Mahesh

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 9th Lesson మొగల్ ల యుగం Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 9th Lesson మొగల్ ల యుగం

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
షేర్షా పరిపాలనా విధానంపై ఒక వ్యాసం రాయండి.
జవాబు.
మొగల్ పాలనా వ్యవస్థకు రూపకల్పన చేసినవాడు అక్బర్. అక్బర్కు ప్రభుత్వ విధానాల్లో షేరా కొంతవరకు మార్గదర్శి. షేర్షా విధానాలను మెరుగుపరచి, కొత్త విధానాలను ప్రవేశపెట్టి, సమర్థవంతమైన పాలకునిగా అక్బర్ చక్రవర్తి మొగల్ చరిత్రలో కీర్తి ప్రతిష్టలు సంపాదించుకున్నాడు.

కేంద్ర ప్రభుత్వం:మొగల్ పరిపాలనా యంత్రాంగానికి చక్రవర్తి సర్వాధికారి. అధికారాలన్నీ అతడి చేతిలో కేంద్రీకృతమై ఉంటాయి. మొగల్ చక్రవర్తి ప్రాజ్ఞ నిరంకుశ ప్రభువు. “నా కింది ఉద్యోగులు నిర్వహించాల్సిన బాధ్యతలను నేను నిర్వహించనవసరం లేదు. పాలకుడు కింది ఉద్యోగుల తప్పులను దిద్దుకుంటూపోతూ నివారించుకుంటే సరిపోతుంది” అని అక్బర్ చెప్పుకున్నాడు. ప్రభుత్వంలో చక్రవర్తికి (పాదుషాకు) సలహాలిచ్చేందుకు నలుగురు మంత్రులున్నారు. వారు :

1. వకీల్ లేక వకీల్-ఇ-ముత్లాక్ లేక ప్రధానమంత్రి:ఇతడు చక్రవర్తికి ముఖ్య సలహాదారు. అన్ని శాఖలను పర్యవేక్షిస్తాడు.
2. దివాన్ లేక వజీర్ లేక ఆర్థికమంత్రి:ఇతడు సామ్రాజ్య ఆర్థిక వనరులను పర్యవేక్షించేవాడు. భూమిశిస్తు ఇతర పన్నుల వసూలు, సామ్రాజ్య ఖర్చులు ఇతని పర్యవేక్షణలో ఉండేవి.
3. మీర్భక్షి:ఇతడు యుద్ధ మంత్రి. పెద్ద ఉద్యోగులకు జీతాలను కూడా బట్వాడా చేసేవాడు. మున్సబార్ల పేర్లు, వారి హోదాలు, వారి జీతాలు ఇతడు నమోదు చేసుకొనేవాడు. రాజప్రాసాద రక్షణ నిమిత్తం గస్తీ ఉద్యోగులను నియమించేవాడు. రాష్ట్రాలలో వార్తాహరులను, గూఢచారులను నియమించటం కూడా ఇతని విధి.
4. సదర్-ఉస్-సదర్:మత విషయాలలో చక్రవర్తికి సలహాలివ్వడం, చక్రవర్తి దానధర్మాలను పర్యవేక్షించటం, ముఖ్య న్యాయాధీశునిగా వ్యవహరించటం ఇతడి విధులు.

రాష్ట్ర ప్రభుత్వం:పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు మొగల్ సామ్రాజ్యం సుబాలుగా విభజింపబడింది. అక్బర్ కాలంలో దాదాపు 15 సుబాలుండేవి. ఒక రకంగా వీటిని రాష్ట్రాలుగా పరిగణించవచ్చు. రాష్ట్ర పరిపాలనా వ్యవస్థ, కేంద్ర పాలనావ్యవస్థకు ప్రతిరూపం లేక ప్రతీక అని చెప్పవచ్చు. సుబాను పాలించే అధికారి సుబేదార్. సుబాలో శాంతి భద్రతలు కాపాడే బాధ్యతను సుబేదార్ నిర్వహిస్తాడు. దివాన్, భక్షి, సదర్, ఖాజీ అను అధికారులు కూడా రాష్ట్రపాలనా నిర్వహణలో బాధ్యత స్వీకరిస్తారు. వారి విధులు కేంద్ర ప్రభుత్వంలో అదే పేరుగల అధికారులు విధులను పోలి ఉంటాయి.

ప్రధాన నగరాలలో న్యాయ వ్యవహారాలను చూసేందుకు కొత్వాలు అనే ఉద్యోగి ఉండేవాడు. అతడు నగరాలలో శాంతి భద్రతలను కాపాడేవాడు. ప్రభుత్వ ఆజ్ఞలను అమలుపరిచేవాడు. విదేశీయుల కార్యకలాపాలను గమనించేవాడు. సర్కారు పాలన:”సుబాలు” సర్కారులుగా విభజింపబడ్డాయి. సర్కార్లను నేటి జిల్లాలతో పోల్చవచ్చు. సర్కార్లను పాలించడానికి ఈ క్రింది అధికార్లు ఉంటారు.

ఎ) ఫౌజార్:ఇతడు సర్కారు అధిపతి, సైనికాధికారి, తిరుగుబాట్లను అణచివేసి రెవిన్యూ అధికారులకు సహాయం చేయడం ఇతని ముఖ్య విధులు.
బి) అమల్ గుజార్:ఇతడు రెవిన్యూ శాఖాధిపతి. భూమిశిస్తు వసూలు చేయడం, ఋణాలను మంజూరు చేయడం ఇతని ముఖ్య విధులు.
సి) ఖజానాదార్:ఇతడు కోశాధికారి. వసూలైన భూమిశిస్తును ఖజానాలో భద్రపరచి కేంద్రానికి జాగ్రత్తగా పంపడం ఇతని విధి.
డి) బిలక్సి:ఇతడు భూములకు, భూమిశిస్తులకు సంబంధించిన వివరాలను తయారుచేస్తాడు.

