर्वव्यापी – उपपदतत्पुरुषः
9. महत् बलं यस्य सः महाबलः – बहुव्रीहिः
10. निशायां चरतीति निशाचरः – बहुव्रीहिः
11. गदायाः प्रहारः गदाप्रहारः, तेन भिन्नं गदाप्रहारभिन्नं, तस्मात् – गदप्रहारभिन्नात् – पञ्चमीतत्पुरुषः
12. शङ्खश्च चक्रञ्च शङ्खचक्रे, ते धरतीति शङ्खचक्रधरः – उपपदतत्पुरुषः
13. कीलालेन सिक्तः देहः यस्य सः कीलालसिक्तदेहः – बहुव्रीहिः
14. चत्वारो भुजाः यस्य सः चतुर्भुजः – बहुव्रीहिः

अर्थतात्पर्याणि (Meanings & Substances) (తాత్పర్యములు)

1. कोपातिरेकरौद्रेण दैत्यभूपतिना तदा |
प्रहस्य वचनं प्रोक्तं दृष्ट्वा प्रह्लादबालकम् ||
కోపాతిరేకరౌద్రేణ దైత్యభూపతినా తదా
ప్రహస్య వచనం ప్రోక్తం దృష్ట్వా ప్రహ్లాదబాలకమ్ ||

पदच्छेदः – कोपातिरेकरैद्रेण, दैत्यभूपतिना, तदा, प्रहस्य, वचनं, प्रोक्तं, दृष्ट्वा, प्रह्लादबालकम् ।

अन्वयक्रमः – तदा, कोपातिरेकरौद्रेण, दैत्यभूपतिना, प्रहस्य, प्रह्लांदबालकम्, दृष्ट्वा, वचनं, प्रोक्तम् |

अर्थाः
तदा = అప్పుడు;
कोपातिरेकरौद्रेण = మిక్కిలి కోపంతో కలిగిన రౌద్రంతోకూడిన;
दैत्यभूपतिना = హిరణ్యకశిపునిచేత;
प्रहस्य = నవ్వి,
प्रह्लांदबालकम् = బాలుడైన ప్రహ్లాద బాలకునిచే;
वचनं = చెప్పబోవు మాటలను;
प्रोक्तम्= పలుకబడినది.

भावः-
హిరణ్యకశిపుడు కోపంతో రౌద్రుడు అయ్యాడు. పిమ్మట పెద్దగా నవ్వి తన కుమారుడైన ప్రహ్లాదునితో ఈ విధంగా పలికాడు.

Then the Demon king, who was very much angry, laughed and said to the boy Prahlada.

2. हरेः पूजनं त्वं परित्यज्य नित्यं ममैवार्चनं स्तोत्रमित्यादिकञ्च ।
कुरुष्वान्तरङ्गे भयं नास्ति पुत्र सदा भोगसौख्येषु नूनं रमस्व ॥
హరేః పూజనం త్వం పరిత్యజ్య నిత్యం మమైవార్చనం స్తోత్రమిత్యాదికంచ |
కురుష్వంతరంగే భయంనాస్తి పుత్ర సదా భోగసౌఖ్యేషు నూనం రమస్వ ॥

पदच्छेदः – हरेः, पूजनं, त्वं परित्यज्य नित्यं ममैव, अर्चनम् स्तोत्रं, इति आदिकञ्च कुरुष्व, अन्तरङ्गे भयं नास्ति, पुत्र, सदा, भोगसौख्येषु नूनं, रमस्व ।

अन्वयक्रमः – पुत्र, हरेः, पूजनं, त्वं परित्यज्य, नित्यं, ममैव, अर्चनं, च, स्तोत्रं, इत्यादिकं, कुरुष्व अन्तरंगे, भयं नास्ति, सदा, भोगसौख्येषु, रमस्व नूनम् ।

अर्थाः
पुत्र = కుమారా!
हरेः = విష్ణువుయొక్క,
पूजनं = పూజను,
परित्यज्य = వదలిపెట్టి;
नित्यं = ఎల్లప్పుడు;
ममैव = నాకు సంబంధించిన;
अर्चनं = పూజను ;
स्तोत्रं = స్తోత్రాన్ని;
इत्यादिकंच = మొదలైనవాటిని;
कुरुष्व = చేయుము;
अन्तरंगे = మనసులో,
भयं = భయము;
नास्ति = లేదు;
सदा = ఎల్లప్పుడు;
भोगसौख्येषु = భోగసౌఖ్యాలయందు;
रमस्व = అనుభవించుము;
नूनम् = నిశ్చయము.

भावः-
ఓయీ ! కుమారా ! శ్రీ మహావిష్ణువును సేవించడం విడిచిపెట్టు. నిత్యం నన్నే అర్చించు. స్తోత్రముచేయుము. నీ మనసులో భయాన్ని వదలిపెట్టు. సకల సౌఖ్యాలను అనుభవించు.

“Abandon the worship of Hari. Start wor-shipping me reciting hymns etc. Have no fear inside. Always en¬joy pleasures and comforts.”

3. इत्युक्त्वा दैत्यराजोऽसौ विरराम महाबलः ।
मन्दस्मिताननो बालः प्रह्लादोऽपि तमब्रवीत् ॥
ఇత్యుక్త్వా దైత్యరాజోసౌ విరరామ మహాబలః |
మందస్మితాననో బాలః ప్రహ్లాదోపి

पदच्छेदः इति, उक्त्वा, दैत्यराजः, असौ, विरराम महाबलः, मन्दस्मिताननः, बालः, प्रह्लादः, अपि तं अब्रवीत् ।

अन्वयक्रमः असौ महाबलः दैत्यराजः इति उक्त्वा, विरराम, मन्दस्मितानानः बालः, प्रह्लादः, अपि, तं, अब्रवीत् ।

अर्थाः-
असौ = ఈ,
महाबलः = గొప్ప బలవంతుడైన,
दैत्यराजः = రాక్షసరాజు;
इति + उक्त्वा = అనిపలికి;
विरराम = విశ్రమించాడు;
मन्दस्मितानानः = చిరునవ్వుతో కూడిన ముఖముగల;
बालः = బాలుడైన ;
प्रह्लादः + अपि = ప్రహ్లాదుడు కూడా;
तं = ఆ హిరణ్యకశిపుని గూర్చి;
अब्रवीत् = పలికాడు.

भावः-
రాక్షసరాజైన హిరణ్యకశిపుడు ఈ విధంగా మాట్లాడి ఊరకున్నాడు. పిమ్మట ప్రహ్లాదుడు చిరునవ్వుతో కూడిన ముఖముగలవాడై తండ్రితో ఈ విధంగా పలికాడు.

When the king of the Demons said thus, the boy Prahlada replied him with a smile.

4. जनक सकलसृष्टेर्मूलभूतस्य तस्य
चरणकमलयुग्मं भूपते संस्मरामि ।
विमलमखिलवेद्यं सर्वपापौघनाशं
दनुजकुलविनाशं मानवैः पूजनीयम् ॥

జనక సకల సృష్టేర్మూలభూతస్య తస్య
చరణకమలయుగ్మం భూపతేసంస్మరామి।
విమలమఖిలవేద్యం సర్పపాపౌఘనాశం
దనుజకులవినాశం మానవైః పూజనీయమ్ ||

पदच्छेदः – जनक, सकलसृष्टेः, मूलभूतस्य तस्य चरणकमलयुग्मं, भूपते, संस्मरामि, विमलमखिलवेद्यं सर्वपापौघनाशं, दनुजकुलविनाशं, मान पूजनीयम् ।

अन्वयक्रमः – जनक, सकलसृष्टेः मूलभूतस्य तस्य चरणकमलयुग्मं विमलं, अखिलवेद्यं, सर्व पापौघनाशं, दनुजकुलविनाशं, मानवैः, पूजनीयम्, संस्मरामि ।

अर्थाः-
जनक = తండ్రి,
सकलसृष्टेः = సకల సృష్టికి,
मूलभूतस्य = మూలాధారమైన;
विमलं = పరిశుభ్రమైన;
अखिलवेद्यं = సమస్తము తెలిసిన;
सर्वपापौघनाशं = సకల పాపములను తొలగించునట్టి;
दनुजकुलविनाशं = రాక్షస కుల వినాశమును కల్గించునట్టి;
मानवैः = మానవులచేత;
पूजनीयम् = పూజింపదగిన;
तस्य = ఆ శ్రీహరి యొక్క;
चरणकमलयुग्मं = పాదపద్మములను;
संस्मरामि = స్మరిస్తాను.

भावः-
ఓ తండ్రి ! సకల సృష్టికి మూలభూతమైన, పవిత్రమైన, అంతయు తెలిసిన, సర్వపాపాలను తొలగించునట్టి, రాక్షస వంశాన్ని నాశనం చేయునట్టి, మానవులచే పూజించునట్టి ఆ శ్రీహరి పాద పద్మాలను స్మరిస్తాను.

“Father, I meditate on the lotus feet of the one, who is the cause of this whole universe. Those feet are pious, knowable to all, destroyer of all sins, the annihilator of the Danava dynasty and honourabe to human beings.

5. तस्य सङ्कल्पमात्रेण विश्वसृष्टिर्भविष्यति ।
क्षणमात्रे विनाशोऽपि विष्णोः शक्त्या भविष्यति ॥
తస్య సంకల్పమాత్రేణ విశ్వసృష్టిర్భవిష్యతి |
క్షణమాత్రే వినాశోకాపి విష్ణోః శక్త్యా భవిష్యతి ||

पदच्छेदः – तस्य, संकल्पमात्रेण, विश्वसृष्टिः, भविष्यति, क्षणमात्रे, विनाशः, अपि विष्णोः शक्त्या, भविष्यति ।

अन्वयक्रमः – तस्य, संकल्पमात्रेण, विश्वसृष्टिः, भविष्यति, विष्णोः, शक्त्या, क्षणमात्रे, अपि, विनाशः भविष्यति ।

अर्थाः-
तस्य = ఆ శ్రీహరి యొక్క
विश्वसृष्टि: = సంకల్పమాత్రం చేత,
विश्वसृष्टिः = సమస్త సృష్టి;
भविष्यति = కలుగుతుంది;
विष्णोः = విష్ణువు యొక్క;
शक्त्या = శక్తితో;
विनाशः + भविष्यति = వినాశముకూడా;
क्षणमात्रे = క్షణకాలంలో;
भविष्यति= జరుగగలదు.

भावः-
తండ్రి ! ఆ శ్రీమహావిష్ణువు యొక్క సంకల్పబలంతోనే ఈ సృష్టి ఆవిర్భ వించుచున్నది. ఆ మహనీయుని శక్తి వల్లనే ఈ సృష్టి క్షణకాలంలో నాశనం కలుగుతుంది.

The whole creation happens just by his will. By the power of Vishnu it gets destructed in a moment.”

6. एवमुक्त्वा स प्रह्लादो तूष्णी तस्थो महामतिः|
क्रोधारुणाम्बको दैत्यो जगाद वचनं कटु |
ఏవముక్త్వా సప్రహ్లాదో తూస్టీం తస్టౌ మహామతిః,
క్రోధారుణాంబకో దైత్యో జగాద వచనం కటు ॥

पदच्छेदः – एवं, उक्त्वा, सः, प्रह्लादः, तुष्णीं, तस्यौ, महीपतिः, क्रोधरुणाम्बकः, दैत्यः जगाद वचनं, कटु |

अन्वयक्रमः – सः, प्रह्लादः, एवं उक्त्वा, तूष्णीं, तस्यौ, क्रोधारुणांबकः, महीपतिः, दैत्यः, कटु, वचनं जगाद ।

अर्थाः-
सः प्रह्लादः = ఆ ప్రహ్లాదుడు,
एवं = ఈ విధముగా,
उक्त्वा = పలికి,
तूष्णीं = ఊరక,
तस्यौ = ఉండెను
क्रोधारुणांबकः = కోపంతో ఎర్రబడిన కన్నులుగల,
महीपतिः = రాజైన;
दैत्यः = రాక్షసుడై హిరణ్యకశిపుడు;
कटु = పరుషముతో కూడిన;
वचनं = మాటలను;
जगाद = పలికెను.

भावः-
ప్రహ్లాదుడు ఈ విధముగా మాట్లాడి ఊరకుండెను. పిమ్మట రాక్షసరాజైన హరణ్యకశిపుడు కోపగించాడు. దాంతో అతని కన్నులు బాగా ఎర్రబడినాయి. పరుష వచనములతో ప్రహ్లాదునితో ఈ విధంగా పలికాడు.

Having said so, the wise Prahlada re-mained silent. The Danava spoke harshly with eyes reddened with anger.

7. गुरुं तिरस्कृत्य तदीयशत्रुं
हरिं समाराधयता त्वया हि ।
कृतोऽपराधः सुमहान् खलेन
यमालयं गच्छसि मूढबुद्वै ॥

గురుం తిరస్కృత్య తదీయ శత్రుం
హరిం సమారాధాయతా త్వయా హి |
కృతోSపరాథః సుమహాన్ ఖలేన
యమాలయం గచ్ఛతి మూఢబుద్ధే ॥

पदच्छेदः – गुरुं, तिरस्कृत्य तदीयशत्रुं हरिं, समाराधयता, त्वया, हि, कृतः, अपुराधः, सुमहान्, खलेन, यमालयं गच्छति, मूढबुद्धे ।

अन्वयक्रमः – मूढबुद्धे, तदीयशत्रुं, हरि, समाराधयता, खलेन त्वया गुरुं, तिरस्कृत्य, सुमहान् अपराधः कृतः, यमालयं, गच्छति ।

अर्थाः-
मूढबुद्ध = ఓ మూఢబుద్ది కలవాడా,
तदीयशत्रुं = ఆ శత్రువైన,
हरिं = విష్ణువును;
समाराधयता = ఆరాధించుచున్న;
खलेन = నీచుడవైన;
त्वया = నీ చేత;
सुमहान् = పెద్దదైన ;
अपराधः = అపరాధము;
कृतः = చేయబడినది;
यमालयं = నరకానికి;
गच्छति = వెళ్తావు.

भावः-
ఓయీ ! దుర్భుద్ధికలవాడా ! మనకు శత్రువైన శ్రీహరిని ఆరాధిస్తున్నావు దీంతో నీవు పెద్ద తప్పుచేశావు. నీవు నరకానికి వెళ్తావు.

“Rejecting your father, you worship his enemy; thereby you have committed a grave mistake. O fool, you will go to the abode of Yama.

8. गदाप्रहारेण शिरस्त्वदीयं
करोमि भग्नं क्षणमात्रकाले ।
पश्याम्यहं कोऽपि हरिः समेत्य
त्वां रक्षितुं वै प्रभवेद्धरण्याम् ||
గదాప్రహారేణ శిరస్త్వదీయం
కరోమి భగ్నం క్షణమాత్రకాలే |
పశ్యామ్యహం కోలిపి హరిః సమేత్య
త్వాం రక్షితుం వై ప్రభవేద్ధరణ్యామ్

पदच्छेदः – गदाप्रहारेण, शिरः, त्वदीयं करोमि, भग्नं, क्षणमात्रकाले, पश्यामि, अहं, कः अपि, हरिः समेत्य त्वां, रक्षितुं, वै, प्रभवेत्, धरण्याम् ।

अन्वयक्रमः – गदप्रहारेण, त्वदीयं शिरः, क्षणमात्रकाले, भग्नं करोमि, धरण्याम्, कः, अपि, हरिः त्वां समेत्य, रक्षितुं प्रभवेत्, अहं पश्यामि |

अर्थाः-
गदप्रहारेण = గద దెబ్బతో;
त्वदीयं = ఒక్క క్షణ కాలంలో; భూమిపై;
भग्नंकरोमि = ఏ విష్ణువు ;
भग्नं करोमि = పగలగొడతాను;
धरण्याम् = భూమిపై,
कः हरिः = ఏ విష్ణువు,
त्वां = నిన్ను;
समेत्य = సమీపించి;
त्वां = నిన్ను;
समेत्य = సమీపించి;
रक्षितुं = రక్షించుటకు;
प्रभवेत् = సమర్థుడు కాగలడో;
अहं = నేను;
पश्यामि = చూస్తాను.

भावः-
ఓరీ ! ఈ గద యొక్క దెబ్బతో నీ తలను క్షణకాలంలో పగులగొడతాను. లోకంలో ఏ విష్ణువు నిన్ను చేరి రక్షిస్తాడో నేను చూస్తాను.

I will break your head in a moment with the blow of mace. Let me see if any Hari will come to your rescue in this world.

9. हरिश्च ते सर्वगतो मुरारिः
इतीरितं बालक दर्शयाद्य |
स्तम्भेऽस्ति वा हर्म्यगते स विष्णुः
क्व श्रीनिवासः क्व महेन्द्रनीलः ॥
హరిశ్చ తే సర్వగతో మురారిః
ఇతీరితం బాలక దర్శయాద్య ।
స్తంభేస్తి వా హర్మ్యగతే సవిష్ణుః
క్వ శ్రీనివాసః క్వ మహేంద్రనీలః

पदच्छेदः – हरिः, च, ते, सर्वगतः, मुरारिः, इति, ईरितं, बालक, दर्शय, अद्य, स्तम्ये, अस्ति, वा, हर्म्यगते, स, विष्णु क्कं श्रीनिवासः क्व महेन्द्रनीलः

अन्वयक्रमः – बालक, मुरारिः ते, हरिः, सर्वगतः, इति ईरितम्, अद्य, दर्शय, हर्म्यगते, स्तम्भे, सः, विष्णुः अस्ति का श्रीनिवासः, क्व महेन्द्रनीलः क्व |

अर्थाः-
बालक = ఓరీ బాలుడా!,
मुरारिः = మురారి అయిన;
ते = నీ యొక్క,
हरिः = విష్ణువు;
सर्वगतः = అంతట ఉన్నాడు;
इति = అన్ని;
ईरितम्, = పలుకబడినది ;
अध = ఇప్పుడు;
दर्शय = చూపించుము;
हर्म्यगते = ఇంటియందలి;
स्तम्भे = స్తంభమునందు;
सः विष्णुः = ఆ విష్ణువు;
अस्ति वा = ఉన్నాడా;
श्रीनिवासः = శ్రీనివాసుడు;
क्व = ఎక్కడ;
महेन्द्रनीलः = నీలదేహుడు;
क्व = ఎక్కడ.

भावः-
ఓయీ ! మురారి అయిన నీ విష్ణువు అంతట ఉన్నాడని నీవు చెప్పావు గదా ! ఇప్పుడు నాకు చూపించు. ఇంటిలోని ఈ స్తంభంలో ఉన్నాడా ? శ్రీనివాసుడు ఎక్కడ ? నీలదేహుడైన విష్ణువు ఎక్కడ ?

O boy, you say that Hari is everywhere. Show me now whether that Hari in this pillar in the palace. Where is Srinivasa ? Where is that Blue one”.

10. तदा तद्वचनं श्रुत्वा राक्षसस्य महामतिः ।
प्रह्लादः शान्तचित्तः सन् अवोचद्वाक्यमुत्तमम् ||
తదా తద్వచనం శ్రుత్వా రాక్షసస్య మహాపతిః |
ప్రహ్లాదః శాంతచిత్తః సన్ అవోచద్వాక్యముత్తమమ్ ॥

पदच्छेदः – तदा, तद्वचनं श्रुत्वा, राक्षसस्य, महापतिः, प्रह्लादः, शान्तचित्तः, सन्, अवोचत्, वाक्यं, उत्तमम् ।

अन्वयक्रमः – तदा, राक्षसस्य, महीपतिः, तद्वचनं श्रुत्वा, प्रह्लादः, शान्तचित्तः, सन् उत्तमं वाक्यं, अवोचत्

अर्थाः-
तदा = అప్పుడు,
राक्षसस्य = రాక్షసులకు,
महीपतिः = రాజైన,
तद्वचनं = మాటలను;
श्रुत्वा = విని;
प्रह्लादः = ప్రహ్లాదుడు;
शान्तचित्तः सन् = శాంతచిత్తుడై ;
उत्तमं = ఉత్తమమైన;
वाक्यं = మాటను;
अवोचत् = పలికాడు.