పరగణా పాలన ; సర్కార్లు పరగణాలుగా విభజింపబడ్డాయి. ఈ క్రింది అధికారులు పరగణాల యొక్క నిర్వహించేవారు.
ఎ) షికార్: ఇతడు పరగణా యొక్క ముఖ్య కార్యనిర్వహణాధికారి. ఇతడు కూడా సైనికాధికారియే: పరగణా యొక్క శాంతిభద్రతలను పర్యవేక్షిస్తాడు.
బి) అమీన్: ఇతడు రెవిన్యూ ఉద్యోగి. భూమిశిస్తు విషయాలను నిర్వహిస్తాడు.
సి) కానుంగో: పట్వారీలపై అధికారి. ఇతడు భూములకు సంబంధించిన వివరాలను తయారుచేస్తాడు.
డి) పోద్దార్: ఇతడు పరిగణా యొక్క కోశాధికారి.

గ్రామ పాలన:పరగణాలు గ్రామాలుగా విభజింపబడ్డాయి. గ్రామం పరిపాలనా వ్యవస్థలో తుది అంశము. ముఖద్దమ్, పట్వారీలు గ్రామాధికారులు. ముఖద్దమ్ శాంతిని పర్యవేక్షిస్తాడు. పట్వారీ భూమిశిస్తు వివరాలను తయారు చేస్తాడు. గ్రామాలలో పంచాయితీ విధానం అమలులో ఉండేది. పంచాయితీలు న్యాయనిర్వహణ బాధ్యతలను నిర్వహించేవి.

సైనికపాలన:మొగల్ చక్రవర్తులు సమర్థవంతమైన సైన్యమును పోషించిరి. వీరి సైనిక విధానమును ‘మున్సబ్రీ’ విధానమందురు. ‘మున్సబ్’ అంటే ‘హోదా’ లేదా ‘ఉద్యోగం’ అని అర్థం. ఒక విధముగా ఢిల్లీ సుల్తానుల జాగీర్దార్ విధానం వంటిది.

ఆర్థిక విధానం:మొగలుల ఆర్థిక విధానం సమర్థవంతమైనది. ఖరాజ్, ఖమ్స్, జకాత్, జిజియా అనే నాలుగు రకాల పన్నులు వసూలు చేసిరి.

భూమిశిస్తు విధానం:మొగలుల భూమిశిస్తు విధానానికి పూర్తి రూపాన్ని కల్గించినవారు అక్బర్ మరియు ఆయన రెవిన్యూ మంత్రి రాజాతోడరమల్. మొగలుల భూమిశిస్తు విధానంను ‘బందోబస్త్’ విధానమందురు. న్యాయపాలన:చక్రవర్తితో కూడిన న్యాయమండలి మొగల్ రాజ్యంలో అత్యున్నత న్యాయస్థానం. అతి ముఖ్యమైన వివాదాలను ఈ న్యాయస్థానమే పరిష్కరించేది. చక్రవర్తియే ఉన్నత న్యాయాధీశుడు. ఉద్యోగులలో ప్రధాన ఖాజీ ఉన్నత న్యాయాధికారి. అతడు దిగువ న్యాయస్థానాల యొక్క న్యాయాధిపతులను నియమించేవాడు. ఆ న్యాయస్థానాల నుండి వచ్చే అప్పీళ్లను కూడా ప్రధాన ఖాజీ విచారించేవాడు. చీఫ్ సదర్ మత వివాదాలను పరిష్కరించేవాడు. రాష్ట్రాలలో (సుబాలలో) సదర్ క్రిమినల్ కేసులను, దివాన్ రెవిన్యూ వివాదాలను, ఖాజీ సివిల్ కేసులను పరిష్కరించే వారు. సర్కార్లలో ఫౌజార్లు, ఖాజీలు, పరగణాలలో షికార్లు, అమీన్లు న్యాయనిర్ణేతలుగా వ్యవహరించేవారు. గ్రామ స్థాయిలో గ్రామ పంచాయితీలు నేర విచారణ చేసేవి.

ముగింపు:మొగలుల పాలనా విధానము ఉదారమైనది, సమర్థవంతమైనది. ప్రజాక్షేమాన్ని కాంక్షించేది. మహమ్మదీయుల పరిపాలనా వ్యవస్థ మొదటిసారిగా మొగలుల కాలంలోనే ఔన్నత్యాన్ని పొందింది.

ప్రశ్న 2.
మొగల్ పరిపాలన ముఖ్య లక్షణాలు చర్చించండి.
జవాబు.
మొగల్ పాలనా వ్యవస్థకు రూపకల్పన చేసినవాడు అక్బర్. అక్బర్కు ప్రభుత్వ విధానాల్లో షేరా కొంతవరకు మార్గదర్శి. షేర్షా విధానాలను మెరుగుపరచి, కొత్త విధానాలను ప్రవేశపెట్టి సమర్థవంతమైన పాలకునిగా అక్బర్ చక్రవర్తి మొగల్ చరిత్రలో కీర్తి ప్రతిష్టలు సంపాదించుకున్నాడు.