भावः-
రాక్షసరాజైన హిరణ్యకశిపుని మాటలను ప్రహ్లాదుడు విన్నాడు. ప్రశాంత భావంతో ప్రహ్లాదుడు ఉత్తమమైన మాటలను రాజుతో ఈవిధంగా పలికాడు.

On hearing those words of the Rakshasa, Prahlada, whose mind was calm, replied thus.

11. रमाधवः स्थावरजङ्गमेषु नरेषु सिंहेषु विहङ्गमेषु ।
जलेऽनले वायुतरङ्गमध्ये विराजते हस्तिकुरङ्गगात्रे ॥
రమాధవః స్థావరజంగమేషు నరేషుసింహేషు విహంగమేషు |
జల్వేనలే వాయు తరంగ మధ్యే విరాజతే హస్తికురంగగాత్రే ॥

पदच्छेदः रमाधवः स्यावरजंगमेषु नरेषु, सिंहेषु, विहङ्गमेषु जले, अनले वायुतरंगमध्ये विराजते हस्तिकुरंग गात्रे |

अन्वयक्रमः – रमाधवः, स्थावरजंगमेषु नरेषु, सिंहेषु, विहङ्गमेषु, जले, अनले, वायुतरंगमध्ये, हस्ति – कुरंगगात्रे विराजते ।

अर्थाः-
रमाधवः = విష్ణువు
स्थावरजंगमेषु = కదలని
नरेषु = నరులయందు
सिंहेषु = సింహములయందు;
विहङ्गमेषु = పక్షులయందు;
जले = నీటియందు;
अनले = అగ్నియందు ;
वायुतरंगमध्ये = వాయుతరంగములయందు;
हस्ति = ఏనుగులందు;
कुरंगगात्रे = జింకల శరీరాలయందు;
विराजते = ప్రకాశిస్తున్నాడు.

भावः-
ఓయీ, తండ్రి ! శ్రీ మహావిష్ణువు స్థావర జంగమాదులయందు, నదుల యందు, సింహాలయందు, పక్షులయందు, నీటియందు, అగ్నియందు, వాయు తరంగాలయందు, ఏనుగులయందు, జింకల శరీరాలయందు ప్రకాశిస్తున్నాడు అనగా విష్ణువు ఉన్నాడని భావము.

“The consort of Rama dwells in ani¬mate and inanimate beings, in men, lions, birds, water, fire, wind, waves and in the bodies of elephants and deer.”

12. प्रह्लादवचनं दैत्यः समाकर्ण्य हिरण्यकः ।
क्रोधोन्मत्त उवाचेदं वचनं परुषाक्षरम् ॥
ప్రహ్లాదవచనం దైత్యః సమాకర్ణ్య హిరణ్యకః |
క్రోధోన్మత్త ఉవాచేదం వచనం పరుషాక్షరమ్ ॥

पदच्छेदः प्रह्लादवचनं दैत्यः समाकर्ण्य, हिरण्यकः, क्रोधोन्मत्तः उवाच, इदं वचनं, परुषाक्षरम् |

अन्वयक्रमः- दैत्यः, हिरण्यकः, प्रह्लादवचनं, समाकर्ण्य, क्रोधोन्मत्तः, परुषाक्षरं, इदं वचनं, उवाच ।

अर्थाः-
दैत्यः = రాక్షసుడైన;
हिरण्यकः = హిరణ్యక శివుడు,
प्रह्लादवचनं = ప్రహ్లాదుని మాటలను;
समाकर्ण्य = విని;
क्रोधोन्मत्तः = కోపముతో కూడినవాడై;
परुषाक्षरं = పరుషములైన మాటలతో,
इदं वचनं = ఈ మాటలను;
उवाच = పలికాడు.

भावः-
రాక్షసరాజైన హిరణ్య కశిపుడు ప్రహ్లాదుని మాటలను విన్నాడు. మిక్కిలి కోపంతో కూడినవాడై పరుషంగా ఈ విధంగా పలికాడు.

Hiranyaka, having heard the words of Prahlada, becoming mad with anger, spoke these harsh words.

13. रे मूढ दर्शय हरिं क्व गतः स भीरुः
स्तम्भेऽस्ति वा मुररिपुः क्व गतो रमेशः ।
अद्यैव केशवमहं गदया हनिष्ये
मूर्खावतंस गतवांस्तव कुत्र विष्णुः ||

రే మూఢ దర్శయ హరిం క్వగతః స భీరుః
స్తంభేకాస్తి వా మురరిపుః క్వ గతో రమేశః,
అద్యైవ కేశవమహం గదయా హనిష్యే
మూర్ఖావతంస గతవాంస్తవ కుత్ర విష్ణుః

पदच्छेदः – रे, मूढ, दर्शय, हरि, क्व, गतः, सः, भीरुः, स्तंभे, अस्ति, वा, मुररिपुः, क्व, गतः, रमेशः अद्य, एव, केशवं, अहं, गदथा, हनिष्ये, मूर्खावतंस, गतवान् तव, कुत्र, विष्णुः |

अन्वयक्रमः – रे मूढ, मूर्खावतंस, हरिं दर्शय, भीरुः, सः क्व गतः, मुररिपुः, स्तंभे, अस्ति, वा, रमेशः क्व गतः, अद्यैव, अहं गदया, केशवं, हनिष्ये, तव, विष्णुः, कुत्र, गतवान् ।

अर्थाः-
रे मूढ = ఓ మూఢుడా,
मूर्खावतंस = ఓ ముర్ఖశిఖామణి;
हरिं = విష్ణువును;
दर्शय = చూపించు;
भीरुः = భయస్థుడైన;
सः = ఆ విష్ణువు;
स्तंभे = స్తంభమునందు;
अस्ति वा = ఉన్నాడా;
रमेशः = విష్ణువు;
क्व गतः = ఎక్కడికి వెళ్ళాడు;
अद्यैव = ఈ రోజే;
अहं = నేను;
केशवं = విష్ణువును;
गदथा = గదతో;
हनिष्ये = చంపగలను;
तव = నీ యొక్క;
विष्णुः = విష్ణువు;
कुत्र = ఎక్కడికి;
गतवान् = వెళ్ళాడు.

भावः-
ఓరీ మూఢుడా ! శ్రీ హరిని నాకు చూపించు. భయస్తుడైన ఆ విష్ణువు ఎక్కడికి వెళ్ళాడు ? ఈ స్తంభంలో ఉన్నాడా ? ఎక్కడికి వెళ్ళాడు. ఈ రోజే నా గదతో ఆ విష్ణువును చంపుతాను. నీ విష్ణువు ఎక్కడికి వెళ్ళాడు ?

“Oh fool, Show me Hari. Where has that coward gone? Is he in this pillar? Where has he run away, that Muraripu? I will kill Kesava with the mace now itself. O stupid fellow, where has your Vishnu gone?”

14. तच्छ्रुत्वा वचनं बालः प्रह्लादः स्मितपूर्वकम् ।
जगाद स रमेशस्तु सर्वव्यापी महाबलः ॥
తచ్ఛృత్వా వచనం బాలః ప్రహ్లాదః స్మితపూర్వకమ్ |
జగాద స రమేశస్తు సర్వవ్యాపీ మహాబలః ॥

पदच्छेदः – तत् श्रुत्वा वचनं, बालः, प्रह्लादः, स्मितपूर्वकं, जगाद, स, रमेशः, तु, सर्वव्यापी, महाबलः

अन्वयक्रमः – तत्, वचनं श्रुत्वा, बालः, प्रह्लादः, स्मितपूर्वकं, जगाद, महाबलः, सर्वव्यापी स:, रमेशः, सर्वव्यापी ।

अर्थाः-
तत् वचनं = ఆ రాక్షసేంద్రుని,
वचनं = మాటలను,
श्रुत्वा = విని ,
बालः = బాలుడైన;
प्रह्लादः = ప్రహ్లాదుడు;
स्मितपूर्वकं = చిరునవ్వుతో;
जगाद = పలికాడు;
महाबलः = మహాబలుడైన;
स: रमेशः = ఆ విష్ణువు;
सर्वव्यापी = సర్వ వ్యాపకుడు.

भावः-
బాలుడైన ప్రహ్లాదుడు తన తండ్రి పలికిన మాటలను విని చిరునవ్వుతో మహాబలుడైన ఆ శ్రీ మహావిష్ణువు సర్వవ్యాపకుడు.

On listening those words, Prahlada smil-ingly said that Hari is omnipresent.

15. तस्य संहरणं नैव शक्यं तेऽस्ति निशाचर ।
स्तम्भेऽस्ति श्रीपतिर्विष्णुः वर्तते सर्वगोचरः ||
తస్య సంహరణం నైవ శక్యం తేవ్రాస్తే నిశాచర
స్తంభేకాస్తి శ్రీపతిర్విష్ణుః వర్తతే సర్వగోచరః

पदच्छेदः तस्य, संहरणं, नैव, शक्यं, ते, अस्ति, निशाचर, स्तंभे, अस्ति, श्रीपतिः, विष्णुः वर्तते, सर्वगोचरः,

अन्वयक्रमः – निशाचर, तस्य, संहरणं, ते नैव, शक्यम्, सर्वगोचरः, श्रीपतिः, विष्णुः स्तंभे, वर्तते ।

अर्थाः-
निशाचर = ఓ రాక్షస రాజా!
तस्य = ఆ విష్ణువు యొక్క,
संहरणम् = సంహరణ;
नैव शक्यम् = సాధ్యంకాదు;
सर्वगोचरः = అంతట కన్పించేటువంటి;
श्रीपतिः = లక్ష్మీ దేవికి భర్త అయిన;
विष्णुः = విష్ణువు ;
स्तंभे = స్తంభమునందు;
वर्तते = ఉన్నాడు.

भावः-
తండ్రీ ! ఆ విష్ణువును సంహరించడం నీ వలన సాధ్యం కాదు. సర్వగోచరుడైన విష్ణువు ఈ స్తంభమునందు ఉన్నాడు.

It is impossible to kill him. Vishnu is in this pillar. He can be seen everywhere.

16. तदा हिरण्यकशिपुः क्व हरिस्ते इति ब्रुवन् ।
गदाप्रहारमकरोत् स्तम्भस्योरि राक्षसः ॥
తదా హిరణ్యకశిపుః క్వ హరిస్తే ఇతి బ్రువన్ |
గదాప్రహారమకరోత్ స్తంభస్యోరి రాక్షసః ॥

पदच्छेदः – तदा, हिरण्यकशिपुः क्व, हरिः, वे, इति, ब्रुवन्, गदाप्रहारम्, अकरोत्, स्तम्भस्य, उपरि, राक्षसः ।

अन्वयक्रमः तदा, राक्षसः, हिरण्यकशिपुः, ते हरिः, क्व, इति, ब्रुवन्, स्तम्भस्य, उपरि, गदाप्रहारे, अकरोत् ।

अर्थाः-
तदा = అప్పుడు,
राक्षसः = రాక్షసుడైన,
हिरण्यकशिपुः = హిరణ్యకశిపుడు;
ते = నీ యొక్క;
हरिः = విష్ణువు;
क्व = ఎక్కడ;
इति = అని;
ब्रुवन् = పలుకుతూ;
स्तम्भस्य = స్తంభముయొక్క ;
उपरि = పైన;
गदाप्रहारम् = గదతో కొట్టడాన్ని;
अकरोत् = చేశాడు.

भावः-
రాక్షసుడైన హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదునితో “నీ హరి ఎక్కడున్నాడు ?” అని పలుకుతూ స్తంభంపైన గదతో కొట్టడం చేశాడు.

Then Hiranyakasipu hit the pillar with the mace shouting where your Hari is ?

17. गदाप्रहारभिन्नाञ्च स्तम्भात्तस्मादजायत ।
नृसिंह भगवान् विष्णुः क्रोधमूर्तिर्महाबलः ॥
గదాప్రహారభిన్నాచ్చ స్తంభాతస్మాదయత।
నృసింహో భగవాన్ విష్ణుః క్రోధమూర్తిర్మహాబలః

पदच्छेदः – गदाप्रहारभिन्नात् च, स्तम्भात्, तस्मात्, अजायत, नृसिंहः, भगवान् विष्णुः क्रोधमूर्तिः, महाबलः ।

अन्वयक्रमः – गदाप्रहारभिन्नात् तस्मात् स्तम्भात्, क्रोधमूर्तिः, महाबलः, नृसिंहः, भगवान्, विष्णुः, अजायत ।

अर्थाः-
गदाप्रहारभिन्नात् = గదతో కొట్టబడి భిన్నమైన ,
तस्मात् स्तम्भात् = ఆ స్తంభం నుండి;
क्रोधमूर्तिः = కోపముతో కూడిన;
महाबलः = గొప్ప బలవంతుడైన;
नृसिंहः = నృసింహుడైన;
भगवान् = దైవస్వరూపుడైన;
विष्णुः = విష్ణువు;
अजायत: = ఆవిర్భవించాడు.

भावः-
హిరణ్యకశిపుడు గదతో స్తంభాన్ని కొట్టాడు. ఆ స్తంభం నుండి మిక్కిలి కోపంతో కూడిన, మహాబలవంతుడైన, నృసింహమూర్తిగా ఉన్న దైవమైన విష్ణువు ఆవిర్భవించాడు.

From the pillar broken by the blow of the mace appeared Vishnu in the angry form Nrisimha.

18. शङ्खचक्रधरो विष्णुः नृसिंहो प्रखरैर्नखैः ।
अङ्के संस्थाप्य दनुजं ददार पुरुषोत्तमः ॥
శంఖచక్రధరో విష్ణుః నృసింహో ప్రహరైర్నఖైః |
అంకే సంస్థాప్య దనుజం దదార పురుషోత్తమః ॥

पदच्छेदः – शंखचक्रधरः, विष्णुः, नृसिंहः, प्रहरैः, नखैः, अंके, शंस्थाप्य, दनुजं, ददार, पुरुषोत्तमः ।

अन्वयक्रमः – चक्रधरः, पुरुषोत्तमः, नृसिंहः, विष्णुः, दनुजम्, अंके, संस्थाप्य, प्रहरैः, नखैः, ददार ।

अर्थाः-
चक्रधरः = చక్రధరుడైన,
पुरुषोत्तमः = పురుషోత్తముడైన,
नृसिंहः = నృసింహుడైన;
विष्णुः, = విష్ణువు;
दनुजम् = రాక్షసుడైన;
तम् = ఆ హిరణ్యకశిపుడిని;
अंके = ఒడిలో;
संस्थाप्य = కూర్చుండబెట్టుకొని;
प्रहरैः = వాడియైన;
नखैः = గోళ్ళతో;
ददार = చీల్చాడు.

भावः-
చక్రధరుడు, పురుషోత్తముడు, నృసింహుడు అయిన విష్ణువు రాక్షసరాజైన హిరణ్యకశిపుడిని తన ఒడిలో ఉంచుకొని వాడియైన గోళ్ళతో చీల్చి సంహరించాడు.

Vishnu, holding conch and disk, in the form of Nrisimha tore apart with sharp nails the Demon, having dragged him on to his lap.

19. दैत्यं निहत्य कीलालसिक्तदेहो चतुर्भुजः ।
रराज सायंकालीनः यथा सूर्योऽरुणो महान् ॥
దైత్యం నిహత్య కీలాల సిక్తదేహో చతుర్భుజః ।
రరాజ సాయంకాలీనః యథా సూర్యోకుణో మహాన్ ||

पदच्छेदः – दैत्यं, निहत्य, कीलालसिक्तदेहः चतुर्भुजः, रराज, सायंकालीनः, यथा, सूर्यारुणो, महान् ।

अन्वयक्रमः – महान् चतुर्भुजः, दैत्यं निहत्य, कीलालसिक्तदेहः, सायंकालीनः सूर्यारुणः यथा, रराज ।

अर्थाः-
महान् = గొప్పవాడైన,
चतुर्भुजः = విష్ణువు,
दैत्यं = రాక్షసుడైన హిరణ్య కశిపుడిని;
निहत्य = చంపి;
कीलालसिक्तदेहः = రక్తముతో తడిసిన శరీరము గలవాడై;
सायंकालीनः = సాయంకాలమునకు చెందిన;
सूर्यारुणः यथा = సూర్యునివలె;
रराज = ప్రకాశించాడు.

भावः-
మహాత్ముడైన విష్ణువు రాక్షసేంద్రుడైన హిరణ్య కశిపుడిని సంహరించాడు. ఆ సమయంలో నరసింహుడు రక్తముతో తడిసిన శరీరముకలవాడై సాయంకాలపు సూర్యునివలె ప్రకాశించాడు.

Having killed the demon, with his body smeared with blood, Vishnu looked like the red Sun at the time of setting.

20.
दैत्यं नृसिंहेन हतं महोग्रं
ज्ञात्वा सहस्राक्षमुखा निलिम्पाः ।
आनन्दमग्ना ननृतुर्मुकुन्दम्
आराधयामासुरभीष्टदं तम् ॥
దైత్యం నృసింహేన హతం మహోగ్రం
జ్ఞాత్వా సహస్రాక్షముఖా నిలిష్తాః |
ఆనందమగ్నా ననృతుః ముకుందం
ఆరాధయామాసు రభీష్టదం తమ్ ||

पदच्छेदः – दैत्यं, नृसिंहेन, हतं, महोग्रं, ज्ञात्वा सहस्राक्ष मुखाः निलिप्ताः, आनन्दमग्नाः, ननृतुः, मुकुन्दम् आराधायामासुः, अभीष्टं, तम् ।

अन्वयक्रमः – नृसिंहेन, हतं, महोग्रं, दैत्यं, ज्ञात्वा, सहस्राक्षमुखाः, निलिप्ताः, आनन्दमग्नाः ननृतुः, अभीष्टदम्, तम्, मुकुंदम्, आराधयामासुः

अर्थाः-
नृसिंहेन = నరసింహస్వామిచేత,
हतं = చంపబడిన,
महोग्रं = భయంకరుడైన;
दैत्यं = హిరణ్యకశిపుని;
ज्ञात्वा = తెలుసుకొని;
सहस्राक्षमुखाः = దేవేంద్రాదులైన;
निलिप्ताः = దేవతలు ;
तम् मुकुंदम् = నాట్యం చేశాడు;
अभीष्टदम् = కోరికలను ఇచ్చునట్టి;
तम् मुकुंदम् = ఆ విష్ణువును;
अर्च यामासुः: = పూజించారు.

भावः-
నరసింహుడు భీకరుడైన హిరణ్యకశిపుడిని సంహరించాడు. ఈ విషయం తెలుసుకొని ఇంద్రాది దేవతలు ఆనందించారు. సకల కోరికలను అనుగ్రహించునట్టి శ్రీమహా విష్ణువును భక్తితో పూజించారు.

Indra and other gods, on knowing that the demon was killed, danced with joy and worshipped Vishnu, who did favour to them.