కేంద్ర ప్రభుత్వం:మొగల్ పరిపాలనా యంత్రాంగానికి చక్రవర్తి సర్వాధికారి. అధికారాలన్నీ అతడి చేతిలో కేంద్రీకృతమై ఉంటాయి. మొగల్ చక్రవర్తి ప్రాజ్ఞ నిరంకుశ ప్రభువు. నా కింది ఉద్యోగులు నిర్వహించాల్సిన బాధ్యతలను నేను నిర్వహించనవసరం లేదు. పాలకుడు కింది ఉద్యోగుల తప్పులను దిద్దుకుంటూపోతూ తాను చేసే తప్పులను నివారించుకుంటే సరిపోతుంది” అని అక్బర్ చెప్పుకున్నాడు. ప్రభుత్వంలో చక్రవర్తికి (పాదుషాకు) సలహాలిచ్చేందుకు నలుగురు మంత్రులున్నారు. వారు:

1. వకీల్ లేక వకీల్-ఇ-ముత్లాక్ లేక ప్రధానమంత్రి:ఇతడు చక్రవర్తికి ముఖ్య సలహాదారు. అన్ని శాఖలను పర్యవేక్షిస్తాడు.
2. దివాన్ లేక వజీర్ లేక ఆర్థికమంత్రి:ఇతడు సామ్రాజ్య ఆర్థిక వనరులను పర్యవేక్షించేవాడు. భూమిశిస్తు ఇతర పన్నుల వసూలు, సామ్రాజ్య ఖర్చులు ఇతని పర్యవేక్షణలో ఉండేవి.
3. మీర భక్షి:ఇతడు యుద్ధ మంత్రి. పెద్ద ఉద్యోగులకు జీతాలను కూడా బట్వాడా చేసేవాడు. మున్సబార్లా పేర్లు, వారి హోదాలు, వారి జీతాలు ఇతడు నమోదు చేసుకొనేవాడు. రాజప్రాసాద రక్షణ నిమిత్తం గస్తీ ఉద్యోగులను నియమించేవాడు. రాష్ట్రాలలో వార్తాహరులను, గూఢచారులను నియమించటం కూడా ఇతని
   విధి.
4. సదర్-ఉన్-సదర్:మత విషయాలలో చక్రవర్తికి సలహాలివ్వడం చక్రవర్తి దానధర్మాలను పర్యవేక్షించటం, ముఖ్య న్యాయాధీశునిగా వ్యవహరించటం ఇతడి విధులు.

రాష్ట్ర ప్రభుత్వం:పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు మొగల్ సామ్రాజ్యం సుబాలుగా విభజింపబడింది. అక్బర్ కాలంలో దాదాపు 15 సుబాలుండేవి. ఒక రకంగా వీటిని రాష్ట్రాలుగా పరిగణించవచ్చు. రాష్ట్ర పరిపాలనా వ్యవస్థ, కేంద్ర పాలనావ్యవస్థకు ప్రతిరూపం లేక ప్రతీక అని చెప్పవచ్చు. సుబాను పాలించే అధికారి సుబేదార్. సుబాలో శాంతి భద్రతలు కాపాడే బాధ్యతను సుబేదార్ నిర్వహిస్తాడు. దివాన్, భక్షి, సదర్, ఖాజీ అను అధికారులు కూడా రాష్ట్రపాలనా నిర్వహణలో బాధ్యత స్వీకరిస్తారు. వారి విధులు కేంద్ర ప్రభుత్వంలో అదే పేరుగల అధికారులు విధులను పోలి ఉంటాయి.

ప్రధాన నగరాలలో న్యాయ వ్యవహారాలను చూసేందుకు కొత్వాలు అనే ఉద్యోగి ఉండేవాడు. అతడు నగరాలలో శాంతి భద్రతలను కాపాడేవాడు. ప్రభుత్వ ఆజ్ఞలను అమలు పరిచేవాడు. విదేశీయుల కార్యకలాపాలను గమనించేవాడు. సర్కారు పాలన:“సుబాలు” సర్కారులుగా విభజింపబడ్డాయి. సర్కార్లను నేటి జిల్లాలతో పోల్చవచ్చు. సర్కార్లను పాలించడానికి ఈ క్రింది అధికార్లు ఉంటారు.

ఎ) ఫౌజార్: ఇతడు సర్కారు అధిపతి, సైనికాధికారి, తిరుగుబాట్లను అణచివేసి రెవిన్యూ అధికారులకు సహాయం చేయడం ఇతని ముఖ్య విధులు.
బి) అమల్ గుజార్: ఇతడు రెవిన్యూ శాఖాధిపతి. భూమిశిస్తు వసూలు చేయడం, ఋణాలను మంజూరు చేయడం ఇతని ముఖ్య విధులు.
సి) ఖజానాదార్: ఇతడు కోశాధికారి. వసూలైన భూమిశిస్తును ఖజానాలో భద్రపరచి కేంద్రానికి జాగ్రత్తగా పంపడం ఇతని విధి.
డి) బిలక్సీ: ఇతడు భూములకు, భూమిశిస్తులకు సంబంధించిన వివరాలను తయారుచేస్తాడు.

పరగణా పాలన: సర్కార్లు పరగణాలుగా విభజింపబడ్డాయి. ఈ క్రింది అధికారులు పరగణాల యొక్క పరిపాలనను నిర్వహించేవారు.
ఎ) షికార్:ఇతడు పరగణా యొక్క ముఖ్య కార్యనిర్వహణాధికారి. ఇతడు కూడా సైనికాధికారియే. పరగణా యొక్క శాంతిభద్రతలను పర్యవేక్షిస్తాడు.
బి) అమీన్:ఇతడు రెవిన్యూ ఉద్యోగి. భూమిశిస్తు విషయాలను నిర్వహిస్తాడు.
సి) కానుంగో:పట్వారీల-పై అధికారి. ఇతడు భూములకు సంబంధించిన వివరాలను తయారుచేస్తాడు.
డి) పోద్దార్:ఇతడు పరిగణా యొక్క కోశాధికారి.