नृसिंहाविर्भावः Summary in Sanskrit

कवि परिचयः 

पाठ्यांशोऽयं नृसिंहनखकौमुदी इत्याख्यमहाकाव्यात् गृहीतः । अस्य रचयिता डा. के. सुधाकररावः । संस्कृत-आंग्ल-तेलुगु- कन्नडेत्यादि भाषासु निष्णातः अयं कविपण्डितः आदोनि इत्याख्ये पट्टणे १९६० तमे वर्षे जातः । अस्य पितरौ श्रीअनसूया-तिम्माजिरावौ । बाल्ये श्रीदक्षिणामूर्तिविदुषः सकाशे शंस्कृतम् अभ्यस्तवानयम् । संस्कृते तेलुगुभाषायां च स्नातकोत्तरपरीक्षायाम् उत्तीर्णोऽयं विद्वान् द्विसप्ततिं ग्रन्थान् प्रणीतवान् । एतेषु तेलुगुभाषायां ६९, संस्कृते १५, कन्नडभाषायां १३, हिन्दीभाषायां च ५ ग्रन्थाः सन्ति । अयं २०१७ तमे वर्षे कर्णाटक विश्वविद्यालयात् विद्यावारिधिं अलभत । तन्त्रोपासनादक्षः श्री रावमहोदयः संस्कृते श्रीनृसिंहनखकौमुदी, श्रीलक्ष्मीहयग्रीवसुधा इति महाकाव्यद्वयम् अरचयत् । निरन्तरम् अध्ययने विविधशास्त्राणां परिशोधने च निमग्नोऽयं कविवरः Indian Information Service परीक्षायां १९८७ वर्षे उत्तीर्णतां प्राप्तवान् । इदानीं तेलंगाणाराज्यस्थभाग्यनगरे दूरदर्शनकेन्द्रे वार्ताविभागे निदेशकपदम् अलङ्करोति ।

कथा सारांश

नवसर्गात्मकस्य नृसिंहनखकौमुदी महाकाव्यस्य षष्ठसप्तमसर्गाभ्यां गृहीतोऽयं पाठ्यभागः । अत्र भगवतः नृसिंहस्य आविर्भावः वर्णितः । हिरण्यकशिपुः स्वसुतं प्रह्लादम् अध्ययनार्थम् आश्रमं प्रेषयति । किन्तु सुकृतवशात् प्रह्लादः सर्वदा भगवंतः श्रीहरेः स्मरणं करोति । हिरण्यकशिपुः प्रह्लादं श्रीहरिस्मरणात् निवर्तयितुं बहुधा प्रयतते । श्रीहरितः अहमेव श्रेष्ठः, अतः मामेव स्मरत्वमिति बहुधा वदि सः, तथापि पितृवाक्यम् अविगणय्य प्रह्लादः निरन्तरं श्रीहरिं सेवितुम् इच्छति तेन क्रुद्धः दनुजेन्द्रः प्रह्लादं क्लेशयति । अन्ते सः स्तम्भे श्रीहरिं दर्शयसि वेति पृच्छति, स्तम्भं गदया भिनत्ति च । तस्मात् आविर्भूतः भगवान् नृसिंहः हिरण्यकशि हन्ति ।

नृसिंहाविर्भावः Summary in Telugu

కవి పరిచయం

ఈ పాఠ్యభాగం “నృసింహనఖకౌముది” అనే కావ్యం నుండి స్వీకరింపబడింది. ఈ పాఠ్యభాగాన్ని డా॥ కె. సుధాకరరావు సంస్కృతం, ఆంగ్లము, తెలుగు, కన్నడ మొదలైన భాషలయందు గొప్ప పండితుడు. ఈయన ఆదోని అనే పట్టణంలో 1970వ సంవత్సరంలో జన్మించాడు. ఇతని తండ్రి పేరు తిమ్మాజిరావు తల్లి పేరు శ్రీ అనసూయ. బాల్యంలో శ్రీదక్షిణా మూర్తి సమక్షంలో సంస్కృతాన్ని చదివాడు. సంస్కృత భాషల యందు ఉన్నత డిగ్రీలను పొందారు. వీరు 72 గ్రంథాలను రచించారు. వీటిలో తెలుగులో 39, సంస్కృతంలో 15, కన్నడంలో 13, హిందీ భాషలో 5 గ్రంథాలు రచించారు. వీరు 2017వ సంవత్సరంలో కర్ణాటక విశ్వవిద్యాలయం నుండి విద్యావారధి డిగ్రీని పొందారు. సంస్కృతంలో శ్రీనృసింహనఖకౌముది, శ్రీలక్ష్మీహయగ్రీవసుధా అనే గ్రంథాలను రచించారు. వీరు నిరంతరం చదవడంలోను, పరిశోధన చేయడంలోను నిమగ్నమయ్యేవారు. వీరు ఇండియన్ ఇన్ఫర్మేషన్ సర్వీస్ అనే పరీక్షలో 1987వ సంవత్సరంలో ఉత్తీర్ణుడయ్యారు. ప్రస్తుతం వీరు తెలంగాణ రాష్ట్రంలో హైదరాబాద్ లోని దూరదర్శన్ కేంద్రంలో వార్తావిభాగంలో పని చేస్తున్నారు.

కథా సారాంశము

తొమ్మిది సర్గంతో కూడిన ‘నృసింహనఖకౌముది’ అనే గ్రంథంలోని షష్ఠ, సప్తమ సర్గల నుండి ఈ పాఠ్యభాగం స్వీకరింపబడింది. ఇక్కడ భగవంతుడైన నృసింహస్వామి అవతార ఆవిర్భావం గొప్పగా వర్ణింపబడింది. హిరణ్యకశిపుడు తన పుత్రుడైన ప్రహ్లాదుడిని చదివించడంకోసం గురువుల వద్దకు పంపించాడు. దాని పూర్వజన్మ పుణ్యఫలం వల్ల ప్రహ్లాదుడు భగవంతుడైన శ్రీమహావిష్ణువు యొక్క స్మరణ చేస్తుండేవాడు. హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదుడిని శ్రీహరి స్మరణ నుండి నివారింపజేయడానికి అనేక విధములుగా ప్రయత్నిం చాడు. శ్రీమహావిష్ణువు కంటే నేనే శ్రేష్ఠుడిని, అందువల్ల నన్నే స్మరించు అని అనేక విధాలుగా చెప్పాడు.

అయినా ప్రహ్లాదుడు తండ్రి మాటలను లెక్కచేయకుండా ఎల్లప్పుడు శ్రీమహావిష్ణువునే సేవించడానికి ఇష్టపడేవాడు. దీంతో కోపగించిన హిరణ్య కశిపుడు ప్రహ్లాదుడిని ఎన్నో కష్టాలకు గురిచేశాడు. చివరగా హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదునితో ఈ స్తంభంలో విష్ణువును చూపిస్తావా ? అని అడిగాడు. స్తంభాన్ని గదతో గట్టిగా కొట్టాడు. ఆ స్తంభం నుండి శ్రీమహావిష్ణువు నృసింహ రూపంలో ఆవిర్భవించాడు. హిరణ్యకశిపుడిని సంహరించాడు.

ప్రహ్లాదుడు హిరణ్యకశిపుని కుమారుడు ప్రహ్లాదుడు గొప్ప విష్ణుభక్తుడు. హిరణ్య – కశిపుడు విష్ణువైరి. హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదుడిని గురుకులంలో ఉంచాడు. సకలశాస్త్ర విద్యలను బోధింపజేశాడు. అయినా ప్రహ్లాదునిలో హరిపై భక్తి తగ్గలేదు. ఇది గమనించిన హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదునితో, “నాయనా ! మనకు విష్ణువు శత్రువు. అతడిని వదులు సర్వ సుఖాలను అనుభవించు.” అని బోధించాడు. అయినా ప్రహ్లాదునిలో మార్పురాలేదు.

హిరణ్యకశిపుడు ప్రహ్లాదుని తీవ్రంగా మందలించాడు. అనేక కష్టాలను పెట్టాడు. చివరకు ప్రహ్లాదునితో విష్ణువు ఎక్కడుంటాడని, అతడిని నా ముందు చూపమని ఆదేశించాడు. ప్రహ్లాదుడు తండ్రీ ! హరి సర్వత్రా ఉంటాడు. ఎక్కడైనా చూడవచ్చు అని పలికాడు. అది విని హిరణ్యకశిపుడు “ఈ స్తంభంలో ఉన్నాడా ?” అని అడిగాడు. ప్రహ్లాదుని మాటలు విని కోపంతో తన గదతో స్తంభాన్ని కొట్టాడు. స్తంభం నుండి విష్ణువు నృసింహుని రూపంలో ఆవిర్భవించాడు. హిరణ్యకశిపుడిని సంహరించాడు. ఇంద్రాది దేవతలందరూ శ్రీమహావిష్ణువును ప్రార్థించారు.

नृसिंहाविर्भावः Summary in English

Introduction of the Poet

The lesson is an extract from Nrisimhanakhakaumudi written by Dr. K. Sudhakara Rao. Dr. Rao authored many works in Sanskrit, Telugu, Kannada and Hindi. His Sanskrit works included Nrisimhanakhakaumudi and Lakshmihayagrivasudha. Dr. Rao, who belonged to Adoni, Andhra Pradesh was a post graduate in Sanskrit and Telugu. He took doctoral degree from Karnataka University. At present he is working as Director, News Division in Hyderabad Dooradarshan.

The lesson describes the appearance of Nrisimha from the pillar and his subsequent killing of Hiranyakasipu, the father of Prahlada.

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 1st Lesson सोमदत्तचरितम् Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 1st Lesson सोमदत्तचरितम्

निबन्धप्रश्नौ (Essay Questions) (వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు)

1. सोमदत्तस्य पराक्रमं वर्णयत ।
(సోమదత్తుని పరాక్రమం గురించి తెలుపండి.)
(Describe the valour of Somadatta)
2. सोमदत्तेन कृतं मत्तकालनिग्रहं विशदयत ।
(Narrate the killing of Mattakala by Somadatta.)
(సోమదత్తుడు మత్తకాలుని వధించిన విధానం రాయండి.)
జవాబు:
‘సోమదత్తచరితం’ అనే పాఠ్యభాగాన్ని మహాకవి దండి రచించాడు. దండి రచించిన ‘దశకుమారచరితం’ అనే గ్రంథం నుండి ఈ సోమదత్తచరితం అనే పాఠ్యభాగం స్వీకరింపబడినది. ఇందులో సోమదత్తుని చరిత్ర అద్భుతముగా వర్ణింపబడింది.

మహాకాలక్షేత్రంలో రాజవాహనుడిని సోమదత్తుడు కలిశాడు. తన వృత్తాంతాన్ని ఈ విధంగా వివరంగా చెప్పాడు. ఓ రాజా ! నేను తమను గురించి అడవిలో తిరుగు తుండగా దప్పికతో నీరు త్రాగడానికి ఒక చెరువును సమీపించాను. అక్కడ ఒక దివ్యరత్నాన్ని చూశాను. తీవ్రమైన ఎండ ఉండటం వల్ల ఒక పాతబడిన శివాలయం దగ్గరకు వెళ్ళాను. అక్కడ కొంతమంది బాలురతో ఉన్న ఒక వృద్ధుడిని చూశాను.

కుశల ప్రశ్నలు అడిగాను. తాను దరిద్రుడనని, భిక్షాటన చేస్తూ తల్లిలేని పిల్లలను రక్షిస్తున్నానని చెప్పాడు. నేను దయతలచి ఆ రత్నాన్ని ఆ వృద్ధునికి ఇచ్చాను. అది విని నేను అతనితో అయ్యా ! ఈ రాజ్యం ఎవరిది ? అతని పేరు ఏమిటి ? అని అడిగాను. దానికి సమాధానంగా ఆ వృద్ధుడు మహాత్మా ! ఈ ప్రాంతాన్ని వీరకేతువు పాలిస్తున్నాడు. అతని కుమార్తె వామలోచన, ఆమెను వివాహం చేసుకోవడానికి లాటదేశాధిపతి అయిన మత్తపాలుడు ఇష్టపడ్డాడు.

కాని అతని కోరికను వీరకేతువు అంగీకరించలేదు. దాంతో మత్తపాలుడు వీరకేతువుపై కోపగించాడు. యుద్ధానికి కూడా సన్నద్ధమయ్యాడు. అయితే భయపడిన వీరకేతువు కుమార్తెను మత్తపాలునికి అప్పగించారు.

‘ఆమెను తన దేశంలో వివాహం చేసుకోవాలని ఆమెతోపాటు బయలుదేరాడు. దారిలో వేటకోసం ప్రయాణం ఆపాడు. ఆ సమయంలో వీరకేతువు కుమార్తెకు రక్షణగా నియమింపబడిన మానపాలుడు అనేవాడు తమ రాజుకు అవమానం కల్గించిన మత్తకాలునిపై దాడిచేయాలనుకొని అదనుకోసం వేచియున్నాడు.

ఈ మాటలు విని నేను ఆ వృద్ధునికి రత్నం ఇచ్చాను. ప్రయాణ బడలికవల్ల నేను అక్కడే నిద్రించాను. ఏదో అలికిడికి నిద్రలేచిన నన్ను చూసి ఆ వృద్ధుడు “ఇతడే దొంగ” అని రాజభటులకు పట్టించాడు. దాంతో రాజభటులు నన్ను బంధించి కారాగృహంలో బంధించారు. “లోపల ఉన్న వాళ్ళు నీవాళ్ళే” అని చెప్పాడు.

यूयं मम वयस्याः इति निर्दिष्टमेतैः

ఆశ్చర్యపడిన నేను “మీరు ఎవరు ? ఇక్కడ ఎందుకున్నారు ?” అని అడిగాను. దానికి సమాధానంగా వారు “అయ్యా ! వీరకేతువు యొక్క మంత్రి మానపాలుని ఆదేశానుసారం మత్తకాలుడిని చంపడానికి సొరంగ మార్గంలో అతని కోటలో ప్రవేశించాము. అక్కడున్న బంగారం, రత్నాలను దొంగిలించి అడవిలోకి వెళ్ళాము. మరుసటిరోజు భటులు. మమ్ములను గమనించి, బంగారాన్ని, రత్నాలను తీసుకున్నారు. దానిలో ఒక రత్నం దొరకలేదని భావించి మమ్ములను ఈ కారాగృహంలో బంధించారు.” అని చెప్పాడు. అది విని నేను నాకు దొరికిన రత్నం ముసలివానికి ఇచ్చినదే అని భావించాను.

నేను వారి గురించి వెతుకుతున్న విషయం చెప్పి, ఏదో మాట్లాడుతూ వారితో స్నేహం చేసి అర్థరాత్రి వారి సంకెళ్ళు తెంపి, నా సంకెళ్ళు తెంపుకొని కారాగృహం నుంచి బయటపడినాను. తరువాత ఎదుట నిద్రపోతున్న కాపలాదారుల ఆయుధాలను తీసుకొని, నగర రక్షకుల నుండి తప్పించుకొని మానపాలుని శరీరంలో ప్రవేశించాము. మానపాలుడు తన సేవకుల ద్వారా నా గురించి తెలుసుకొని నన్ను గౌరవించాడు.

మరుసటి రోజు మత్తకాలునిచే పంపించబడిన సైనికులు మానపాలునిచేరి “ఓ మంత్రీ, రాజమందిరంలోకి సొరంగ మార్గం ద్వారా దొంగచాటుగా ప్రవేశించి, ధనాన్ని అపహరించిన దొంగలు మీ రాజ్యంలో ప్రవేశించారు. వారిని అప్పగించు లేదా నీకు చాలా ప్రమాదం కలుగుతుంది, అని కఠినంగా పలికారు. అది విని కోపంతో మానపాలుడు లాటపతి ఎవరు ? అతనితో స్నేహం ఏమిటి ? ఆ నీచుని వలన మనకు కలిగే ప్రయోజనం ఏమిటి ? అని సైనికులను భయపెట్టాడు.

ललाटपतिः कः ? तेन मैत्री का ?

దానివల్ల కోపగించిన మత్తపాలుడు కొంతమంది సైనికులతో మానపాలునితో యుద్ధం చేయడానికి సిద్ధపడ్డాడు. యుద్ధసన్నద్ధుడైన మానపాలుడు మత్తికాలునితో యుద్ధం చేయడానికి సిద్ధమయ్యాడు. నేను కూడా కవచాన్ని ధరించి అతడిచ్చిన ఆయుధాలతో మంచి సారధితో కూడిన రధంపై ఎక్కి యుద్ధానికి ప్రయాణమయ్యాను. శత్రుసమీపానికి వెళ్ళాను. మత్తకాలుని రధంపై దూకి అతడి కంఠాన్ని ఖండించాను.

శత్రుసంహారంవల్ల సంతోషించిన మంత్రి నన్ను అనేక విధాలుగా సన్మానించాడు. ఈ విషయం విని అనందించిన వీరకేతువు నన్ను బాగా అభినందించాడు. ఒక శుభముహూర్తంలో ఆయన కుమార్తెను నాకు ఇచ్చి వివాహం జరిపించాడు. తరువాత యువరాజుగా బాధ్యతలను తీసుకున్నాను. నేను రాజ్యపాలనలో అతనికి సహకరిస్తూ నా భార్యతో సుఖమయమైన జీవితాన్ని గడుపుతున్నాను.

ఎన్ని సుఖములున్నా తమను విడచి ఉండవలసి ఉన్నందుకు మనసులో దుఃఖ పడుతున్న సమయంలో ఒక సిద్ధపురుషుడు నన్ను చూచి “త్వరలో నీవు నీ మిత్రుడిని కలుసుకొని ఆనందించగలవు, అనే మాట విని మహాకాళక్షేత్ర నివాసుడైన పరమశివుని ఆరాధించుటకు నా భార్యతో కలిసి ఇక్కడికి వచ్చి, మహా శివుని అనుగ్రహంతో మిమ్ములను దర్శించుకున్నాను.” అని సోమదత్తుడు తన వృత్తాంతాన్ని రాజవాహనునికి తెలియజేశాడు.

Introduction: The lesson Somadatta Charitam is an extract from Dasakumaracharita written by Dandin. Dandin’s use of graceful words is praised as दण्डिनः पदलालित्यम् । Somadatta, who was separated from his friend Rajavahana tells him his story after meeting him a year later.

Meeting the Old Brahmin: Somadatta told Rajavahana that while searching for his friend, he found in a forest a valuable ruby. He took it and went to the temple of Siva that was nearby to take rest. There he met an old Brahmin, who took care of his many children by begging alms. He told Somadatta about the army camp of Mattakala.

The Story of Mattakala: Mattakala, the king of Lata wanted to marry Vamalochana, the daughter of Viraketu, the ruler of that region. When Viraketu rejected, he attacked him. The frightened Viraketu offered his daughter to Mattakala. Mattakala decided to many Vamalochana at his place, and camped there on the way for hunting. Manapala, the minister of Viraketu, who was appointed as an escort of the princess, also camped nearby, waiting for a chance to kill Mattakala.

The Prisoner: Taking pity on the Brahmin, Somadatta gave the ruby to him. After sometime the Brahmin returned followed by some soldiers and accused Somadatta as a thief. असौ दस्यः The soldiers put Somadatta in a prison. There he learned the other prisoners were followers of Manapala. निर्दिष्ट मेतैः भटैः | They entered the tent of Mattakala at night through the way of a tunnel to kill him. But as he was not there, they had stolen the money that was there. The soldiers caught them the next day, and found a precious ruby missing. During the night, Somadatta freed himself, and escaped along with them and reached the camp of Manapala.

Killing of Mattakala: The next day Mattakala’s men came to Manapala and ordered him to hand over the robbers. Manapala abused Mattakala saying that he did not want Mattakala’s friendship. लाटपतिः कः ? तेन मैत्री का ? The angry Mattakala attacked Manapala. Somadatta also took part in the fight, and driving his chariot to the place where Mattakala was, jumped into his chariot, and killed him with his sword.

Viraketu became happy and married his daughter to him. Following the advice of an ascetic Somadatta, accompanied by his wife came to worship Mahakala Siva, and met Rajavahana.

सन्दर्भ वाक्यानि (సందర్భవాక్యాలు)(Annotations)

1. असौदस्युः

परिचय : इदं वाक्यं सोमदत्तचरितम् इति पाठ्यभागत् स्वीकृतम् कविः दण्डः ग्रन्थः दशकुमारचरितम् ।
सन्दर्भ : सोमदत्त स्वकथां राजवाहनाय एवं अवदत् ।
भाव : सोमदत्तं दर्शचित्वावृद्धः स एव चोर इति अवदत्त ।
विवरणम् : मित्र ! राजभटा तं परित्यज्य मां रज्जुथिः गांढ निशम्य कारागारे न्यक्षिपत्, सः वृद्धः कैश्चनभटैः सह अनुयातः तत्रागत्य मां ” अस दस्युः” इति आदर्शयत् ।

2. यूयं मम वचस्या इति निर्दिष्टमेतैः भटैः

परिचय : इदं वाक्यं सोमदत्तचरितम् इति पाठ्यभागत् स्वीकृतम् कविः दण्डिः ग्रन्थः दशकुमारचरितम् ।
सन्दर्भ : सोमदत्त कारागारस्य भटानां संभाषणे सोमदत्तः अवदत् ।
भाव : हे भटाः ! यूयं मम मित्राणि इतिमया श्रुतं किमिदं सत्यं ? इति अवदत् ।
विवरणम् : ननु पुरुषाः वीरपुरुषाः निमित्तेन केन निर्विशय कारावासदुःखं दुस्तरम् ।

3. ललाटपतिः कः ? तेन मैत्री का ?
परिचय : इदं वाक्यं सोमदत्तचरितम् इति पाठ्यभागत् स्वीकृतम् कविः
दण्डिः ग्रन्थः दशकुमारचरितम् ।
सन्दर्भ : सोमदत्तः भटान् प्रति एवं अवदत् ।
भाव : ललाटपतिः दुर्मार्गः, तस्य सेवया अस्माकं किं प्रयोजनम् ।
विवरणम् : भटाः मानपालं उपेत्य “मत्रिन् ! अस्मदीय राजमन्दिरे सुरंगया बहुधनं अपहृत्य चोरवीराः भवतां कटकं प्राविशन्, ललाटपतिः अत्यन्त नीचः । तस्य सेवया अस्माकं प्रयोजनं नास्ति ।

कठिनशब्दार्थाः (కఠిన పదాలకు అర్ధాలు)

1. अम्बरमणिः = सूर्य:, సూర్యుడు
2. देवतायतनम् = देवालयः, దేవాలయము
3. दस्युः = चोरः, దొంగ
4. अध्वश्रमः = मार्गायासः, మార్గశ్రమ
5. किङ्कराः = सेवकाः, సేవకులు
6. विषण्णाः = दुःखिताः, దుఃఖితులు
7. तुमुलसङ्गरकरं = सङ्कुलं युद्धं कुर्वाणम्, భీకర యుద్ధాన్ని చేయుచున్నవాడి
8. अरातिः. = शत्रु, శత్రువు

व्याकरणांशाः (వ్యాకరణం)

सन्धयः (సంధులు)

1. किञ्चित् + दूरम् = किञ्चिद्दूरम् – जश्त्वसन्धिः
2. अनेकैः + उपायैः = अनेकैरुपायैः – विसर्गसन्धिः
3. तत् + न = तन्न – अनुनासिकसन्धिः
4. तनयैः + सह = तनयैस्सह – विसर्गसन्धिः
5. सुहृत् + जनः = सुहृज्जनः – श्श्रुत्वसन्धिः
6. तत् + श्रुत्वा = तच्छ्रुत्वा – जश्त्वम्सन्धिः
श्श्रुत्वम् – चर्त्वम् – छत्वम्

समासाः సమాసాలు

1. दीनम् आननं यस्य सः तं दीनाननम् बहुव्रीहिः
2. बहवश्च ते तनयाश्च, बहुतनयाः तैः समेतः तं, बहुतनयसमेतं – तृतीयातत्पुरुषः
3. अध्वनः श्रमः, तेन खिन्नः, अध्वश्रमखिन्नः – तृतीयातत्पुरुषः
4. कशायाः घातः, तेन चिह्नितं शरीरं यस्य सः, कशाघातचिह्नितशरीरः – बहुव्रीहिः
5. समस्तञ्च तत् वस्तु च तस्य शोधनं, तस्य वेला, तस्यां, समस्तवस्तु शोधनवेलायाम् – षष्ठीतत्पुरुषः
6. न विद्यते अर्घः अस्य इति अनर्घम् । अनर्घञ्च तत् रत्नञ्च, अनर्घरत्नं, तस्य अनर्घरत्नस्य विशेषणपूर्वपदकर्मधारयः
7. रोषेण अरुणिते नेत्रे यस्य सः, रोषारुणितनेत्रः – बहुव्रीहिः
8. रणस्य निश्चयः, रणनिश्चयः सः कृतः येन सः कृतरणनिश्चयः – बहुव्रीहिः
9. सन्नद्धाः यधाः येन सः, सन्नद्धयोधः – बहुव्रीहिः
10. चतुरश्च असौ सारथिश्च चतुरसारथिः तेन युक्तः तं चतुरसारथियुक्तम् – तृतीयातत्पुरुषः
11. परमश्च असौ आनन्दश्च परमानन्दः तेन सम्भृतः परमानन्दसम्भृतः – तृतीयतत्पुरुषः
12. राज्यस्य सुखं राज्यसुखं, नैकविधञ्चं तत् राज्यसुखं, नैकविधराज्यसुखम् – विशेषणपूर्वपदकर्मधारयः
13. भवतः विरहः भवद्विरहः, तस्य वेदना, तया विकलः हृदयः यस्य सः – तं भवद्विरहवेदनाविकलहृदयं – बहुव्रीहिः

सोमदत्तचरितम् Summary in Sanskrit

कविपरिचयः

‘सोमदत्तचरितम्’ नाम पाठ्यांशोऽयं दण्डिमहाकविना विरचितात् दशकुमारचरितात् गृहीतः । ” त्रयो दण्डिप्रबन्धाश्च त्रिषु लोकेषु विश्रुताः” इति राजशेखरकविना उक्तप्रकारेण दण्डिमहाकविः “अवन्तिसुन्दरी कथा, दशकुमारचरितम्, काव्यादर्शः ” इति त्रीन् ग्रन्थान् अरचयत् इति ज्ञायते । अवन्तिसुन्दरीकथायाः प्रस्तावनायाम् उक्तानुसारं दण्डी गौरीवीरदत्तयोः पुत्र इति भारबिमहाकवेः प्रपौत्रः इति च अवगम्यते । अपि चायं कविः प्रायः सप्तम शताब्दौ आसीदिति साहित्येतिहासग्रन्थकर्तारः अभिप्रयन्ति । दशकुमारचरिते दण्डिनः गद्यशैली सरसा सरला सुबोधा च । दशकुमारचरितस्य गद्यं न श्लोषाद्यलङ्कारैः संकीर्णम् । न वा दीर्घसमासैः विषमीकृतम् । अर्थस्य स्पष्टता, सुमधुरभावाभिव्यक्तिः ललितपदप्रयोगश्च सर्वत्र दृश्यन्ते । अत एव “दण्डिनः पदलालित्यम्’ इति प्रशंसन्ति पण्डिताः ।

सारांश

दशकुमारचरितं पूर्वपीठिका उत्तरपीठिका चेति भागद्वयात्मकं प्रथते । पूर्वपीठिकायां पञ्च उच्छ्वासाः उत्तरपीठिकायां च अष्टौ उच्छ्वासाः विद्यन्ते । प्रस्तुतपाठ्यभागः सोमदत्तचरितं तृतीयोच्छासे वर्णितम् अस्ति । मगधराज्यस्य राजा राजहंसः आसीत् । तस्य पुत्रः राजवाहनः । राजवाहनस्य अपि च तस्य मित्राणां चरितम् अस्मिन् ग्रन्थे चित्रितमस्तीति कृत्वा अस्य दशकुमारचरितम् इति नाम निश्चितम् ।

सोमदत्तः विन्ध्यारण्ये राजवाहनम् अन्विष्यन् कदाचित् पिपासाकुलो भूत्वा जलं पातुं नदीं प्रति याति । तत्र उज्ज्वलाकारं रन्नमेकं पश्यति । तन्नीत्वा सूर्यस्य तापकारणात् देवतायतनं गत्वा तत्र स्थिताय वृद्धाय तद्रन्नं ददाति । किन्तु स वृद्धः राजभटैः बद्धो भूत्वा तान् तत्रानीय सोमदत्तं दर्शयन् असौ दस्युः इति कथयति । तत्पूर्वमेव ‘“मत्तकालो नाम लाटदेशराजः अस्मद्राज्ञः वीरकेतोः तनयां वामलोचनां परिणेतुम् इच्छति । वीरकेतुः तन्नाङ्गीकरोति ।

क्रुद्धों मत्तकालः वीरकेतुं युद्धे विजित्य वामलोचनां नीत्वा स्वदेशम्प्रति गच्छन् अस्मिन् वने विश्राम्यति’ इत्यादिं कथां विवृणोति स वृद्धः । एतत् श्रुत्वा सोमदत्तः वीरकेतोः सचिवस्य मानपालस्य साहाय्येन मत्तकालं हन्ति । वीरकेतुरपि सोमदत्तस्य शौर्यं विदित्वा स्वीयां तनयां वामलोचनां तस्मै ददाति विवाहादिकं च निर्वहति । ततश्च सोमदत्तः भार्यया सह महाकालक्षेत्रं गत्वा तत्र राजवाहनेन मिलति ।

सोमदत्तचरितम् Summary in English

Introduction

Introduction: The Lesson Somadattacharitam is an extract from Dasakumaracharita written by Dandin. Rajasekhara praised Dandin saying that his three works wére well known in the three worlds. Those works are — Avantisundarikatha, Dasakumaracharita and Kavyadarsa. According to the introduction in Avantisundarikatha, Dandin was the great grandson of Bharavi. Dandin belonged to the seventh century AD. He was praised for the use of graceful words. दण्डिनः पदलालित्यम् इति ।

सोमदत्तचरितम् Summary in Telugu

కవి పరిచయం

‘సోమదత్తచరితం’ అనే పాఠ్యభాగాన్ని మహాకవి దండి రచించాడు. ఆ మహాకవి రచించిన ‘దశకుమారచరితం’ నుండి ఈ పాఠం స్వీకరింపబడింది. “దండి యొక్క మూడు ప్రబంధాలు లోకంలో విశేష కీర్తిని పొందాయి’. అని అనే రాజశేఖరుని మాటలను అనుసరించి ఈ దండి మహాకవి అవంతిరాజసుందరీకథాః, దశకుమారచరితం, కావ్యాదర్శః అనే మూడు గ్రంథాలను రచించాడని తెలుస్తున్నది. అవంతీసుందరీ కథ యొక్క ప్రస్తావనలో చెప్పిన దానిని అనుసరించి దండి గౌరీ, వీరదత్తుల కుమారుడని, భారవికి ముని మనుమడని తెలుస్తున్నది. మరియు ఈ దండి కవి క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దంలో ఉన్నట్లుగా సాహిత్యకారుల అభిప్రాయము.

దశకుమారచరితంలో దండి మహాకవి శైలి సరశంగాను, సుబోధకంగాను ఉంటుంది. ఈ దశకుమారచరితంలోని గద్యశైలి శ్లేషాది అలంకారాలతో కూడి ఉంటుంది. మరీ అంత పెద్ద సమాసభూయిష్ట వాక్యాలు ఉండవు. అర్ధస్పష్టత, సుమధుర భావాభివ్యక్తీకరణ, లలితపదప్రయోగం అన్నింట కన్పిస్తుంది. అందువల్లనే ‘దండినః పదలాలిత్యం’ అనే ప్రశంస ఏర్పడింది.

సారాంశము

‘దశకుమారచరితం’ అనే గ్రంథంలో పూర్వపీఠిక, ఉత్తరపీఠికా అనే రెండు భాగాలు ఉన్నాయి. వాటిలో పూర్వపీఠికయందు ఐదు ఉచ్ఛ్వాసాలు ఉన్నాయి. ఉత్తర పీఠిక యందు ఎనిమిది ఉచ్ఛ్వాసాలు ఉన్నాయి. ప్రస్తుత పాఠ్యభాగమైన సోమదత్తచరితం పూర్వపీఠికలోని తృతీయోచ్ఛ్వాసము నుండి స్వీకరింపబడినది.

మగధ దేశానికి రాజు రాజహంసుడు. అతని పుత్రుడు రాజవాహనుడు రాజ వాహనుని యొక్క మిత్రుల చరిత్ర కూడా ఈ గ్రంథంలో వర్ణింపబడింది. అందుకే ఈ గ్రంథానికి ‘దశకుమారచరితం’ అనే పేరు వచ్చింది.

సోమదత్తుడు వింధ్యారణ్యంలో రాజవాహనుడిని వెతుకుతూ ఒకచోట దప్పికకల్గి నీటిని త్రాగడానికి ఒక నది దగ్గరకు వెళ్ళాడు. అక్కడ బాగా ప్రకాశిస్తున్న ఒక రత్నాన్ని చూచాడు. దానిని తీసికొని ఎండవేడిమిని తప్పించుకోవడానికి ఒక శివాలయం చేరాడు. అక్కడున్న ఒక వృద్ధునికి ఆ రత్నాన్ని ఇచ్చాడు. అయితే ఆ వృద్ధుడు రాజభటులతో బంధింపబడినవాడై తిరిగి సోమదత్తుడిని సమీపించి “ఇతడే దొంగ” అని పలికాడు.

దానికి ముందే మత్తకాలుడు అనే పేరుగల లాటదేశాధిపతి మారాజైన వీర కేతువు యొక్క కుమార్తెను వివాహం చేసుకోవాలనుకున్నాడు. కాని వీరకేతువు దానికి అంగీకరించలేదు. కోపగించిన మత్తకాలుడు వీరకేతువుపై యుద్ధం ప్రకటించాడు. భయపడిన వీరకేతువు కుమార్తెను అతనికి అర్పించాడు. దాంతో మత్తకాలుడు వామ లోచనను తీసుకొని వెళ్తూ ఈ అరణ్యంలో విశ్రమించాడు, అనే కథను వృద్ధుడు వివరించాడు.

ఇదంతా విని సోమదత్తుడు వీరకేతువు తండ్రియైన మానపాలుని సహాయంతో మత్తకాలుడిని చంపాడు. వీరకేతువు కూడా సోమదత్తుని పరాక్రమాన్ని గూర్చి తెలుసుకొని ఆనందించాడు. తన కుమార్తెను వామలోచనను సోమదత్తునికి ఇచ్చి వివాహం చేశాడు. ‘ పిమ్మట సోమదత్తుడు భార్యతో కలిసి మహాకాళక్షేత్రానికి వెళ్ళి అక్కడ రాజవాహనుడిని
కలిశారు.

మగధ రాజ్యానికి రాజు రాజహంసుడు. అతని కుమారుడు రాజవాహనుడు. సోమదత్తుడు విధ్యారణ్యంలో రాజవాహనుడిని వెతుకుతు ఒకసారి దప్పికతో కూడి ఒక నదిని గూర్చి వెళ్తాడు. అక్కడ బాగా ప్రకాశిస్తున్న ఒక రత్నాన్ని చూచాడు. దానిని తీసుకొని ఎండ వేడిమిని తగ్గించుకోవడానికి ఒక దేవాలయానికి వెళ్ళాడు. అక్కడ ఉన్నట్టి ఒక వృద్ధునికి ఆ రత్నాన్ని ఇచ్చాడు. అయితే ఆ వృద్ధుడిని రాజభటులు పట్టుకొని బంధించి తిరిగి సోమదత్తుని వద్దకు తీసుకొని వచ్చారు. సోమదత్తుడిని చూపిస్తూ “ఇతడే దొంగ” అని చెప్పాడు.

వానికి ముందే మత్తకాలుడు అనే పేరు గల లాటదేశరాజు మారాజైన వీరకేతువు యొక్క కుమార్తె అయిన వామలోచనను వివాహం చేసికొనుటకు ఇష్టపడతాడు. వీరకేతువు అంగీకరించలేదు. కోపగించిన మత్తకాలుడుకి వీరకేతువు భయపడి కుమార్తెను అతనికి అప్పగించాడు. అతడు వామలోచనను తీసుకొని తన దేశానికి వెళ్తూ ఈ వనంలో విశ్రమించియున్నాడు, అనే ఆ కథను ఆ వృద్ధుడు విన్నాడు.

ఇదంతా విని సోమదత్తుడు వీర కేతువు మంత్రి అయిన మానపాలుని సహాయంతో మత్తకాలుడిని చంపుతారు. వీరకేతువు కూడా సోమదత్తుని పరాక్రమాన్ని తెలుసుకొని స్వయంగా తన కుమార్తె అయిన వామలోచనను అతనికిచ్చి వివాహం చేస్తాడు. పిమ్మట సోమదత్తుడు భార్యతో కలిసి మహాకాళక్షేత్రమునకు వెళ్ళి అక్కడ రాజవాహనుడిని కలిశాడు.

अनुवादः (అనువాదములు) (Translations)

कस्मिंश्चित् ग्रामान्ते स्वप्रभुणा राजवाहनेन समागतः सोमदत्तः तस्मै स्ववृत्तान्तम् एवमकथयत् – “देव, भवच्चरणकमलसेवाभिलाषी अहं भ्रमन्नेकस्मिन् वने पिपासाकुलः लतापरिवृतं शीतलं नदसलिलं पिबन् तत्र उज्ज्वलाकारं रत्नमेकम् अपश्यम् । तद्गृहीत्वा किञ्चिद्दूरं गत्वा अम्बरमणेः अत्युष्णतया गन्तुमक्षमः तस्मिन्नेव वने स्थितं देवतायतनं प्रविष्टवान् । तत्र दीनाननं बहुतनयसमेतं कञ्चन वृद्धम् अवलोक्य कुशलम् अपृच्छम् |

ఒకానొక గ్రామంలో తన ప్రభువైన రాజవాహనునితో కలసిన సోమదత్తుడు తన వృత్తాంతాన్ని ఈ విధంగా చెప్పాడు – దేవా ! నీ పాదపద్మ సేవను కోరు నేను ఒకానొక అరణ్య ప్రదేశమున సంచరించుచు దప్పికగొని లతలచే కప్పబడిన చల్లని నదీ జలమును త్రాగుచు, అచట ప్రకాశించు ఆకారముగల ఒక రత్నమును కనుగొంటిని దానిని తీసుకొని బయలుదేరి కొంతమార్గమును నడచి, సూర్యుని వేడి ఎక్కువగుటచే నడవడానికి శక్తిలేనివాడనై ఒక వనమందలి దేవాలయములో ప్రవేశించి, దీనవదనుడు, బహుపుత్ర సమేతుడు అగు ఒక వృద్ధ బ్రాహ్మణుని చూచి, దయపుట్టి కుశలప్రశ్నలను అడిగాను.

Somadatta, who met Rajavahana near a village, told his story thus:

My lord, desirous of serving your feet, while wandering every where, one day, when overcome by thirst as I was drinking from a stream surrounded by creepers in a forest, I found a bright gem. I took it. ‘Unable to walk further in the scorching heat of the sun, I went into a small temple to rest, and saw there a poor brahman with a number of children. I asked about his welfare.

चिन्ताकुलः स वृद्धः मामेवम् अवोचत् – “महाभाग, मातृहीनान् सुतानेतान् अनेकैरुपायैः रक्षन्निदानीम् अस्मिन् कुदेशे भैक्ष्यं सम्पाद्य तेनैव एतान् पोषयन् शिवालयेऽस्मिन् निवसामि इति । “भूदेव, एतत्कटकाधिपती राजा कस्य देशस्य ? किं नामधेयः ? अस्य अत्रागमनकारणं किम् ?” इति पृष्टः एवम् अभाषत सः-

“सौम्य, मत्तकालो नाम लाटेश्वरः देशस्यास्य पालयितुः वीरकेतोः तनयां वामलोचनानाम्नीं परिणेतुम् ऐच्छत् । किन्तु वीरकेतुः तन्नाङ्गीचकार । तेन क्रुद्धः मत्तकालः अस्योपरि युद्धं प्रकटीचकार । दुष्टेन तेन भीतः वीरकेतुः महदुपायनमिव स्वतनयां मत्तकालायादात् । हृष्टः सः निजपुरे एवैनां परिणेष्यामि इति निश्चित्य स्वदेशं गच्छन् सम्प्रति मृगयादरेणात्र सैन्यवासमकारयत् । कन्यानुसरणे नियुक्तः मानपालो नाम वीरकेतुमन्त्री निजनायावमानखिन्नः स्वसैन्येन सह अन्यत्र शिबिरं विरच्य मत्तकालं प्रतिरोद्धुम् अनुकूलमवसरं निरीक्षमाणः तिष्ठति” इति ।

విచారగ్రస్తుడైన ఆ వృద్ధుడు నాతో ఈవిధంగా పలికాడు. ఓ మహానుభావా ! మాతృహీనులైన ఈ కుమారులను అనేక ఉపాయములతో రక్షిస్తూ ఈ పాడు దేశమునందు భిక్షను సంపాదించి వీరికి పెట్టుచు ఈ శివాలయమునందు నివసించుచున్నాను.” అని పలికెను. ఓ బ్రాహ్మణుడా ! ఈ శిబిరమునకు అధిపతి ఏ దేశమునకు రాజు ? అతని పేరు ఏమి ? ఇచ్చటకు అతని రాకకు గల కారణం ఏమిటి ? అని అడుగబడినవాడై ఇట్లు పలికెను.