గ్రామ పాలన:పరగణాలు గ్రామాలుగా విభజింపబడ్డాయి. గ్రామం పరిపాలనా వ్యవస్థలో తుది అంశము. ముఖద్దమ్, పట్వారీలు గ్రామాధికారులు. ముఖద్దమ్ శాంతిని పర్యవేక్షిస్తాడు. పట్వారీ భూమిశిస్తు వివరాలను తయారు చేస్తాడు. గ్రామాలలో పంచాయితీ విధానం అమలులో ఉండేది. పంచాయితీలు న్యాయనిర్వహణ బాధ్యతలను నిర్వహించేవి.

సైనిక పాలన:మొగల్ చక్రవర్తులు సమర్థవంతమైన సైన్యమును పోషించిరి. వీరి సైనిక విధానమును ‘మున్సబారీ’ విధానమందురు. ‘మున్సబ్’ అంటే ‘హోదా’ లేదా ‘ఉద్యోగం’ అని అర్థం. ఒక విధముగా ఢిల్లీ సుల్తానుల జాగీర్దార్ విధానం వంటిది.

ఆర్థిక విధానం:మొగలుల ఆర్థిక విధానం సమర్థవంతమైనది. ఖరాజ్, ఖమ్స్, జకాత్, జిజియా అనే నాలుగు రకాల పన్నులు వసూలు చేసిరి.

భూమిశిస్తు విధానం:మొగలుల భూమిశిస్తు విధానానికి పూర్తి రూపాన్ని కల్గించినవారు అక్బర్ మరియు ఆయన రెవిన్యూ మంత్రి రాజాతోడర్మల్. మొగలుల భూమిశిస్తు విధానంను ‘బందోబస్త్’ విధానమందురు.

న్యాయపాలన:చక్రవర్తితో కూడిన న్యాయమండలి మొగల్ రాజ్యంలో అత్యున్నత న్యాయస్థానం. అతి ముఖ్యమైన వివాదాలను ఈ న్యాయస్థానమే పరిష్కరించేది. చక్రవర్తియే ఉన్నత న్యాయాధీశుడు. ఉద్యోగులలో ప్రధాన ఖాజీ ఉన్నత న్యాయాధికారి. అతడు దిగువ న్యాయస్థానాల యొక్క న్యాయాధిపతులను నియమించేవాడు. ఆ న్యాయస్థానాల నుండి వచ్చే అప్పీళ్లను కూడా ప్రధాన ఖాజీ విచారించేవాడు. చీఫ్ సదర్ మత వివాదాలను పరిష్కరించేవాడు. రాష్ట్రాలలో (సుబాలలో) సదర్ క్రిమినల్ కేసులను, దివాన్ రెవిన్యూ వివాదాలను, ఖాజీ సివిల్ కేసులను పరిష్కరించేవారు. సర్కార్లలో ఫౌజ్దార్లు, ఖాజీలు, పరగణాలలో షికార్లు, అమీన్లు న్యాయనిర్ణేతలుగా వ్యవహరించేవారు. గ్రామస్థాయిలో గ్రామ పంచాయితీలు నేర విచారణ చేసేవి.

ముగింపు:మొగలుల పాలనా విధానము ఉదారమైనది, సమర్థవంతమైనది. ప్రజాక్షేమాన్ని కాంక్షించేది. మహమ్మదీయుల పరిపాలనా వ్యవస్థ మొదటిసారిగా మొగలుల కాలంలోనే ఔన్నత్యాన్ని పొందింది.

ప్రశ్న 3.
మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి ఔరంగజేబు ఎంతవరకు బాధ్యుడు ?
జవాబు.
ఔరంగజేబు (క్రీ.శ. 1658 – 1707):సమర్థులైన మొగల్ చక్రవర్తులలో ఔరంగజేబు ఒకడు. “అలంగీర్” (ప్రపంచ విజేత) అనే బిరుదు ధరించి సింహాసనానికి వచ్చాడు. ఇతడి మొదటి పది సంవత్సరాల పాలనలో అనేక విజయాలు సాధించాడు. చిన్న చిన్న తిరుగుబాట్లను అణచివేశాడు. కాని పాలన చివరి రోజుల్లో అనేక కష్టాలను ఎదుర్కొన్నాడు. జాట్లు, సత్నామీలు, సిఖ్ు అతనికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాట్లు చేశారు. ఇతడి సంకుచిత మత దురభిమానం మూలంగానే ఈ తిరుగుబాట్లు జరిగాయి.

దక్కన్ విధానం:మొగలుల దక్కన్ విధానం అక్బర్తో ప్రారంభమైంది. ఖాందేశ్, బెరార్లను ఆక్రమించాడు. జహాంగీర్ అహ్మద్ నగర్ మంత్రి మాలిక్ అంబర్కు వ్యతిరేకంగా యుద్ధం చేశాడు. షాజహాన్ కాలంలో దక్కన్ గవర్నర్గా ఉన్న ఔరంగజేబు దక్కన్ రాజ్యాల పట్ల దుడుకైన విధానాన్ని అనుసరించాడు. కాని జౌరంగజేబు చక్రవర్తైన మొదటి అయిదు సంవత్సరాలు తన దృష్టిని పూర్తిగా పశ్చిమోత్తర సరిహద్దుపై కేంద్రీకరించాడు.