ఓ సౌమ్యుడా ! మత్తకాలుడు అనే పేరు గల లాటదేశపు రాజు ఈ దేశపాలకుడగు వీరకేతుని కుమార్తెయగు వామలోచనను వివాహం చేసుకోవాలనుకున్నాడు. కాని దానికి వీరకేతువు అంగీకరించలేదు. దాంతో కోపగించిన మత్తకాలుడు వీరకేతునిపై యుద్ధం ప్రకటించాడు. వీరకేతువు భయపడినవాడై తన కూతురును గొప్ప కానుకగా మత్తకాలునికి అప్పగించాడు. యువతి లభించడంతో సంతోషించిన చిత్తముగల లాటదేశాధిపతి తన పురమునందే పెళ్ళి చేసుకోవాలి అని నిశ్చయించుకొని, స్వదేశమును గూర్చి వెళ్ళుచూ వేటయందలి ఆదరముతో ఈ అరణ్యమునందు సైన్య శిబిరాన్ని ఏర్పాటు చేశాడు. కన్యయే సర్వస్వమైన వీరకేతునిచే నియోగింపబడిన మానధనుడైన మానపాలుడును వీరకేతు మంత్రి చతురంగ బలములతో కూడినవాడై మరొకచోట శిబిరాన్ని ఏర్పాటుచేసి, ‘మత్తకాలుడిని ఎదిరించడానికి అనుకూలమైన సమయంకోసం నిరీక్షిస్తూ ఉన్నాడు.

Overcome by grief, the Brahmin said, “O great one, I have been somehow taking care of these motherless children by begging alms in this poor place, and staying in this temple of Siva”. I asked him “The ruler of which kingdom has camped nearby ? What is his name ? Why has he come here ?” He answered thus.

“The Lord of Lata, Mattakala by name, hearing again and again of the great beauty of Vamalochana, daughter of Viraketu, ruler of this country, wanted to marry her. But Viraketu rejected. The enraged Mattakala attacked him. Viraketu became afraid and offered his daughter to him as a gift. Mattakala, who was happy, decided to marry her after returning to his own country. He camped here for the pleasure of hunting. Manapala, the minister of Viraketu, who was appointed as the escort of the damsel, became indignant at the insult meted out to his king, and was waiting for an opportune moment to overpower Mattakala, and he camped elsewhere.”

ततः निर्धनाय तस्मै विप्राय तं रत्नमदाम्, सोऽपि तत् गृहीत्वा कुत्रचित् तनयैस्सह अगच्छत् । अध्वश्रमखिन्नोऽहं तत्रैव किञ्चिन्निद्रासुखं प्राप्तवान् । तदनु कशाघातचिह्नितशरीरः स वृद्धः कैश्चन भटैस्सह अनुयातः तत्रागत्य माम् ‘असौ दस्युः’ इत्यदर्शयत् । तदा राजभटाः तं परित्यज्य मां रज्जुभिः गाढं नियम्य कारागारे न्यक्षिपन् | कारागारे स्थितान् अन्यान् पुरुषान् दृष्ट्वा एकम् अपृच्छम् – ननु पुरुषाः वीरपुरुषाः, निमित्तेन केन निर्विशथ कारावासदुःखं दुस्तरम् ? यूयं मम वयस्या इति निर्दिष्टमेतैः भटैः, किमिदम् ? इति ।

పిమ్మట నిర్ధనుడైన ఆ బ్రాహ్మణునికి ఆ రత్నాన్ని ఇచ్చాను. అతడు కూడా ఆ రత్నాన్ని తీసుకొని కుమారునితో కలిసి ఎక్కడికో వెళ్ళాడు. మార్గశ్రమతో బడలికను పొందిన నేను అక్కడే కొద్దిగా నిద్రను పొందాను. పిమ్మట వెనుకకు మరల్చి కట్టబడిన బాహుయుగళము కల్గి, కొరడా దెబ్బల గుర్తులు గల, ఆ బ్రాహ్మణుడు అనేకమంది ఖడ్గదారులచే అనుసరించబడి నన్ను చేరి ఇతడే దొంగ అని చూపించెను. పిమ్మట రాజభటులు అతడిని వదలి, నన్ను తాళ్ళతో గట్టిగా బంధించి కారాగారంలో పడవేశారు. కారాగారంలో ఉన్నట్టి ఇతర పురుషులను చూచి ఒకడిని ప్రశ్నించాను. “ఓయీ ! వీర పురుషులారా ! ఏ కారణముచేత దుస్తరమైన కారాగారవాస దుఃఖమును అనుభవించు చున్నారు .? మీరు స్నేహితులని వీరిచే నిర్దేశింపబడినది ఇది ఏమి ? అని.

Then I offered the jewel to the poor Brahmin. He took it and went away along with his children. I slept there, as I was tired. Later, the brahman came with marks of whip lashes on his body, followed by some soldiers. On seeing me, he called out, “He is the thief.” Thereupon the soldiers let him go, and, seizing me, and having put fetters on my feet, thrust me into a dungeon. I asked one of the fellow prisoners there, “O warriors, for what reason do you experience the suffering of prison stay? Why do they say that you are my friends?”

तदा तैरेवमुक्तम् – “महाभाग, वीरकेतुमन्त्रिणो मानपालस्य किङ्करा वयम् । तदाज्ञया लाटेश्वरमारणाय रात्रौ सुरङ्गद्वारेण तदागारं प्रविश्य तत्र राजाभावेन विषण्णा भूत्वा तत्रस्थं धनमपहृत्य महाटवीं प्राविशाम । अपरेद्युः मत्तकालस्य भटाः अस्मान् अभ्येत्य, दृढं बद्ध्वा निकटमानीय समस्तवस्तुशोधन वेलायाम् एकस्य अनर्घरत्नस्याभावात् अस्मान् हन्तुं कारागारेऽस्मिन् शृङ्खलाभिः बद्ध्वा न्यक्षिपन्” ।

తరువాత వారిచే పలుకబడినది ఓ మహాభాగ ? మేము వీరకేతు మంత్రియగు మానపాలుని సేవకులము. ‘అతని అనుమతితో లలాటపతిని చంపుటకై రాత్రియందు సురంగమార్గమును అతని నిలయమును ప్రవేశించి, అచ్చట రాజు కనబడకపోవుటచే దుఃఖితులమై, గొప్ప ధనమును దొంగిలించి, మహారణ్యంలో ప్రవేశించాము. మరుసటిరోజు మత్తకాలుని సేవకులు మమ్ములను సమీపించి దొంగిలించిన ధనముతోనున్న మమ్ములను చుట్టుముట్టి మిక్కిలి దృఢముగా బంధించి కటకమునకు తీసుకొనివచ్చి, సమస్త వస్తువులను పరిశీలించు సమయంలో ఒక అమూల్య రత్నము కనిపించకపోవుటతో మమ్ములను చంపుటకు ఈ కారాగారంలో గొలుసులతో బంధించి పడవేశారు.

Then they said, “We are the followers of Manapala, the minister of Viraketu. On his order in order to assassinate the king of Lata, we entered his tent through the way of a tunnel. But we became dejected at not finding him there, and having stolen all the money there entered in to the dense forest. The next morning the soldiers of Mattakala caught us and having bound us brought to the camp, and while checking all the items, found that one valuable jewel was missing. They chained us and jailed us to kill us.”

तदा “इदं तदेव माणिक्यं यदहं तस्मै वृद्धाय दत्तवान्” इति निश्चित्य, आत्मनो जन्म नामधेयं युष्मदन्वेषणपर्यटनप्रकारं च तान् प्रत्याभाष्य, समयोचितं संलापं कुर्वन् तैस्सह मैत्रीम् अकार्षम् । ततः अर्धरात्रे तेषां मम च शृङ्खलाबन्धनं निर्भिद्य, बहिरागत्य, कारागारस्य द्वारे निद्रावस्थायां स्थितानां भटानाम् आयुधजालानि आदाय, अभिमुखे आगतान् पुररक्षान् अभिद्राव्य, मानपालस्य शिबिरं प्राविशम् | मानपालः स्वकिङ्करेभ्यः मम वृत्तान्तं तत्कालीनं मम पराक्रमं च निशम्य माम् आर्चयत् ।

అప్పుడు “ఇదే ఆ మాణిక్యము, దీనినే ఆ వృద్ధునికి ఇచ్చాను” అని నిశ్చయించుకొని తన యొక్క జన్మను, పేరును మిమ్ము అన్వేషించుచు తిరిగిన విధమును సమయోచిత సంభాషణములతో స్నేహమును చేశాను. పిమ్మట అర్ధ రాత్రమున వారి యొక్క, నాయొక్క సంకెళ్ళ బంధమును ఛేదించి, వారితో అనుసరింపబడి, నిద్రించిన ద్వారపాలక సమూహపు ఆయుధగణము తీసుకొని, ఎదురై తాకిన నగర రక్షకులను గొప్ప పరాక్రమ లీలచే పార ద్రోలి మానపాలుని శిబిరమును ప్రవేశించాను. మానపాలుడును తన భృత్యుల వలన నా కులాభిమాన వృత్తాంతమును తాత్కాలిక పరాక్రమమును విని నిన్ను అర్పించెను.

I understood that it was the same ruby, which I gave to the Brahmin, and told them about myself, and searching for you, and made friendship with them speaking to them according to the occasion. At midnight, I broke my fetters and theirs, came out, took the weapons of the guards sleeping at the jail gate, and overpowering the camp guards, reached the camp of Manapala. Having heard from his men my story and the valour I showed at that time, Manapala honoured me.

परेद्युः मत्तकालेन प्रेषिताः केचन भटाः मानपालमुपेत्य “मन्त्रिन्, अस्मदीयराजमन्दिरे सुरङ्गया बहुधनम् अपहृत्य चोरवीराः भवतां कटकं प्राविशन् । तानर्पय, नोचेत् महाननर्थः सम्भविष्यति” इति क्रूरतरं वाक्यम् अब्रुवन् । तन्निशम्य रोषारुणितनेत्रः मानपालः “लाटपतिः कः ? तेन मैत्री का ? पुनः अस्य वराकस्य सेवया किं लभ्यम् ?” इति तान् निरभर्त्सयत् ।

तेन कुपितः मत्तकालः कैश्चन भटैस्सहितः मानपालेन योद्धुम् अभ्यागात् । पूर्वमेव कृतरणनिश्चयः मानी मानपालः सन्नद्धयोधः तेन योद्धुं निरगात् । अहमपि तेन दत्तानि रणसमुचितानि आयुधानि दृढतरं कवचं च गृहीत्वा चतुरसारथियुक्तं स्थम् अधिरुह्य योद्धुं निर्गतः । ततः तुमुलसङ्गरकरम् उभयसैन्यम् अतिक्रम्य वेगेन मद्रथं तन्निकटं नीत्वा शीघ्रं रथस्योपरि समुल्लङ्घ्य अरातेः शिरः कर्तनम् अकरबम् । शत्रोः हननेन परमानन्दसम्भृतः मन्त्री मम अनेकविधां सम्भावनाम् अकार्षीत् ।

మరుసటిరోజు మత్తకాలునిచే పంపించబడిన కొంతమంది భటులు మానపాలుడిని సమీపించి “మంత్రీ, మా రాజమందిరంలో సురంగ మార్గంలో చాలా ధనాన్ని దొంగిలించి మా కటకంలో ప్రవేశించారు. వారిని మాకు అప్పగించండి. లేకపోతే గొప్ప అనర్ధం కలుగుతుంది” అని కఠినంగా పలికాడు. దానిని విని కోపంతో ఎర్రబడిన కన్నులుగల మానపాలుడు ఎవడు లలాటరాజు ? అతనితో మైత్రి ఏమి ? ఆ నీచుని సేవచే ఏమి లభ్యమగును ? అని వారిని బెదిరించాడు”.

దాంతో కోపగించిన మత్తకాలుడు కొంతమంది సైనికులతో కలసి మానపాలునితో యుద్ధం చేయడానికి వచ్చాడు. గతంలోవలె యుద్ధానికి సిద్ధపడిన అభిమానవంతుడైన మానపాలుడును సంసిద్ధులైన యోధులు గలవాడై, యుద్ధకాముడై నిశ్శంకముగా బయలుదేరాడు. నేను కూడా అతని చేత ఇవ్వబడిన ఆయుధాలను గట్టి కవచాన్ని కూడా తీసుకొని నైపుణ్యంగల సారధితో కూడిన రధాన్ని ఎక్కి యుద్ధం చేయడానికి వెళ్ళాను. పరస్పర మాత్సర్యముతో సంకుల సమరము సాగించు ఉభయసైన్యములను అతిక్రమించి ప్రకాశించు భుజబలగర్వముతో బాణవర్షమును వారి అవయవాల పై కురిపించుచు శత్రువులను సంహరించాను. త్వరితలంఘనముచేత అతని రధాన్ని ఉంచుకొని నేను శత్రువు శిరస్సును ఖండించితిని. శత్రువు మరణించడం వలన మిక్కిలి ఆనందాన్ని పొందిన మంత్రి నాకు బహువిధమైన గౌరవాన్ని ఇచ్చాడు.

The next day, some men sent by Mattakala came to Manapala, and said “Some robbers, who entered our camp through a tunnel way, make good their escape after stealing a lot of money, and have entered your place. Give them up immediately, or it will be the worse for you.” On hearing that, Manapala, his eyes red with anger, abused them saying, “Who is the King of Lata, what is friendship with him? What will be gained by serving that one?”

Enraged by this Mattakala, followed but by few men, came to fight Manapala. However, Manapala, who decided beforehand to fight with him, came out to attack him. I received from him weapons useful for battle, and a strong armour and having got in to a chariot guided by a skillful charioteer went forth to fight. Having found my way through the tumultuously fighting army, I brought my chariot close to his, and jumping into it, cut off his head. Becoming overjoyed at the death of the enemy, the minister honoured me in many ways.

ततः मानपालप्रेषितात् अनुचरात् एतत्सर्वम् आकर्ण्य सन्तुष्टमनाः राजा वीरकेतुः मां बहुधा अभिनन्द्य कस्मिंश्चन शुभदिने समहोत्सवं स्वतनयां वामलोचनां मह्यम् अदात् । तदनन्तरं यौवराज्याभिषिक्तोऽहं राज्यपालने तं सहकुर्वन् वामलोचनया सह नैकविधराज्युखम् अनुभवन्नासम् ।

एकस्मिन् दिवसे भवद्विरहवेदनाविकलहृदयं मां वीक्ष्य कश्चन सिद्धपुरुषः सुहृज्जनविलोकनफलम् अवाप्स्यसि शीघ्रमेवेति अवोचत् । तच्छ्रुत्वा महाकालक्षेत्र निवासिनः परमेश्वरस्य आराधनाय पत्नीसमेतः अत्र समागतोऽस्मि, अपि च भक्तवत्सलस्य गौरीपतेः कारुण्येन त्वत्पादारविन्दसन्दर्शनानन्दं प्राप्तवान् इति सोमदत्तः राजवाहनम्प्रति स्वेतिवृत्तम् अकथयत् ।

పిమ్మట మానపాలునిచే పంపబడిన అనుచరుని వలన ఈ సమస్త వృత్తాంతమును విని సంతుష్ఠ మనస్కుడైన మహారాజు ఎదురుగా వచ్చి, నా పరాక్రమమునకు విస్మయము చెందినవాడై నన్ను బాగా అభినందించి, ఒకానొక మంచిరోజు తన కుమార్తెయగు వామలోచనను నాకు ఇచ్చాడు. పిమ్మట యువరాజ పట్టాభిషిక్తుడనైన నేను రాజ్య పాలనలో అతనికి సహకరిస్తూ వామలోచనతో కలిసి అనేక విధములైన రాజ్యసుఖాలను అనుభవిస్తూ ఉన్నాను.

ఒకరోజు మా ఎడబాటు వలన కలిగిన బాధ అనెడి శల్యముచే వికలత చెందిన హృదయము గలవాడనై ఒక సిద్ధుని ఆనతి ప్రకారం మహాకాల నివాసియగు పరమేశ్వరుని ఆరాధించుట కొరకు ధర్మపత్నీ సమేతముగా మిత్రదర్శనము ఫలముగా గల ఈ ప్రదేశమునకు వచ్చితిని. భక్తులయందు వాత్సల్యము గల పార్వతీపతి దయతో మీ పాదపద్మములను దర్శించుట వలన కలిగిన ఆనందాతిశయము నాకు లభించింది.” అని సోమదత్తుడు .రాజవాహనునికి తన వృత్తాంతాన్ని చెప్పాడు.

Having received an account of this from the messenger sent by Manapala, king Viraketu, who became happy, congratulated me and on an auspicious day gave his daughter in marriage to me amidst celebrations. Later, I was made the crown prince, and helping the king in administration, enjoyed royal pleasures with Vama- lochana.

One day an ascetic told me, who was agitated because of not seeing you that I would get the fruit of meeting my friend shortly. Having heard that I came here accompanied by my wife to worship Lord Siva. By the grace of Siva, I got the pleasure of seeing your feet again.” Thus, Somadatta told his story to Rajavahana.

Here students can locate TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 10 Functions of Management to prepare for their exam.

TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 10 Functions of Management

→ Management of every individual activity depends on the goods set by an organization. In order to set the goals, the manager undergoes several stages of the thinking process. These processes are termed as functions of management like planning, organizing, staffing, and controlling.

→ Planning involves setting objectives and developing appropriate courses of action to achieve these objectives.

→ Planning is deciding in advance what to do, how to do it, when to do it and who is to it. Planning bridges the gap from where we are to where we want to go.

→ Planning have limitations that are uncertain future, expensive, capital invested in the firm is a very powerful internal constraint on planning.

→ Organising involves the grouping of activities to achieve goals of the organization.

→ The process of organization consists

• of identification and Division of work
• Departmentalization
• Assignment of Duties
• Establishing reporting relationships.

→ Staffing has been described as the managerial function of fulling and keeping filled, positions in the organization structure.

→ Direction embraces those activities, which are related to guiding and supervising subordinates.

→ Controlling is the process of ensuring that actual activities conform to planned activities.

→ Reporting is keeping those to whom the executive is responsible informed as to what is going on, which thus includes keeping himself and his subordinates informed through records, research and inspection.

→ Budgeting goes in the form of planning, accounting, and control.

TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 10 నిర్వహణ – విధులు

→ ప్రణాళికీకరణ: ధ్యేయాలను, లక్ష్యాలను నిర్ధారణ చేసి, వాటి సాధన కోసం కార్యాచరణ ప్రణాళికను రూపొందించడం.

→ ప్రణాళికలు రెండు రకాలు. అవి:
ఎ) వ్యూహాత్మక ప్రణాళికీకరణ బి) కార్యరూప ప్రణాళిక.
ఎ) వ్యూహాత్మక ప్రణాళికీకరణ: వ్యాపార రంగంలో ఏర్పడుతున్న వాతావరణ మార్పులను బట్టి దీర్ఘకాలిక ఏకీకృత ప్రణాళికలను రూపొందించవలసి ఉంటుంది. ఇవి లక్ష్యాలను సాధించే వ్యూహరచన చేయబడతాయి.
బి) కార్యరూప ప్రణాళిక: ఇవి స్వల్పకాలం రచన చేయడంతో దీర్ఘకాలానికి ఉపయోగపడే విధంగా ఉంటాయి.

→ వ్యవస్థీకరణ: మానవ ప్రయత్నాలు సమన్వయపరిచి, వనరులను ఏకంచేసి ప్రత్యేకంగా రూపొందించిన లక్ష్యాలను సాధించడానికి ఏర్పరిచే ప్రక్రియ వ్యవస్థీకరణ.

→ సిబ్బందీకరణ: సిబ్బందీకరణ అంటే వ్యక్తులను వివిధ స్థాయిలలోని ఉద్యోగాలలో నియమించడం.

→ నిర్దేశన చేయడం: నిర్దేశ విధానంలో క్షేత్రస్థాయి సిబ్బందికి సూచనల ద్వారా ఆజ్ఞాపిస్తూ చేయబోయే పనుల్లో తగ్గిన విధానాల వల్ల అవగాహనను కల్పిస్తూ మార్గదర్శకత్వం చేస్తారు.

→ నియంత్రణ చేయడం: అనగా ఒక సంస్థ ఏర్పరచిన నియమనిబంధనల మేరకు ప్రతి కార్యాచరణ తగిన విధంగా నడిచేటట్లు పరిశీలించడం.

Here students can locate TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 9 Principles of Management to prepare for their exam.

TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 9 Principles of Management

→ Generally management has been defined as getting things done through others.