ఇదే సమయంలో మరాఠా నాయకుడు శివాజీ ఉత్తర, దక్షిణ కొంకణ్ణను జయించి స్వతంత్ర మరాఠా రాజ్యాన్ని ఏర్పాటు చేశాడు. మరాఠాల విజృంభణను అరికట్టడానికి ఔరంగజేబు బీజాపూర్, గోల్కొండ రాజ్యాలపై దండయాత్ర చేశాడు. సికిందర్షాను ఓడించి బీజాపూర్ను ఆక్రమించాడు. కుతుబ్షాహి సుల్తానును 1687లో ఓడించి గోల్కొండను ఆక్రమించాడు. దక్కన్ రాజ్యాలను ఆక్రమించడం ఔరంగజేబు చేసిన రాజకీయ తప్పిదం. దీనివల్ల మొగలులకు, మరాఠాలకు మధ్య ఉన్న ఆటంకం తొలగిపోయింది. మహారాష్ట్రులు ప్రత్యక్షంగా తమ బలాన్ని మొగలులపై కేంద్రీకరించడానికి మార్గం ఏర్పడింది. ఇతడి దక్కన్ విధానం మొగల్ సామ్రాజ్యానికి అపార నష్టాన్ని కలిగించింది. జాదునాధ్ సర్కార్ “దక్కన్ పుండు (ulcer) ఔరంగజేబును నాశనం చేసింది” అన్నాడు.

మత విధానం:ఔరంగజేబుకు సనాతన సున్నీ మతంలో విశ్వాసం కలదు. మహసీబ్ అనే అధికారి ఆధ్వర్యంలో ఒక ప్రత్యేక శాఖను ఏర్పాటు చేసి, ప్రజలు నైతిక పత్రాలను పాటించేటట్లు కృషి చేశాడు. మద్యపానాన్ని నిషేధించాడు. భంగ్, మత్తు పదార్థాలను నిషేధించాడు. ఆస్థానంలో సంగీతాన్ని నిషేధించాడు. “తులాదానం” (చక్రవర్తిని వెండి, బంగారంతో తూకం వేయడం ఝరోకా దర్శనం” (చక్రవర్తి ప్రజాదర్శనం) వంటి ఆచారాలను నిలిపేశాడు. దీపావళి, దసరా, నౌరోజ్ పండుగలను జరుపరాదన్నాడు. జ్యోతిష్యులను ఆస్థానం నుంచి బహిష్కరించాడు.

ఔరంగజేబు మొదట కొత్త దేవాలయాల నిర్మాణాన్ని, పాత దేవాలయాల మరమ్మత్తును నిషేధించాడు. తరువాత సంవత్సరంలో హిందూ దేవాలయాలను కూల్చివేయాలని ఆదేశించాడు. మధుర, బెనారస్ లోని ‘దేవాలయాలు కూల్చివేయబడ్డాయి. ఔరంగజేబు 1679లో జిజియా పన్నును, తీర్థయాత్రికుల పన్నును తిరిగి విధించాడు. మహ్మదీయులలోని ఇతర శాఖల వారిపై కూడా మత వ్యతిరేకతను ప్రదర్శించాడు. మొహర్రం పండుగను నిషేధించాడు. షియా మతస్తులనే కారణంపై ఔరంగజేబు దక్కన్ రాజ్యాలపై దండయాత్ర చేశాడు. సిఖ్ తొమ్మిదవ మత గురువు గురు తేజ్బహదూర్ను చంపించాడు. దీనితో సిబ్లు సైన్యంగా ఏర్పడి మొగలాయిలతో నిరంతరం పోరాడారు.

ఔరంగజేబు మత విధానం వల్ల రాజపుత్రులు, మహారాష్ట్రులు, సిబ్లు మొగల్ సామ్రాజ్యానికి శతృవులుగా మారారు. మధుర జాట్లు, మేవార్ సత్నామీలు ఔరంగజేబు మత విధానం మూలంగా తిరుగుబాటు చేశారు. అందుకే మొసలి సామ్రాజ్య పతనానికి ఔరంగజేబు అనుసరించిన మత విధానం కూడా ఒక కారణంగా పేర్కొంటారు. ఔరంగజేబు వ్యక్తిత్వం, శీలం:ఔరంగజేబు వ్యక్తిగత జీవితం చాలా ఆదర్శప్రాయమైంది. ఇతడు క్రమశిక్షణ, కష్టపడి పని చేసే స్వభావం కలవాడు. ఆహార పానీయాలు, వస్త్రధారణ విషయంలో చాలా నిరాడంబరంగా జీవించాడు. విలాసాలకు దూరంగా ఉండేవాడు. తన వ్యక్తిగత ఖర్చుల కోసం ఖురాన్కు నకళ్ళురాసి, వాటిని అమ్మించేవాడు. మద్యపానం సేవించేవాడుకాదు. అరబ్బీ, పార్శీ భాషల్లో మంచి ప్రావీణ్యత కలదు. గ్రంథపఠనం చేసేవాడు. దైవభీతి కలిగిన మహ్మదీయుడిగా ఔరంగజేబు ప్రతిరోజు అయిదు సార్లు నమాజ్ చేసేవాడు. రంజాన్ ఉపవాసాలకు తు.చ. తప్పకుండా పాటించేవాడు.

ఔరంగజేబు రాజకీయ విషయాల్లో కొన్ని తీవ్రమైన తప్పిదాలు చేశాడు. మరాఠాల ఉద్యమ స్వభావాన్ని తప్పుగా అర్థం చేసుకోవడం వల్ల వారు ఔరంగజేబుకు విరోధులైనారు. మరాఠాల సమస్యలను పరిష్కరించలేకపోయాడు. దక్కన్ సుల్తానుల పట్ల అతడి విధానం కూడా పెద్ద నష్టాన్ని కలిగించాయి.

ఔరంగజేబు మత విధానం కూడా ఒక అనాలోచితమైన చర్య. తన సున్నీ మతసూత్రాలను మహ్మదీయేతరులపైన బలవంతంగా రుద్దడానికి ప్రయత్నించాడు. మహ్మదీయులు సైతం అతన్ని సమర్థించలేదు. పైగా వారు మొగల్ సామ్రాజ్యానికి వ్యతిరేకులైనారు.