→ According to Peter F Drucker, management is a multipurpose organ that manages a business and manages managers and manages workers and work.

→ F.W. Taylor defines, management is the art of knowing what you want to do and then seeing that it is done in the best and cheapest way.

→ Henry Fayol defines, to manage is to forecast and to plan, to organize, to command, to co-ordinate and to control.

→ Management have organizational objectives, social objectives and personal objectives.

→ Management is some part of art and some part of science. So it is art and science.

→ Management have three levels they are top level, middle level and lower level.

→ Henry Fayol is the father of management.

→ Fayol derived 14 principles of management.

→ Fayol principles are:

1. Division of labour
2. Parity of authority & responsibility
3. Discipline
4. Unity of command
5. Unity of direction
6. Subordination of individual to general interest
7. Remuneration of personnel
8. Centralization
9. Scalar chain
10. Order
11. Equity
12. Stability of tenure of personnel
13. Initiative
14. Esperit-de-corps

TS Inter 2nd Year Commerce Notes Chapter 9 నిర్వహణ సూత్రాలు

→ నిర్వహణ అనగా ‘ఇతరుల సహాయంచే చేపట్టిన పనిని పూర్తి చేసుకోవడం” అని నిర్వచించవచ్చు.

→ హెన్రీ ఫేయల్ ప్రకారం నిర్వహించడం అంటే “ప్రణాళీకరించడం, భావి సూచన చేయడం, వ్యవస్థీకరించడం, ఆదేశించడం, సమన్వయపరచడం, నియంత్రించడం” అని అర్ధం.

→ EW. టేలర్ ప్రకారం “నిర్వహణ అనగా” నీవు చేయదలచుకున్న పనిని అత్యంత విజయవంతంగా, స్వల్ప వ్యయంతో పూర్తి చేసుకొనే దృష్టిని ఏర్పరచుకునే కళా”.

→ నిర్వహణ ఒక ఆర్థిక కార్యకలాపం, సృజనాత్మక ప్రక్రియ, లక్ష్యాల ఆధారితమైనది మరియు క్రమశిక్షణ కలిగినది.

→ నిర్వహణ లక్ష్యాలు:

• వ్యవస్థీకరణ లక్ష్యాలు
• సాంఘిక లక్ష్యాలు
• వ్యక్తిగత లక్ష్యాలు.

→ నిర్వహణ కళ మరియు శాస్త్రము.

→ నిర్వహణలో మూడు స్థాయిలు ఉంటాయి.
అవి: 1) ఉన్నతస్థాయి 2) మధ్యస్థాయి 3) క్షేత్రస్థాయి.

→ ఒక సంస్థ లక్ష్యాలను సాధించడానికి ఏర్పరచే యోచన విధానాన్ని పరిపాలన అంటారు.

→ హెన్రీ ఫేయల్ 14 నిర్వహణ సూత్రాలను రూపొందించారు. అందువల్ల అతన్ని “నిర్వహణ పితామహుడు” అని పిలుస్తారు.

Here students can locate TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 7 Election System in India to prepare for their exam.

TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 7 Election System in India

→ Elections are the central institution of democratic representative governments.

→ Articles 324 to 329 in part XV of the constitution deal with provisions with regard to the electoral system in India.

→ In our country we have been following the first past the post system (FPTP) in our elections.

→ Right to vote has been given to all citizens who crossed 18 years of age by providing an Election Photo Identity Card (EPIC).

→ An Electronic Voting Machine (EVM) is a simple electronic device used to record votes in place of ballot papers and boxes.

→ The Election Commission of India was established March 1950.

→ The Election Commission consists of Chief Election Commissioner and two other commissioners. They are appointed by the President of India.

→ Each polling booth on average caters to about a more than thousand voters.

→ India adopted the multiparty system i.e., the existence of more than two political parties.

→ INC, CPI, CPM, BSF) BJP are the Major National Parties.

→ DMK, AIADMK, Telugu Desam, TRS, Akalidal, Shivsena, and National conference are the important Regional Parties in India.

TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 7 భారతదేశంలో ఎన్నికల వ్యవస్థ

→ ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ పనితీరుకు స్వేచ్ఛాయుతంగా, న్యాయబద్ధంగా, నిష్పక్షపాతంగా ఎన్నికలు నిర్వహించటం గీటురాయి వంటిది.

→ భారతదేశంలో ఎన్నికల సంఘం నియంత్రణ పర్యవేక్షణలో అన్ని ఎన్నికలు నిర్వహిస్తారు.

→ భారతదేశంలో ఎన్నికల సంఘాన్ని 1950 జనవరి, 25వ తీదీన ఏర్పరచారు. దీన్ని పురస్కరించుకొని ప్రతి సంవత్సరం జనవరి 25వ తేదీని జాతీయ నియోజకుల దినోత్సవం (National Voters Day) గా పాటిస్తారు.

→ భారత ఎన్నికల సంఘం ఇప్పటివరకు లోక్సభకు 17 సార్లు సాధారణ ఎన్నికలు నిర్వహించింది. ఎలక్టోరల్ ఫొటో ఐడెంటిటీ కార్డుల (ఇ.పి.ఐ.సి) నే ఓటరు గుర్తింపు కార్డులని అంటారు.

→ ప్రజాస్వామ్యం విజయవంతం కావటానికి రాజకీయ పార్టీలు చాలా అవసరం.

→ భారతదేశంలో రాజకీయ పార్టీలు స్థూలంగా రెండు రకాలు. అవి

1. జాతీయ రాజకీయ పార్టీలు
2. ప్రాంతీయ రాజకీయ పార్టీలు.

→ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ (INC) 1885లో ఏర్పడింది. భారత జాతీయోధ్యమంలో ఈ పార్టీ గణనీయమైన పాత్ర పోషించింది.

→ భారత రాజకీయ వ్యవస్థలో అనేక ప్రాంతీయ పార్టీలు అవతరించటం ఒక వినూత్న పరిణామంగా పేర్కొనవచ్చు.

Here students can locate TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 6 Local Government to prepare for their exam.

TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 6 Local Government

→ Local self Government institutions are essential for the success of Democracy.

→ Local governments satisfy the local needs of the people.

→ Three Tier Panchayat Raj System came into existence according to 73rd Constitutional Amendment

→ Andhra Pradesh Panchayat Raj Act came into existence on May 30, 19*34.

→ At present there are 13 Zilla Parishads in Andhra Pradesh.

→ The Chairman is the Political head of the Zilla Parishad.

→ The Chief Executive officer is the administrative head of the Zilla Parishad.

→ The District Collector attends the meetings of the Zilla Parishad as permanent invitee.

→ Mandal Parishad is the intermediate tier in the Panchayat Raj System.

→ The President is the political head of the Mandal Parishad.

→ Mandal Parishad Development Officer is the administrative head of Mandal Parishad.

→ The Sarpanch is the political head of the Gram Panchayat.

→ Panchayat Secretary is the administrative head of the Gram Panchayat

→ Municipal Corporations are important bodies in the Urban Local Self Government

→ Mayor is the political head of the Municipal Corporation.

→ The Corporation Commissioner is the administrative officer of the Municipal! Corporation.

→ Standing Committees act as the advisory bodies of the municipal corporation and municipal council.

→ Municipal Chairman is the Political head of the Municipality.

→ The Union Government Constitutes Cantonment Boards.

→ District Collector is the administrative head and District Magistrate.

TS Inter 2nd Year Political Science Notes Chapter 6 స్థానిక ప్రభుత్వాలు

→ భారతదేశంలోని క్షేత్రస్థాయి ప్రభుత్వ విభాగాలను బలోపేతం చేయటానికి 73, 74 రాజ్యాంగ సవరణ చట్టాలు ఎంతో దోహదపడ్డాయి.

→ 73వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం గ్రామీణ స్థానిక ప్రభుత్వాలు లేదా పంచాయితీరాజ్ సంస్థల గురించి వివరిస్తుంది.

→ 74వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం పట్టణ స్థానిక ప్రభుత్వాలు లేదా పురపాలక, నగరపాలక సంస్థల గురించి వివరిస్తుంది.

→ ప్రస్తుతం తెలంగాణ రాష్ట్రంలో 9 జిల్లా పరిషత్లు ఉన్నాయి.

→ ప్రస్తుతం తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ఆరు నగరాలలో నగరపాలక సంస్థలు ఉన్నాయి.

→ నూతనంగా ఏర్పడిన తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ప్రథమంగా 2400 గ్రామ పంచాయతీలను ఇ-పంచాయితీలుగా ఏర్పాటు చేయాలని ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది.

→ జిల్లా పరిషత్ రాజకీయ అధిపతి ఛైర్మన్.

→ మండల పరిషత్ రాజకీయ అధిపతి అధ్యక్షుడు.

→ గ్రామ పంచాయితీ రాజకీయ అధిపతి సర్పంచ్.

→ నగరపాలక సంస్థ రాజకీయ అధిపతి మేయర్.

→ పురపాలక సంస్థ రాజకీయ అధిపతి ఛైర్మన్.

Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 4th Poem गायत्री नीतिगीतावलिः Textbook Questions and Answers.

TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 4th Poem गायत्री नीतिगीतावलिः

लघुसमाधान प्रश्नाः (స్వల్ప సమాధాన ప్రశ్నలు) (Short Answer Questions)

पश्न 1.
पाषाणैः प्रहरतोऽपि कः न कुप्यति ?
समादान:
पाषाणैः प्रहरतोऽपि सहकारः न कुप्यति ।

पश्न 2.
कः तमः हन्ति ?
समादान:
एकः दीपः तमः हन्ति ।

पश्न 3.
कस्मै दानं मोघं स्यात् ?
समादान:
धनिनः दानं मोघं स्यात् ।

एकपद समाधान प्रश्नाः (One Word Questions)

पश्न 1.
नीचः पुरः किं वक्ति ?
समादान:
नीचः पुरः प्रियं वक्ति |

पश्न 2.
कस्य गुणः अवर्ण्यः ?
समादान:
सांगत्यस्य गुणः अवर्ण्यः ।

पश्न 3.
कैः संगतं न कुर्यात् ?
समादान:
कुजनैः संगतं न कुर्यात् ।

विशेषतो ज्ञेयाः (విశేషాంశాలు)
कठिनशब्दार्थाः (కఠిన పదాలు అర్ధాలు)

1. सहकारः = आम्रवृक्षः ; మామిడి చెట్టు
2. मोघम् = व्यर्थम् ; వ్యర్ధమైనది
3. भूरुहः = वृक्षः ; చెట్టు
4. भुजगाश्लिष्टः = सर्पेण आश्लिष्टः ; పాముతో కూడియున్నది
5. खद्योतः = प्रकाशयुक्तः कीटविशेषः ; ప్రకాశించే మిణుగురు పురుగు
6. क्षेपणी = पक्षिणां विद्रावणाय उपयुज्यमानं साधनम् ; పక్షులను రాకుండా చేయడానికి ఉపయోగించే సాధనం

व्याकरणांशः – వ్యాకరణాంశాలు

सन्धयः సంధులు

1. मार्ग: + अनूरुः = मार्गोऽनूरुः – विसर्गसन्धिः
2. अनूरुः + च = अनूरुश्च – श्रुत्वसन्धिः
3. पुनः + ग्राह्यः = पुनर्ग्राह्यः – विसर्गसन्धिः
4. सत् + जनः = सज्जनः – श्श्रुत्वसन्धिः
5. जलैः + वृक्षम् = जलैर्वृक्षम् – विसर्गसन्धिः
6. पातयेत् + नदी = पातयेन्नदी – अनुनासिकसन्धिः
7. स्यात् + न = स्यान्न – अनुनासिकसन्धिः
8. यत् + चारुताहेतुः = यच्चारुताहेतुः – श्रुत्वसन्धिः
9. स्यात् + धनिने = स्याद्वन – जश्त्वसन्धिः
10. गुजनैः + सह = सुजनैस्सह – विसर्गसन्धिः
11. शमयेत् + वीरः = शमयेद्वीरः – जश्त्वसन्धिः
12. एकः + तमः = एकस्तमः – विसर्गसन्धिः
13. परः + शता: = परश्शता – श्श्रुत्वसन्धिः
14. स्यात् + मलिनम् = स्यान्मलिनम् – अनुनासिकसन्धिः
15. स्यात् + च = स्याच्च – श्रुत्वसन्धिः

समासाः (సమాసములు)

1. निर्गतः आलम्बः यस्य सः – निरालम्बः – वहुव्रीहिसमासः
2. न विद्येते ऊरु यस्य सः – अनूरुः – बहुव्रीहिसमासः
3. सत् च असौ जनश्च सज्जनः – विशेषणपुर्वपदकर्मधारयः
4. मुक्तानां हार: – मुक्ताहारः – षष्ठीतत्पुरुषः
5. न श्रान्तम् – अश्रान्तम् – नञ्तत्पुरुषः
6. सत् च असत् च – सदसतौ तयोः सदसतोः – द्वन्द्वसमासः
7. चारुतायाः हेतुः – चारुताहेतुः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः

8. नेत्रे अञ्चनम् – नेत्राञ्चनम् – सप्तमीतत्पुरुषः
9. सुष्ठु फलम् – सुफलम् – प्रादितत्पुरुषसमासः
10. शोभनः जनः – सुजनः – प्रादितत्पुरुषसमासः
11. कुत्सितः जनः – कुजन: – प्रादितत्पुरुषसमासः
12. न गम्यः – अगम्यः – नञ्तत्पुरुषसमासः
13. भुवि रोहते भूरुहः – उपपदतत्पुरुषसमासः
14. मूर्धनि जायन्ते इति मूर्धजाः – उपपदतत्पुरुषसमासः
15. वृक्षस्य मूलम् – वृक्षमूलम् – षष्ठीतत्पुरुषसमासः

अर्थतात्पर्याणि (Meanings & Substances) (తాత్పర్యములు)

★ 1. चक्रमेकं निरालम्बो मार्गोऽनूरुश्च सारथिः ।
तथाप्येति सदा भानुः महतां किं नु दुष्करम् ||
చక్రమేకం నిరాలంబో మార్గోకూరుశ్చ సారథిః |
తథాప్యేతి సదా భానుః మహతాం కింను దుష్కరమ్ ॥

पदच्छेदः – चक्रं, एकं, निरालम्बः मार्गः, अनूरुः, च, सारथिः, तथा, अपि, एति, सदा, भानुः, महतां, किं, नु, दुष्करम् ।

अन्वयक्रमः – एकं, चक्रं, निरालम्बः मार्गः, च, अनूरुः, सारथि:, तथा, अपि, सदा, भानुः एति, महताम्, किं नु, दुष्करम् ।

अर्थाः-
एकं = ఒక,
चक्रं = చక్రము,
निरालम्बः = ఆధారములేని,
मार्गः = మార్గము;
च = మరియు;
अनूरुः = తొడలులేని;
सारथि: = రధసారథి;
तथा + अपि = అయినప్పటికీ;
सदा = ఎల్లప్పుడు;
भानुः = సూర్యుడు;
एति = ప్రమాణం చేయుచున్నాడు;
महताम् = గొప్పవారికి;
किं नु = ఏది;
दुष्करम् = అసాధ్యము

भावः-
తన రథమునకు ఒకటే చక్రము. మార్గము నిరాధారము. రథాన్ని నడిపే సారధి కేవలం నడుము వరకే శరీరం కలిగి కాళ్ళు లేనివాడు. అయినప్పటికి సూర్యుడు తన ప్రమాణాన్ని చేస్తూనే ఉన్నాడు. మహాత్ములకు సాధ్యము కానిది ఏమున్నది?

There is only one wheel to the chariot, the path has no support, and the driver has no legs. Still, the sun always goes round. What is impossible to the great ?

2. पाषाणैः प्रहरते स्वं सहकारो न कुप्यति ।
फलं च मधुरं दत्ते तादृशः खलु सज्जनः ॥
పాషాణైః ప్రహరతే స్వం సహకారో న కుప్యతి |
ఫలం చ మధురం దత్తే తాదృశః ఖలు సజ్జనః |

पदच्छेदः – पाषाणैः प्रहरते, स्वं, सहकारः, न कुप्यति, फलं, च, मधुरं, दत्ते, तादृशः, खलु, सज्जनः ।

अन्वयक्रमः – सहकारः, स्वं, पाषाणैः, प्रहरते, न कुप्यति, च, मधुरं, फलं, दत्ते तादृशः सज्जनः खलु ।

अर्थाः-
सहकारः = తీయమామిడి చెట్టు,
स्वं = తనను,
पाषाणैः = రాళ్ళతో;
प्रहरते = కొట్టినప్పటికీ;
न कुप्यति = కోపగించదు;
च = మరియు;
मधुरं = తీయనైన;
फलं = పండును;
दत्ते = ఇచ్చును;
तादृशः = అట్టివాడే;
सज्जनः खलु = సజ్జనుడు కూడా ఉండును.

भावः-
తీయమామిడి చెట్టు తనను రాళ్ళతో కొట్టినప్పటికినీ, అతనిపై కోపగించదు. పైగా తీయని పండ్లను ఇస్తుంది. అట్లే సజ్జనుడు కూడా తనను ఎవరు విమర్శించినా అతడిని కోపగించడు. పైగా ఉపకారము చేస్తాడు.

The mango tree does not get angry when people throw stones at it. Moreover, it offers sweet fruits. Good people are like that.

3. अनुनीय पुनर्ग्राह्यः क्रुद्धोऽपेतश्च सज्जनः ।
मुक्ताहारे विशीर्णेऽपि मुक्ताः सङ्गथते पुनः ॥
అనునీయ పునర్రాహ్యః కృద్ధోకాపేతశ్చ సజ్జనః ।
ముక్తాహారే విశీర్దేకపి ముక్తాః సంగ్రథతే పునః ॥

पदच्छेदः – अनुनीय, पुनः, ग्राह्यः कृद्धोपेतः, च, सज्जनः, मुक्ताहारे, विशीर्णः, अपि, मुक्ताः, संग्रथते, पुनः ।

अन्वयक्रमः कृद्धोपेतः, सज्जनः, अनुनीय, पुनः, ग्राह्यः, मुक्ताहारे, विशीर्णे अपि, पुनः, मुक्ताः संग्रथते ।

अर्थाः-
कृद्धोपेतः = మిక్కిలి కోపముతో కూడిన
सज्जनः = సజ్జనుడు
अनुनीय, = బ్రతిమలాడబడి;
पुनः = తిరిగి;
ग्राह्यः = స్వీకరింపబడినవాడు;
मुक्ताहारे = ముత్యాలహారం;
विशीर्णे अपि = విడిపోయినను;
पुनः = తిరిగి;
मुक्ताः = ముత్యాలు;
संग्रथते = కూర్చబడతాయి.

भावः-
సజ్జనుడు మిక్కిలి కోపంతో ఉన్నా అతడిని బ్రతిమలాడి తిరిగి స్వీకరింప తగినవాడు ముత్యాలహారం తెగిపోయినను, జారిన ముత్యాలు తిరిగి కూర్చబడతాయి గదా !

Even when a good person goes away, getting angry, he can still be pacified, and brought back. Even though the pearl necklace is broken, still the pearls can be strung together again.

4. प्रियं वक्ति पुरो नीचः पृष्ठतः खनते बिलम् ।
मृदुस्पर्शैर्जलैर्वृक्षं तीरस्थं पातयेन्नदी |
ప్రియం వక్తి పురో నీచః పృష్టతః ఖనతే బిలమ్ |
మృదుస్పర్శైర్జలైః వృక్షం తీరస్థం పాతయేన్నదీ

पदच्छेदः – प्रियं, वक्ति, पुरः, नीचः, पृष्टतः खनते, बिलम्, मृदुस्पर्शैः, जलैः, वृक्षं तीरस्थं, पातयेत्, नदी ।

अन्वयक्रमः – नीचः, पुरः, प्रियं, वक्ति, पृष्टतः, बिलम्, खनते, मृदुस्पर्शेः, जलै तीरस्थं, वृक्षं, नदी पातयेत् ।

अर्थाः-
नीचः = నీచుడు;
पुरः = ఎదుట;
प्रियं = ప్రియముగా;
वक्ति = మాట్లాడును;
पृष्टतः = వెనుక;
बिलम् = కన్నాన్ని;
खनते = త్రవ్వుచున్నాడు;
मृदुस्पर्शैः = చల్లని స్పర్శను కల్గించునట్టి;
जलै = నీళ్ళతో;
तीरस्थं = ఒడ్డున ఉన్నట్టి;
वृक्षं = చెట్టును;
नदी = నది;
पातयेत् = పడవేస్తుంది.

भावः-
నీచుడు ఎదుట ప్రియంగా మాట్లాడుతాడు. వెనుక కన్నం త్రవ్వుతాడు. నది తన చల్లని నీటితో చెట్టును తడుపుతూనే దానిని పడవేస్తుంది.

An evil person speaks sweetly in front of us, but digs a ditch behind. A river fells a tree on the bank with softly touching waters.

★ 5. सर्वं सुसाधं सततात्कर्मणो मर्मवेदितुः ।
सिकतात्वं शिला यान्ति स्त्रोतसोऽश्रान्तघर्षणात् ॥
సర్వం సుసాధం సతతాత్కర్మణో మర్మవేదితుః ।
సికతాత్వం శిలా యాంతి స్త్రోతసో శ్రాంతఘర్షణాత్ ॥

पदच्छेदः – सर्व सुसाधं, सततात् कर्मणः, मर्मवेदितुः सिकतात्वम्, शिलाः, यान्ति, स्रोतसः, आश्रान्तघर्षणात् ।

अन्वयक्रमः कर्मणः, मर्म, वेदितुं, सततात, सर्वं, सुसाधं, स्रोतसः, आश्रान्तघर्षणात्, शिलाः सिकतात्वम् यान्ति ।

अर्थाः –
कर्मणा = చేయుపని యొక్క ;
मर्म = రహస్యమును;
वेदितुं = తెలిసినవానికి;
स्रोतसः = ఎల్లప్పుడు;
सर्वं = సమస్తము;
सुसाधं = సులభమగును;
स्रोतसः = నీటి యొక్క ప్రవాహము యొక్క ;
आश्रान्तघर्षणात्, = నిరంతరాయముగా జరుగు రాపిడి చేత;
शिलाः = రాళ్ళు;
सिकतात्वम् = సన్నని ఇసుకరేణువులుగా;
यान्ति = (మార్పును) పొందుచున్నాయి.

भावः-
మానవుడు తను చేయు పని గురించి చక్కగా ఆలోచన చేసి దాని విధానమును తెలుసుకొని పని చేసినచో ఆ పని బాగుగా పూర్తియగును. నిరంతర ప్రవాహము యొక్క రాపిడిచేత పెద్ద రాళ్ళు కూడా ఇసుక రేణువులవలె చిన్నదిగా మారుచున్నవి.

Everything is easily attainable by con-tinuous work of one who knows the weak points. Even rocks be-come sand when the river strikes against them continuously with-out rest.

6. कर्पूरक्षारयोस्साम्यं रूपे स्यान्न तु तद्रसे ।
बाह्याकृतिर्भवेदेको नान्तः सदसतोर्गुणः ||
కర్పూరక్షారయోస్సామ్యం రూపే స్యాన్న తు తద్రసే |
బాహ్యాకృతిర్భవేదేకో నాంతః సదసతోర్గుణః

पदच्छेदः – कर्पूरक्षारयोः, साम्यं, रूपे, स्यात्, न, तु, तद्रसे, बाह्याकृतिः, भवेत्, एकः, न, अन्तः, सदसतोः, गुणः ।

अन्वयक्रमः – कर्पूरक्षारयोः, रूपे, साम्यं, स्यात्, तु-तद्रसे, न, सदसतोः बाह्याकृतिः, एकः, भवेत्, न, अन्तः गुणः ।

अर्थाः –
कर्पूरक्षारयोः = కర్పూరం, ఉప్పుల యొక్క;
रूपे = రూపమునందు;
साम्यं = సమానత్వము;
स्यात् = ఉండును;
तु = అయితే;
तद्रसे = తాటి రసమునందు;
न स्यात् = ఉండదు;
सदसतोः = సజ్జనదుర్జనుల యొక్క;
बाह्याकृतिः = బయటకు కనిపించే ఆకారము;
एकः = ఒకటి;
अन्तः = లోపలనుండు;
गुणः = గుణము;
न स्यात् = ఉండదు;

भावः-
ఉప్పు, కర్పూరము బయటకు చూడటానికి ఒకేవిధంగా ఉంటాయి. వాటి రుచులు మాత్రం వేరుగా ఉంటాయి. సజ్జనులు, దుర్జనులు బయటకు ఒకేవిధంగా ఉంటారు. వారి మనసులోని గుణం మాత్రం వేరుగా ఉంటుంది.

Resemblance of camphor and salt will be in appearance only, not in taste. Of the noble and the ignoble, the outer form may be the same, bur not the inner virtues.

★ 7. यत्र यच्चारुताहेतुः तत्तु तत्रैव निक्षिपेत् ।
नार्यं नेत्राञ्चनं पादे नेत्रे वाधरवर्णकम् ||

కొ యత్ర యచ్చారుతాహేతుః తత్తు తత్రైవ నిక్షిపేత్ |
నార్ప్యం నేత్రాంజనం పాదే నేత్రే వాధరవర్ణకమ్ |

पदच्छेदः – यत्र यत्, चारुताहेतुः, तत्, तु, तत्र, एव, निक्षिपेत्, न, अपर्यं, नेत्रांजनं, पादे, नेत्रे, वा, अधरवर्णकंम् ।

अन्वयक्रमः – यत्, यत्, चारुताहेतुः, तत्, तु, तत्, एव, वा, अधरवर्णकम्,

अर्थाः –
यत्र = ఎక్కడ ;
यत् = ఏది;
चारुताहेतुः = సౌందర్యమునకు కారణమో ;
तत् तु = దానినైతే;
तत् एव = అక్కడనే;
वा = లేక;
अधरवर्णकम् = పెదవులకు పూయబడిన రంగును;
नेत्रे = కనుల యందు;
पादे = పాదాలకు;
न अपर्यं = ఉంచకూడదడు గదా !

भावः-
ఎక్కడ ఏది అందమునకు కారణమో అక్కడే ఉంచవలెను. కాటుక కనుల అందమునకు కారణము. అట్లే పెదవులకు వేయు రంగు పెదవుల అందమునకు కారణము. ఐతే పెదవులకు వేయవలసిన రంగు కళ్ళకు, కళ్ళకు వేయవలసిన కాటుకను పాదాలకు వేయకూడదు.

That which is the cause of beauty at a place should be placed at that place only. Collyrium should not be applied to the foot nor lipstick to the eyes.

8. मोघं स्याद्धनिने दानं रिक्ताय सुफलं भवेत् ।
कुचेलानुग्रहात्कृष्णः दीनगोप्तेति कीर्त्यते ॥
మోఘం స్యాద్ధనినే దానం రిక్తాయ సుఫలం భవేత్ ॥
కుచేలానుగ్రహాత్కృష్ణః దీనగోప్తేతి కీర్త్యతే ||

पदच्छेदः – मोघं स्यात् धनिने, दानं रिक्ताय, सुफलं भवेत्, कुलानुग्रहात्, कृष्णः, दीनगोप्तः, इति, कीर्त्यते ।

अन्वयक्रमः – धनिने, दानं, मोघं, स्यात्, रिक्ताय, सुफलं भवेत्, कुचेलानुग्रहात्, कृष्णः, दीनगोप्त, इति, कीर्त्यते ।

अर्थाः –
धनिने = ధనవంతుని కొరకు చేయు;
दानं = దానము;
मोघं स्यात् = వ్యర్థమగును;
रिक्ताय = నిర్ధనునికి చేయు;
दानं = దానము;
सुफलं भवेत् = సఫలం అవుతుంది;
कुचेलानुग्रहात् = కుచేలుడిని అనుగ్రహించడం వలన;
कृष्णः = కృష్ణుడు;
दीनगोप्त इति = దీనరక్షకుడని;
कीर्त्यते = కీర్తింపబడుతున్నది.

भावः-
ధనవంతునికి చేసిన దానము వ్యర్థము. అదే దానము ధనములేని దరిద్రునికి చేస్తే మంచి ఫలితం కలుగుతుంది. ఎట్లనగా పేదవాడైన కుచేలునికి దానం చేయడంవల్లనే శ్రీకృష్ణుడు దీనరక్షకునిగా కీర్తింపబడుతున్నాడు.

Charity to a rich man is useless, but to a poor one is useful. Because of his gracing Kuchela, Krishna is praised as the protector of the poor.

9. नोपेयात्सुजनं कश्चित् कुजनैस्सह सङ्गत्तम् ।
अगम्यो भुजगाश्लिष्टो भूरुहः फलवानपि ॥
నోపేయాత్సుజనం కశ్చిత్ కుజనైస్సహ సంగతమ్ |
అగమ్యో భుజగాక్లిష్టో భూరుహఃఫలవానపి ॥

पदच्छेदः – न, उपेयात्, सुजनं, कश्चित्, कुजनैः, सह, संगतम्, अगम्यः, भुजगाश्लिष्टः, भूरुहः, फलवानपि ।

अन्वयक्रमः – कुजनैः, सह, संगतम्, कश्चित्, सुजनः, न, उपेयात्, भुजगाश्लिष्टः, भूरुहः, फलवान् + अपि, अगम्यः |

अर्थाः –
कुजनैः सह = దుర్జనులతో కూడిన;
संगतम् = కలయికను (స్నేహాన్ని);
कश्चित् सुजनः = ఒక సజ్జనుడు;
न उपेयात् = పొందకూడదు;
भुजगाश्लिष्टः = పాముతో చుట్టబడియున్న;
भूरुहः = చెట్టు;
फलवान् + अपि = పండ్లతో కూడియున్నను;
अगम्यः = పొందరానిది.

भावः-
సజ్జనుడు దుర్జనులతో కలసి సహవాసం ఎన్నటికి చేయకూడదు. మంచి ఫలములతో కూడిన చెట్టు పాముతో చుట్టబడియుంటే ఆ చెట్టును సమీపించలేము గదా !

One should not approach a good man who is associated with a bad man. Even though full of fruits, a tree, embraced by a serpent becomes unapproachable.

10. एकोऽशमयेद्वीरः बहवो न तु भीरवः ।
दीप एकस्तमो हन्ति खद्योता न परश्शताः ॥
ఏకోకరీన్శమయేద్వీరః బహవో న తు భీరవః |
దీప ఏకస్తమో హంతి ఖద్యోతా న పరశ్శతాః ॥

पदच्छेदः – एकः, अरीन्, शमयेत्, धीरः, बहवः, न तु भीरवः, पीपः, एक:, तमः, हन्ति, खद्योताः, परश्शताः, न, हन्ति ।

अन्वयक्रमः – एकः, धीरः अरीन्, शमयेत्, भीरवः, बहवः, न, शमयेत्, दीपः एकः, तमः, हन्ति, खद्योताः, परश्शताः, न, हन्ति ।

अर्थाः –
एकः धीरः = ఒక్క ధీరుడు;
अरीन् = శత్రువులను;
शमयेत् = అణచివేయును;
बहवः भीरवः = పిరికివారు చాలామంది ఉన్నను;
अरीन् = శత్రువులను;
न शमयेरन् = అణచివేయలేదు;
दीपः = దీపము;
एकः = ఒక్కటైనను;
तमः = చీకటిని;
हन्ति = తొలగించును;
खद्योताः = మిణుగురు పురుగులు;
परश्शताः = వందలాదిగా ఉన్నను;
तमः = చీకటిని;
न हन्ति = తొలగించలేవు.

भावः-
లోకంలో ధీరుడైనవాడు ఒక్కడు ఉన్నను అతడు శత్రువులను అణచివేయ గలడు. భయస్తులు ఎంతమంది ఉన్నను శత్రువులను అణచివేయలేరు. ఒక్క దీపం చీకటిని తొలగిస్తుంది. వందలాది మిణుగురు పురుగులు చీకటిని తొలగించలేవు కదా !

One single warrior, not many cowards, defeats the enemy. One lamp dispels darkness, not the hundreds of fireflies.

* 11. तुल्ये रूपे पिकः काकः ध्वनिना ज्ञायते मधौ ।
विवृते हि मुखे वेद्यः सुजनो दुर्जनात्पृथक् ॥
తుల్యే రూపే పికః కాకః ధ్వనినా జ్ఞాయతే మధౌ |
వివృతే హి ముఖే వైద్యః సుజనో దుర్జనాతృథక్ ॥

पदच्छेदः – तुल्ये, रूपे, पिकः, ध्वनिना, ज्ञायते, मधौ, विवृते, हि, मुखे, वेद्यः, सुजनः, दुर्जनात् पृथक् ।

अन्वयक्रमः – पिकः, काकः, रूपे, तुल्ये, मधौ, ध्वनिना, ज्ञायते, मुखे, विवृते, सुजनः, दुर्जनात् पृथक्, वेद्यः ।

अर्थाः –
पिकः = కోయిల;
काकः = కాకి;
रूपे = రూపంలో;
तुल्ये = ఒకేవిధంగా ఉంటాయి;
मधौ = చైత్రమాసంలో;
ध्वनिना = వాటి అరుపులచేత;
ज्ञायते : = తెలుస్తుంది;
मुखे = నోరు;
विवृते = తెరచినపుడు;
सुजनः = మంచివాడు;
दुर्जनात् = దుర్జనుని నుండి;
पृथक् = వేరుగా;
वेद्यः = గుర్తింపబడతాడు.

भावः-
కోయిల, కాకి రెండూ నల్లగా ఒకే విధంగా ఉంటాయి. వాటి మధ్య ఉన్న తేడా తెలియాలంటే చైత్రమాసం రావాలి. ఆ కాలంలో కోయిల మధురంగా కూస్తుంది.’ కాకి కోయిల వలె కూయలేదు. అదేవిధంగా సుజన, దుర్జనుల మధ్య ఉన్న తేడా తెలియాలంటే నోరు తెరిచినప్పుడే వారిద్దరి మధ్య ఉన్న భేదం తెలుస్తుంది.

Though cuckoo and crow are similar in appearance, their difference is known in the spring by their cry. A good man is known from a bad man by his speech.

12. साङ्गत्यस्य गुणोऽवर्ण्यः स्वात्यां वर्षाम्बु सङ्गतम् ।
पङ्केन पङ्किलं जातं शुक्त्या मुक्तात्मतां गतम् ॥
సాంగత్యస్య గుణోకవర్ణ్యః స్వాత్యాం వర్షంబు సంగతమ్ |
పంకేన పంకిలం జాతం శుక్త్యాముక్తాత్మతాం గతమ్ ॥

पदच्छेदः – सांगत्यस्य गुणः, अवर्ण्यः, स्वात्याम्, वर्षांबु, सङ्गतम्, पङ्केन, पङ्किलं जातं, शुक्त्या, भुक्तात्मतां गतम् ।

अन्वयक्रमः – सांगत्यस्य, गुणः, अवर्ण्यः, वर्षांबु, पंकेन, संगतम्, पंकिलं, जातम्, स्वात्यां, मुक्त्या, संगतम्, मुक्तात्मतां जातम्

अर्थाः –
सांगत्यस्य, गुणः = సాంగత్యము యొక్క;
गुणः = గుణము;
अवर्ण्यः = వర్ణింపరానిది;
वर्षांबु = వర్షపునీరు;
पंकेन = బురదతో;
संगतं = కలసినచో;
पंकिलं = బురదగా;
जातम् = కూడియుంటుండి;
स्वात्यां = స్వాతీనక్షత్ర కాలమందు;
शुक्त्या = ముత్యపు చిప్పతో;
संगतम् = కూడినచో;
मुक्तात्मतां = ముత్యపు రూపాన్ని;
गतम् = పొందుతుంది.

भावः-
సత్సాంగత్యము వలన కలిగే గుణము మాటలతో చెప్పనలవికానిది. వర్షపునీరు బురదతో కలిస్తే మురికిగా మారి కనిపిస్తాయి. అదే వర్షపునీరు స్వాతీనక్షత్రయుక్త కాలంలో ముత్యపు చిప్పలో కూడినట్లయితే ముత్యముగా మారుతుంది.

Indescribable indeed is the merit of as-sociation. The association of rainwater in the season of Swathi with mud makes it muddy, but with oyster turns it into a pearl.

13. नाद्रियेरन्ननर्हाः स्वेऽप्यर्हा अर्ध्याः परे पुनः ।
मूर्धजाः पृष्ठतो बन्ध्याः हारो धार्यो भुजान्तरे ॥
నాద్రియేరన్ననర్హాః స్వేక్ప్యర్హా అర్చ్యాః పరే పునః |
మూర్ధజాః పృష్టతో బంధ్యాః హారో ధార్యో భుజాంతరే ||

पदच्छेदः – न, आद्रियेरन्, अर्हाः, स्वे, अपि, अर्हाः, परे, पुनः, मूर्धजाः, पृष्टतः, बन्ध्याः, हारः, धार्य:, भुजान्तरे, आन्दियेरन् ।

अन्वयक्रमः – अनर्हा, स्वे, अपि, न, आन्दियेरन्, पुनः, अर्थाः, परे, अपि, अर्हाः, मूर्धजाः, पृष्टताः, बन्ध्याः, हारः, भुजान्तरे, धार्यः ।

अर्थाः –
अनर्हा: = పూజింపదగనివారు;
स्वे अपि = తనవారైనను;
न आन्दियेरन् = ఆదరింపదగినవారు కాదు;
पुनः = అయితే;
अर्हाः = అర్హులైనవారు;
परे अपि = ఇతరులైనను;
अर्चाः = పూజింపదగినవారు;
मूर्धजाः = తల వెంట్రుకలు;
पृष्टताः = వెనుకభాగంవైపు;
बन्ध्याः = బంధింపబడియుంటాయి;
हारः = హారము;
भुजान्तरे = కంఠమునందు;
धार्यः = ధరింపదగినది.

भावः-
లోకంలో అర్హులుకానివారు తన వారైనను పూజింపదగినవారు కాదు. అర్హులు ఇతరులైనను పూజింపదగినవారు శిరోజాలను వెనుకవైపు కట్టబడియుంటాయి. ముత్యాలహారం కంఠమునందు ధరింపబడి యుంటుంది గదా !

One should not respect the unworthy even when they are our kith and kin. A worthy one should be honoured even if he is an enemy. The hair is tied behind, but the necklace is worn in the front.

14. येनेदं ससृजे विश्वं स्रष्टासौ न हि दृश्यते ।
वीक्षामहे यतो लोकं नेत्रे दुःशकदर्शने ॥
యేనేదం ససృజే విశ్వం స్రష్టాసౌ న హి దృశ్యతే |
వీక్షామహే యతో లోకం నేత్రే దుఃశకదర్శనే !

पदच्छेदः – येन, इदं, ससृजे, विश्वं, स्रष्टा, असौ, न, हि दृश्यते, वीक्षामहे, यतः, लोकम्, नेत्रे, दुःशकदर्शने ।

अन्वयक्रमः – येन, इदं विश्वं, सृजते, असौ, स्रष्टा न हि दृश्यते, यतः नेत्रे लोकं वीक्षामहे, दुःशकदर्शने ।

अर्थाः –
येन = ఎవనిచేత;
इदं विश्वं = ఈ ప్రపంచం;
सृजते = సృష్టింపబడుతున్నదో;
असौ स्रष्टा = అట్టి సృష్టికర్త;
न दृश्यते = కనిపించడంలేదు;
यतः = ఎట్లనగా;
वयं = మనము;
लोकं = లోకాన్ని;
वीक्षामहे = చూస్తున్నాము;
नेत्रे = కన్నును (మన);
दुःशकदर्शने = చూడలేకున్నాము.

भावः-
ఈ ప్రపంచాన్ని ఎవడు సృష్టించాడు అట్టి సృష్టి కర్త మనకు కనిపించడం లేదు. మనం ఏ కళ్ళతో ఈ లోకాన్ని చూస్తున్నామో ఆ కళ్ళను మనం చూడ లేకున్నాము
కదా !

He, who has created this universe, is not seen. We cannot see the eyes with which we see the world.