ప్రశ్న 4.
మొగల్ యుగం నాటి సాంఘిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక పరిస్థితులపై వ్యాసం రాయండి.
జవాబు.
మొగల్ల కాలంనాటి సాంఘిక పరిస్థితులు:మొగల్ యుగం నాటి సమాజంలో హిందువులు, ఆఫ్ఘన్లు, ఇరానియన్లు, మంగోళులు, టర్క్లు, సిఖిు, క్రిస్టియన్లు మొదలైన వర్గాలవారు జీవించేవారు. పూర్వం కంటే మొగలుల నాటి సామాజిక వ్యవస్థ చాలా సరళంగా ఉంది. సమాజంలో మూడు ప్రధాన వర్గాలుండేవి. అవి రాజకుటుంబం, ప్రభువులు, మధ్యతరగతి వర్గం, సామాజిక వ్యవస్థలో చివరి వర్గం సామాన్యులు. జనాభాలో అధిక సంఖ్యాకులు వీరే. సామాన్యులు వ్యవసాయం, పరిశ్రమలు, ధనవంతుల ఇండ్లలో పని చేసేవారు. హిందువులు, మహ్మదీయులిద్దరికి జ్యోతిష్యం, శకునాలలో విశ్వాసం కలదు. బాల్యవివాహాలు, సతీసహగమనం, వరకట్నం, బహు భార్యత్వం మొదలైనవి ఆనాటి సామాజిక దురాచారాలు. నౌరోజ్, రంజాన్, షబ్బేబరాత్, దసరా, హోళి, దివాళి మొదలైనవి ఆనాటి ముఖ్యమైన పండుగలు. హిందూ-ముస్లిం పండుగలతోపాటు పాదుషా జన్మదినాన్ని కూడా జరుపుకొనేవారు. ప్రభువులు, రాజ కుటుంబీకుల సరదా కోసం ప్రత్యేక దుకాణ మేళాలను నిర్వహించేవారు. వీటిని నుమా-బజార్లు, ఖుషి బజార్లు అని
పిలిచేవారు.

మొగల్ల నాటి ఆర్థిక వ్యవస్థ:మొగలుల కాలంలో దేశం ఆర్థికంగా చాలా పరిపుష్టంగా ఉండేది. వ్యవసాయం, వాణిజ్యం, చేతివృత్తులు ఉన్నత స్థితిలో ఉండేవి. వ్యవసాయం, వాణిజ్యాభివృద్ధి కోసం మొగలులు అనేక చర్యలు తీసుకొన్నారు. ఆహారధాన్యాల పంటలను, వాణిజ్య పంటలను ప్రోత్సహించారు. బెంగాల్, బీహార్, ఉత్తరప్రదేశు చెరకు పంటకు, బెంగాల్, గుజరాత్, దక్కన్లు పత్తిసాగుకు పేరుగాంచాయి. ఇండిగో, పప్పుధాన్యాలు, నల్లమందు మొదలైన వాటిని కూడా కొన్ని ప్రాంతాల్లో పండించేవారు. జౌళి, ఇనుము – ఉక్కు, తివాచీలు, గాజు, సుగంధ పరిమళాలు, కలంకారీ మొదలైన పరిశ్రమలు బెంగాల్, గుజరాత్, కాశ్మీర్, ఢాకా, మచిలీపట్నంలో విలసిల్లాయి. అంతర్గత వ్యాపారాన్ని స్థానిక వ్యాపారులే నిర్వహించేవారు. భూమార్గ వ్యాపారానికి ఎద్దులు, గాడిదలు, ఒంటెలు, ఎద్దుల బండ్లను ఉపయోగించేవారు. మసాలా దినుసులు, ప్రత్తి, వస్త్రాలు, మిరియాలు, వజ్రాలు మొదలైనవి ఆనాటి ముఖ్యమైన ఎగుమతులు. విదేశీ వ్యాపారం గోవా, హుగ్లీ, కలకత్తా, మచిలీపట్నం ద్వారా జరిగేది. గాజు సామగ్రి, చక్కెర, అశ్వాలు, బానిసలను పర్షియా మధ్య ఆసియా నుంచి దిగుమతి చేసుకొనేవారు.

మొగలుల నాటి సాంస్కృతికాభివృద్ధి:మొగల్ యుగంలో భారతదేశం సాంస్కృతికంగా అద్భుతమైన ప్రగతిని సాధించింది. కళలు, వాస్తు నిర్మాణం, చిత్రలేఖనం, సంగీతం, సాహిత్యం మొదలైన అన్ని రంగాలలో ప్రస్ఫుటమైంది. మొగలులు భారతదేశంలో టర్కీ-పర్షియన్ సంప్రదాయాలను ప్రవేశపెట్టగా, ఇందులో భారతీయ సంప్రదాయం కూడా మేళమించబడింది.

ప్రశ్న 5.
మొగలుల సాంస్కృతిక సేవను వివరించండి.
జవాబు.
మొగలుల నాటి సాంస్కృతికాభివృద్ధి:మొగల్ యుగంలో భారతదేశం సాంస్కృతికంగా అద్భుతమైన ప్రగతిని సాధించింది. కళలు, వాస్తు నిర్మాణం, చిత్రలేఖనం, సంగీతం, సాహిత్యం మొదలైన అన్ని రంగాలలో ప్రస్ఫుటమైంది. మొగలుల భారతదేశంలో టర్కీ-పర్షియన్ సంప్రదాయాలను ప్రవేశపెట్టగా, ఇందులో భారతీయ సంప్రదాయం కూడా మేళమించబడింది.

వాస్తుకళ:మొగలుల వాస్తు నిర్మాణాలలో విశాలమైన కోటలు, రాజభవనాలు, ప్రజలందరు ఉపయోగించుకొనే కట్టడాలు, మసీదులు, సమాధులు మొదలైనవెన్నో కలవు. ఎప్పుడూ నీరు అందుబాటులో ఉండే విధంగా ఉద్యానవనాలను ఏర్పాటు చేశారు. కాశ్మీర్ లోని నిషాత్బాగ్, లాహోర్ లోని షాలిమార్, పంజాబ్లో ని పింజోర్ ఉద్యానవనం మొదలైన మొగలుల ఉద్యానవనాలు నేటికి కూడా సజీవంగా ఉన్నాయి. షేర్షా బీహార్లోని ససారాం వద్ద తన కోసం నిర్మించుకొన్న సమాధి, ఢిల్లీలోని పురానా ఖిలాలోని మసీదు మధ్యయుగ వాస్తు కళారంగంలో అద్భుతాలుగా పరిగణించ బడ్డాయి.

అక్బర్ కాలం నుంచి పెద్ద ఎత్తున భవనాల నిర్మాణం ప్రారంభమైంది. అక్బర్ చాలా కోటలను నిర్మించాడు. అందులో ముఖ్యమైంది ఆగ్రా కోట. ఇది ఎర్రటి ఇసుక రాయితో నిర్మించబడింది. అక్బర్ లాహోర్, అలహాబాద్లో ఇతర కోటలను నిర్మించాడు. .ఢిల్లీలో షాజహాన్ నిర్మించిన ఎర్రకోట కోటల నిర్మాణ రీతిలో అత్యంత విశిష్టమైంది. ఇందులోని రంగమహల్, దివాన్-ఇ-ఆమ్, దివాన్-ఇ-ఖాస్లు కూడా ఇతని నిర్మాణాలే.

అక్బర్ కూడా ఫతేపూర్ సిక్రీ వద్ద రాజభవనం – కోటల సముదాయం నిర్మించాడు. ఇది ఆగ్రాకు 36 కి.మీ. దూరంలో కలదు. గుజరాత్, బెంగాలీ నిర్మాణ శైలి అందులో ప్రతిబింబిస్తుంది. గుజరాత్ నిర్మాణ శైలిని రాజపుత్ర రాణుల కోసం నిర్మించిన భవనాలలో వినియోగించాడు. కాని అన్నింటికంటే ముఖ్యమైన నిర్మాణం మాత్రం అక్కడి జమా మసీదు, ఫతేపూర్ సిక్రీకి ద్వారమైన బులంద్ దర్వాజా. దీని ఎత్తు 176 అడుగులు. అక్బర్ గుజరాత్ విజయానికి చిహ్నంగా దీనిని నిర్మించాడు. ఫతేపూర్ సిక్రీలోని ఇతర ముఖ్యమైన భవనాలలో జోధాభాయి రాజభవనం, అయిదు అంతస్థులతో ఉన్న పంచమహల్ కలవు.

అక్బర్ కాలంలో ఢిల్లీలో హుమాయూన్ సమాధి నిర్మించబడింది. దీని భారీ గుమ్మటం పాలరాతితో నిర్మించబడింది. అందుకే దీనిని తాజ్మహల్కు పూర్వపు రూపంగా భావిస్తారు. ఆగ్రా సమీపంలో సికింద్రా వద్ద అక్బర్ సమాధిని జహంగీర్ పూర్తి చేశాడు. భవన నిర్మాణ కళలో తాజ్మహల్ ఒక అద్భుతంగా నిలిచిపోయింది. మొగలులు అభివృద్ధి పరచిన అన్ని వాస్తు కళాశైలుల సమ్మేళనమే తాజ్మహల్. తాజ్మహల్ అందానికి కారణం దాని విశాలమైన పాలరాతి గోపురం, నాలుగు సన్నటి మినార్లు. అందమైన తోట మధ్యలో నిర్మితం కావడంతో ఆ కట్టడానికి ఎనలేని అందం తెచ్చిపెట్టింది.

షాజహాన్ పాలనలో మసీదుల నిర్మాణం కూడా ఉన్నత దశకు చేరుకొంది. ఆగ్రా కోటలో పాలరాతితో మోతి మసీదు నిర్మించబడింది. ఢిల్లీలో జామా మసీదు ఎర్రటి ఇసుక రాయితో నిర్మించబడింది.

చిత్రలేఖనం, సంగీతం: చిత్రకళారంగానికి మొగలులు చెప్పుకోదగిన కృషి చేశారు. మొగలుల చిత్రకళకు పునాదులు వేసినవాడు హుమాయూన్. అక్బర్ అనేక సాహిత్య, మత గ్రంథాలకు చిత్రీకరణలు వేయించాడు. అక్బర్ దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల నుంచి ప్రతిభావంతులైన చిత్రకారులను ఆహ్వానించాడు.