15. विज्ञाते ब्रह्मणस्तत्वे न ज्ञेयमवशिष्यते ।
वृक्षमूले पयस्सेकः प्रतिशाखं न दृश्यते ”
విజ్ఞాతే బ్రహ్మణస్తత్వే న జ్ఞేయమవశిష్యతే ‘
వృక్షమూలే పయస్సేకః ప్రతిశాఖం న దృశ్యతే ॥

पदच्छेदः – विज्ञाते, ब्रह्मण: तत्वे, न, ज्ञेयम्, अवशिष्यते, वृक्षमूले, पयसः, सेकः, प्रतिशाखं न दृश्यते ।

अन्वयक्रमः ब्रह्मणः, तत्वे, विज्ञातं, अवशिष्यते, न ज्ञेयम् वृक्षमूले, पयसः, सेकः, प्रतिशाखं, न दृश्यते ।

अर्थाः –
ब्रह्मणः = బ్రహ్మనుగూర్చిన;
तत्वं = తత్వము;
विज्ञाते = తెలిసినట్లైతే;
अवशिष्यते = మిగిలిన దానిని;
न ज्ञेयम् = తెలుసుకొనవలసింది లేదు;
वृक्षमूले = చెట్టు మొదటిలో;
पयसः = నీరు యొక్క;
सेकः = తడుపుట;
प्रतिशाखं = ప్రతి కొమ్మయందు;
न दृश्यते = కన్పించడంలేదు.

भावः- మానవుడు బ్రహ్మను గూర్చి తెలుసుకున్నట్లైతే, ఇక తెలుసుకోవలసింది ఏమీ ఉండదు. చెట్టు మొదట్లో నీటితో తడుపుటను ప్రతి కొమ్మలో కనిపించదు.

When the nature of the Brahman is known, there will be nothing left that is to be known. Pouring of water at the root of the tree is not seen in every branch.

16. प्रविहाय प्रधानांशं मुधाऽमुख्यविचारणा ।
वृक्षमूलं विना व्यर्थ: सेकः पल्लवशाखयोः ॥
ప్రవిహాయ ప్రధానాంశం ముధ్యా ముఖ్యవిచారణా |
వృక్షమూలం వినా వ్యర్థః సేకః పల్లవశాఖయోః ॥

पदच्छेदः – प्रविहाय, प्रधानांशं, मुधा, अमुख्यविचारणा, वृक्षमूलं, विना व्यर्थः, सेकः पल्लवशाखयोः ।

अन्वयक्रमः – प्रधानांशं, प्रविहाय, अमुख्यविचारणा, मुधा, वृक्षमूलं विना, पल्लवशाखयोः, सेकः, व्यर्थः ।

अर्थाः –
प्रधानांशं = ప్రధానమైన అంశాన్ని;
प्रविहाय = విడిచిపెట్టి;
अमुख्यविचारणा = ముఖ్యముకాని దానిని గురించి ఆలోచించడం;
मुधा = వ్యర్థము;
वृक्षमूलं = చెట్టు యొక్క మొదలు భాగాన్ని;
विना = లేకుండా;
पल्लव = ఆకులను;
शाखयोः = కొమ్మలను;
सेकः = తడుపుట;
व्यर्थः = నిష్ప్రయోజనము.

भावः-
ముఖ్యమైన అంశాన్ని విడిచిపెట్టి అనవసరమైన అంశాన్ని గురించి ఆలోచించడము వ్యర్థము. చెట్టు క్క మొదటి భాగాన్ని నీటితో ముందుగా తడపకుండా ఆకులను,కొమ్మలను తడపడం వలన ప్రయోజనం ఉండదు.

It is in vain to deliberate on the non-essentials, leaving out the essential. Watering the leaves and branches of the tree, leaving out the root is futile.

17. धौतवस्त्रं मृदा स्तोकं स्पृष्टं स्यान्मलिनं यथा ।
स्नेहस्तद्वत् ऋणादानात् क्षीयते स्याच्च विग्रहः ||
ధౌతవస్త్రం మృదా స్త్రోకం స్పృష్టం స్యాన్మలినం యథా |
స్నేహస్తద్వత్ ఋణదానాత్ క్షీయతే స్యాచ్చవిగ్రహః ||

पदच्छेदः – धौतवस्त्रं, मृदा, स्तोकं स्पृष्टं स्यात्, मलिनं यथा, स्नेहः, तद्वत्, ऋणदानात्, क्षीयते, स्यात्,च, विग्रहः ।

अन्वयक्रमः – यथा, धौतवस्त्रं, मृदा स्तोकं, मलिनं, स्पृष्टं स्यात्, तद्वत्, स्नेहः, ऋणदानात्, क्षीयते, च, विग्रहः, स्यात् ।

अर्थाः –
यथा = ఎట్లు;
धौतवस्त्रं, = తెల్లని వస్త్రము;
मृदा = మట్టితో;
स्तोकं = తాకబడినదై;
मलिनं = మలినమైనదిగా;
स्पृष्टं स्यात्, = స్పష్టమౌతుంది;
तद्वत् = అదేవిధంగా;
स्नेहः = మైత్రి;
ऋणदानात् = అప్పు ఇవ్వడంవల్ల ;
क्षीयते = తగ్గుతుంది;
च = మరియు;
विग्रहः = వైరము;
स्यात् = కలుగుతుంది.

भावः-
తెల్లని వస్త్రము ఒక మట్టిమరకతో మలినమైనదిగా కన్పిస్తుంది. అదే విధంగా స్నేహం కూడా అప్పు ఇవ్వడం ద్వారా తరగిపోతుంది. పైగా వైరం కలుగుతుంది.

Just as a washed cloth becomes dirty just by being smeared with a little dirt, so also friendship will be lost by giving loan, and there will be enmity too.

★ 18. अब्धौ निमग्न एवार्हः प्राप्तुं रत्नानि साहसी ।
न तीरस्थः तदाकाङ्क्षी न प्रयत्नादृते फलम् ॥
అభౌ నిమగ్న ఏవార్హః ప్రాప్తుం రత్నాని సాహసీ।
న తీరస్థః తదాకాంక్షీ న ప్రయత్నాదృతే ఫలమ్ ||

पदच्छेदः – अब्धौ निमग्नाः, अर्हः प्राप्तुं रत्नानि, साहसी, न, तीरस्थः, तत्,आकांक्षी, न, प्रयत्नात्, ते, फलम् ।

अन्वयक्रमः अब्धौ, निमग्नाः, साहसी, एव रत्नानि प्राप्तुं, अर्हः, तीरस्थः, न, तत्, आकांक्षी, प्रयत्नात्, फलम्, न ऋते ।

अर्थाः –
अब्धौ = సముద్రమందు;
निमग्नाः = మునగగల;
साहसी = ధైర్యమున్నవాడు;
एव = మాత్రమే;
रत्नानि = రత్నాలను;
प्राप्तुं = పొందుటకు;
अर्हः = తగినవాడు;
तीरस्थः न = సముద్రము ఒడ్డున ఉన్నవాడు కాదు;
ततः = ఆ రత్నమును;
आकांक्षी = కోరుకొనువాడు;
प्रयत्नात् = ప్రయత్నము వలన;
फलम् = ఫలమును;
न ऋते = పోగొట్టుకొనడు.

भावः-
సముద్రంలో మునగగలిగి, తిరిగి బయటకు రాగలిగిన వాడు మాత్రమే సముద్రపు అడుగున ఉన్న రత్నములను పొందడానికి సమర్థుడుగానీ సముద్రపు ఒడ్డున ఉన్నవాడు కాదు. ప్రయత్నము చేసి ఫలితమును పొందవచ్చును. ప్రయత్నము వలన ఫలితం పొందలేకపోవడమన్నది లేదు.

The courageous explorer who dives into the ocean alone is worthy to get the gems, and not the one who sits on the shore desiring them. There will be no fruit without effort.

19. अप्रमत्तः पुरैव स्यान्न लाभो गतशोचनात् ।
ध्वस्तेषु व्रीहिषु क्षेत्रे पक्षिभिः क्षेपणी वृथा ॥
అప్రమత్తః పురైవ స్యాన్న లాభో గతశోచనమ్ |
ధ్వస్తేషు వ్రీహిషు క్షేత్రే పక్షిభిః క్షేపణీ వృథా ॥

पदच्छेदः – अप्रमत्तः, पुरैव, स्यात्, न, लाभः, गतशोचनात् ध्वस्तेषु, व्रीहिषु, क्षेत्रे, पक्षिभिः, क्षेपणी, वृथा ।

अन्वयक्रमः – पुरैव, अप्रमत्तः स्यात्, गतशोचनात्, न, लाभः, क्षेत्रे, पक्षिभिः, व्रीहिषु ध्वस्तेषु क्षिपणी, वृथा ।

अर्थाः –
पुरैव = ముందుగా;
अप्रमत्तः = జాగరూకతగా;
लाभः स्यात् = లాభం ఉంటుంది;
गतशोचनात् = నష్టం జరిగిన తర్వాత;
न लाभः = లాభం ఉండదు;
क्षेत्रे = పొలమందు;
पक्षिभिः = పక్షులతో;
व्रीहिषु = ధార్జన్యము;
early &= &fù:
ध्वस्तेषु = నశించగా;
क्षिपणी = పక్షులను నివారించుటకు ఉపయోగించు సాధనము;
वृथा = వ్యర్థము.

भावः-
మానవుడు నష్టం జరగడానికి ముందే జాగ్రత్తపడవలయును. నష్టం జరిగిన తరువాత అప్రమత్తంగా ఉన్నా లాభం ఉండదు పొలంలోని పక్షులు పంటను నాశనం చేసిన తర్వాత పక్షులను నివారించుటకు ఉపయోగపడే సాధనంతో ఏమి ప్రయోజనం ?

One must be careful beforehand, there is no use in lamenting afterwards. After the crop is destroyed by the birds in the field, there is no use in spreading a net or using a sling.

★20. पुष्पवत् सौरभं ब्रह्म लीनमात्मनि नो विदुः ।
कस्तूरीं किं विजानाति स्वीयां कस्तूरिकामृगः ॥
పుష్పవత్ సౌరభం బ్రహ్మ లీనమాత్మని నో విదుః |
కస్తూరీ కిం విజానాతి స్వీయాం కస్తూరికామృగః ॥

पदच्छेदः – पुष्पवत्, सौरभं, ब्रह्म, लीनं, आत्मनि, नः, विदुः, कस्तूरी, किं, विजानाति, स्वीयां, कस्तूरिकामृगः ।

अन्वयक्रमः – सौरभं, पुष्पवत्, आत्मनि, ब्रह्म, लीनं, न, विदुः, स्वीयां, कस्तूरीम्, कस्तूरीमृगः, किं, विजानाति ।

अर्थाः –
सौरभम् = సుగంధముగల;
पुष्पवत् = పూవువలె;
आत्मनि = ఆత్మయందు;
ब्रह्म = బ్రహ్మ ;
लीनं = లీనమైయున్నాడని;
न विदुः = తెలుసుకొనలేము;
स्वीयां = తనయొక్క (తనలోఉన్న);
कस्तूरी = కస్తూరిని;
कस्तूरीमृगः = కస్తూరి మృగము;
किं = ఏమి;
विजानाति = తెలిసికొనగలడు ?

भावः-
తమలోని సుగంధమును పూవులు తెలుసుకోలేనట్లు, మనయందు లీనమైన పరబ్రహ్మను మనం తెలుసుకొనలేము. తనయందున్న కస్తూరిని కస్తూరీ మృగము ఏ విధముగా తెలిసికొనగలడు ?

Like a flower its fragrance, one does not realize the Brahman hidden within oneself. Does a musk deer know about her musk ?

गायत्री नीतिगीतावलिः Summary in Sanskrit

कवि परिचयः 

महामहोपाध्याय श्रीमान् तिरुमल गुदिमल्ल वरदाचार्यः नन्दननाम संवत्सरे (१८९२ वर्षे आगस्तमासस्य तृतीये दिनाङ्के) स्वजनं लेभे । सुधीरयम् आन्ध्रप्रदेशस्थ मचिलीपत्तनम् इत्याख्यस्य प्रसिद्धनगरस्य समीपे स्थितस्य चिट्टिगूडूरु ग्रामस्य निवासी आसीत् । श्रीमन्तः नरसिंहाचार्याः अस्य पितृपादाः । बाल्ये मचिलीपत्तने विद्याम् अभ्यस्य ततः चेन्नै नगरं गत्वा बि. ए. एम्. ए. इत्याद्यभ्यस्य उत्तीर्णताम् अध्यगच्छत् । अपि चायं बुधाग्रणीः श्रीमतः ताण्डवकृष्णमाचार्यस्य एवं श्रीशिष्ट्ला नरसिंह शास्त्रिणः सकाशे तर्क-व्याकरण-साहित्यादिशास्त्राणि अभ्यस्तवान् । अयं मचिलीपत्तनस्थायां आन्ध्रजातीयकलाशालायां, विजयनगर संस्कृतकलाशालायां च संस्कृतशास्त्राणि अध्यापितवान् ।

ततः सर्वकारस्य प्राच्य कलासालानां सर्वासां पर्यवेक्षणाधिकारपदं निरुह्य श्रामान् वरदाचार्य पण्डितः स्वग्रामे नारसिंहसंस्कृतकलाशालां संस्थाप्य छात्राणां कृते भोजनावासादीन् स्वयं परिकल्प्य शास्त्राणि च बोधयन् संस्कृतम् असेवत । अपि चायं विद्वान् तेलुगुभाषायां प्रसिद्धानि सुमति वेमन नरसिंह इत्यादीनि सप्तशतकानि संस्कृतेन अनूद्य तेलुगुकवीनां वर्णननैपुण्यं संस्कृतलोकम्प्रत्यवगमयितुं प्रायतत, अपि च सत्यविजयम्, सुषुप्तिकृत्तम् इति लघुकाव्यद्वयं गायत्रीनीतिगीतावलिं भाषाशास्त्रसंग्रहं च व्यरचयत् । १९३१ तमे वर्षे आन्ध्रसारस्वतपरिषत् सुधियमेनं महामहोपाध्याय इत्युपाधिना सम्मान यामास ।

कथा सारांश

वैदिकसाहित्यादारभ्य संस्कृतवाङ्मये नीतिबोधकाः श्लोकाः सर्वत्र दृश्यन्त एव । केवलां नीतिमेव बोधयितुं भर्तृहरिप्रभृतयः नीतिकाव्यानि रचितवन्तः । संस्कृतवाङ्मये उपनिबद्धानि नैकानि नीतिकाव्यानि नैकासु भारतीयभाषासु वैदेशिक भाषासु च अनेके कवयः अनूदितवन्तः । अपि च बहवो विद्वांसः भारते विदेशेषु च स्वीयभाषासु नीतिकाव्यानि रचयामासुः ।

एवं संस्कृतेतरभाषासु तत्तत्कविभिः लिखितानि काव्यान्यपि केचन विद्वन्मणयः संस्कृतेन अनूद्य संस्कृतज्ञान् उपकृतवन्तः । एनां रीतिमनुसृत्य श्रीमान् अद्देपल्लि लक्ष्मणस्वामिकविवरः हिन्दीभाषया लिखितान् अंशान् तेलुगुभाषया अनूदितवान् तस्य काव्यस्य पठनेन प्रीतः श्रीमान् तिरुमल गुदिमल्ल वरदाचार्यपण्डितः सरलसंस्कृतभाषया गायत्रीनीतिगीतावलिः इति नाम्ना अनूदितवान् । तस्मादेव काव्यात् केचन श्लोकाः अत्र पाठ्यांशे उद्धृताः ।

सूचना : अत्र नक्षत्राङ्कितानां श्लोकानां प्रतिपदार्थः भावः च लेखनीयः ।

गायत्री नीतिगीतावलिः Summary in Telugu

కవి పరిచయం

మహామహోపాధ్యాయులు శ్రీ తిరుమల గుదిమల్ల వరదాచార్యులు నందననామ
సంవత్సరంలో 1892వ సంవత్సరంలో ఆగస్టు 3వ తేదీన జన్మించారు. ఈ మహనీయుడు ఆంధ్రప్రదేశ్లోని మచిలీపట్నం నగరానికి సమీపంలోని చిట్టిగూడూరు ప్రాంతంలో నివాసం ఉన్నారు. వీరి తండ్రి నరసింహాచార్యులు చిన్నతనంలో మచిలీమట్నంలో విద్యాభ్యాసాన్ని ప్రారంభించారు. తర్వాత చెన్నై నగరంలో బి.ఎ. మరియు ఎమ్.ఎ. డిగ్రీలను పొందారు.

వీరు తాండవ కృష్ణమాచార్యులు, మరియు శ్రీశిష్ట్లా నరసింహశాస్త్రిగార్ల సమీపంలో తర్క వ్యాకరణ, సాహిత్య మొదలైన శాస్త్రాలను చదివారు. వీరు మచిలీపట్నంలో ఆంధ్ర జాతీయ కళాశాలలోను, విజయనగరం సంస్కృత కళాశాలలోను సంస్కృత శాస్త్రాలను చదివాడు. పిమ్మట ప్రభుత్వ సంస్కృత కళాశాలలో పర్యవేక్షణాధికారిగా వ్యవహరించారు. శ్రీవరదాచార్యులు తన స్వగ్రామంలో నారసింహ సంస్కృత కళాశాలను ప్రారంభించి విద్యార్థులకు ఉచితంగా వసతిభోజన సదుపాయాలను కల్పించారు.

అక్కడే సకల శాస్త్రాలను బోధిస్తూ నివసించారు. మరియు ఈ విద్వాంసుడు తెలుగు భాష లోని సుమతి, వేమన మొదలైన శతకాలను సంస్కృతంలో అనువదించారు. తెలుగు కవుల గొప్పతనాన్ని లోకానికి తెలియజేశారు. మరియు సత్య విజయం, సుషుప్తివృత్తం అనే రెండు లఘు కావ్యాలను, గాయత్రీ నీతి గీతావళిని భాషాశాస్త్ర సంగ్రహం అనే గ్రంథాలను రచించారు. 1939వ సంవత్సరంలో ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్ వీరిని మహామహోపాధ్యాయ బిరుదులతో సత్కరించింది.

కథా సారాంశము

వైదిక సాహిత్యం ఆరంభం నుండి సంస్కృత సాహిత్యంలో నీతిబోధకములైన శ్లోకాలు అన్నిచోట్ల కనిపిస్తుంటాయి. కేవలం నీతిని మాత్రమే బోధించడానికి భర్తృహరి మొదలైన కవులు నీతి కావ్యాలను రచించారు. సంస్కృత వాఙ్మయంలో ఉన్న అనేక నీతి కావ్యాలను అనేకమంది కవులు తమ తమ భాషల్లో అనువదించారు మరియు ఎంతో మంది విద్యాంసులు ఇతర దేశంలోను, విదేశాల్లోను నీతి కావ్యాలను రచించారు.

ఈ రీతిగా సంస్కృతము కాకుండా ఇతర భాషలందు రచించబడిన నీతి కావ్యాలను కొంతమంది మహాకవులు సంస్కృత భాషలోనికి అనువదించారు. ఈ పద్ధతిని అనుసరించి శ్రీ అద్దేపల్లి లక్ష్మణస్వామిగారు హిందీ భాషలో రచింపబడిన అంశాలను తెలుగు భాషలో అనువదింపబడినాయి. ఆ కావ్యాన్ని చదివి ఆనందపడిన శ్రీ తిరుమల గుదిమళ్ళ వరదాచార్యులుగారు సంస్కృత భాషలో గాయత్రీ నీతిగీతావళి అనే పేరుతో అనువ దించాడు. ఆ కావ్యం నుండే కొన్ని శ్లోకాలు ఇక్కడ పాఠ్యభాగంలో స్వీకరింపబడినాయి. ”

సూచన: ఇక్కడ. * గుర్తు గల శ్లోకాలకు ప్రతిపదార్థ భావాలను చదవాలి.

गायत्री नीतिगीतावलिः Summary in English

Introduction of the Poet

Mahamahopadhyaya T. G. Varadacharya was born in Machilipatnam, Andhra Pradesh. He studied at Machilipatnam and Chennai. He was a great scholar in Tarka, Vyakarana and Sahitya. He taught at National College, Machilipatnam and Government Sanskrit College, Vijayanagaram. He was a prolific author. His works included Sushuptivrittam, Satyavijayam, and translation of Vemana and other satakas from Telugu to Sanskrit.

Summary

The present lesson Gayatri nitigitavali was translation of subhashitas from Telugu to Sanskrit. The Telugu poems were translated from Hindi.