జహాంగీర్ కాలంలో మొగల్ చిత్రలేఖనం ఉన్నత శిఖరాలకు చేరుకొంది. అబ్దుల్సమద్, బిషన్దాస్, మధు, అనంత్, మనోహర్, గోవర్థన్, ఉస్తాద్ మన్సూర్ లాంటి ఎంతోమంది చిత్రకారులను జహంగీర్ నియమించుకొన్నాడు. వేట, యుద్ధం, ఆస్థాన దృశ్యాలు, చిత్రలేఖనంతో పాటు వ్యక్తిగత చిత్రాల లేఖణన ప్రక్రియ (Portrait painting) జంతువుల చిత్రలేఖనం అభివృద్ధి చెందాయి. చిత్రాలు, దస్తూరి (Calligraphy) లతో కూడిన అనేక ఆల్బమ్లు మొగలుల కాలంలో రూపొందించబడ్డాయి. తరువాత కాలంనాటి చిత్రకళపై యూరప్ చిత్రలేఖనం ప్రభావం కన్పిస్తుంది. మొగలుల కాలంలో సంగీతం కూడా అభివృద్ధి చెందింది. అక్బర్ ఆస్థానంలో గ్వాలియర్కు చెందిన తాన్సేన్ అనే గొప్ప గాయకుడుండేవాడు. తాన్సేన్ గోరా, సనమ్ మొదలైన రాగాలకు స్వరాలెన్నింటినో కూర్పు చేశాడు. జహంగీర్, షాజహాన్లకు కూడా సంగీతంలో ప్రవేశం ఉండేది.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
అక్బర్ రాజపుత్ర విధానాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
రాజపుత్రులతో సంబంధాలు:అక్బర్ అనుసరించిన రాజపుత్ర విధానం ప్రసిద్ధమైంది. ఇతడు అంబర్రాజు రాజా భారామల్ కుమార్తెను వివాహమాడాడు. అక్బర్ అనేక రాజపుత్ర రాజ్యాలతో వివాహ సంబంధాలను ఏర్పాటు చేసుకొన్నాడు. ఇది మొగల్ చరిత్రలోనే ఒక ముఖ్యమైన మలుపు అని చెప్పవచ్చు. రాజపుత్రులు మొగలాయిలకు సేనాధిపతులుగా, మంత్రులుగా సేవలందించారు. రాజా భగవాన్ దాస్, రాజామాన్ సింగ్, రాజాతోడరమల్లను అక్బర్ సేనాధిపతులుగా నియమించుకొన్నాడు. జైసల్మీర్, బికనేర్, రణతంభోర్ మొదలైన రాజపుత్ర రాజ్యాలు అక్బర్కు లొంగిపోయాయి. కాని మేవార్ను పాలిస్తున్న రాణా ఉదయ సింహుడు, అతని కుమారుడు రాణా ప్రతాప సింహుడు అక్బర్ను ఎదిరించారు. 1576లో జరిగిన హాల్దీఘాట్ యుద్ధంలో రాణాప్రతాపసింహుడిని అక్బర్ సైన్యాధిపతి రాజామాన్ సింగ్ ఓడించాడు. మేవార్ ఓటమి తరువాత అనేక రాజపుత్ర రాజ్యాలు అక్బర్ సార్వభౌమత్వాన్ని అంగీకరించాయి.

అక్బర్ రాజపుత్ర విధానం అతడి విశాలమైన పరమత సహనంతో ముడిపడి ఉంది. అతడు తీర్థయాత్రల పన్నును, జిజియా పన్నును రద్దుచేశాడు. అక్బర్ రాజపుత్ర విధానం మొగలాయిలకు, రాజపుత్రులకు పరస్పరం మేలు చేసింది. రాజపుత్రులు తమ శక్తి సామార్థ్యాలను దేశానికి వినియోగపరచే అవకాశం లభించింది. దీని మూలంగా రాజస్థాన్లో శాంతి చేకూరింది. రాజపుత్రులు మొగలుల సేవలో చేరి ఉన్నతోద్యోగాలు పొందారు.

ప్రశ్న 2.
నూర్జహాన్పై లఘు సమాధానం రాయండి.
జవాబు.
జహాంగీర్ 1611లో నూర్జహాన్ (ప్రపంచ వెలుగు) ను వివాహమాడాడు. ఈమె అసలు పేరు మెహర్ ఉన్నీసా. ఈమె తండ్రి ఇతిమాదుద్దేలా (ఫియాస్ బేగ్)ను ముఖ్య దివాన్ గా నియమించుకొన్నాడు. జహాంగీర్ నూర్జహాన్ వివాహం తరువాత ఇతర కుటుంబ సభ్యులు, బంధువులు కూడా ప్రయోజనం పొందారు. నూర్జహాన్ జ్యేష్ఠ సోదరుడు ఆసఫ్గన్ ఖాన్-ఎ-సమన్ (అంతఃపుర వ్యవహారాలు) గా నియమింపబడ్డాడు. ఆసఖాన్ కూతురు అర్జమందా బానూ బేగం (ముంతాజ్)ను జహాంగీర్ మూడవ కుమారుడు కుర్రం (షాజహాన్) వివాహమాడాడు. నూర్జహాన్ వీరందరితో ఒక వర్గాన్ని ఏర్పాటు చేసిందని కొందరు ఆధునిక చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడ్డారు. నూర్జహాన్ వ్యతిరేకులు మరొక వర్గాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. మొగలుల ఆస్థానంలో రెండు వర్గాలు ఏర్పడ్డాయి. జహాంగీర్ పూర్తిగా నూర్జహాన్ ప్రభావానికి లోనయ్యాడని భావించిన షాజహాన్ 1622లో తన తండ్రికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేశాడు. కాని ఈ వాదనను ఇతర చరిత్రకారులు అంగీకరించలేదు. ఎందుకంటే తన ఆరోగ్యం క్షీణించేవరకు అన్ని ముఖ్యమైన రాజకీయ నిర్ణయాలను తానే స్వయంగా తీసుకొన్నట్లు తన “స్వీయ చరిత్ర” లో జహంగీర్ పేర్కొన్నాడు.

నూర్జహాన్ షహ్రియార్ (జహాంగీర్ చిన్న కుమారుడు)ను చక్రవర్తిగా ప్రకటిస్తుందని భావించాడు. 1627లో జహాంగీర్ మరణించిన తరువాత షాజహాన్ సర్దారులు, సైన్యం మద్దతుతో తన వ్యతిరేకులందరినీ ఓడించి ఆగ్రా చేరుకొన్నాడు. నూర్జహాన్ అధికారాలు కోల్పోయి రాజకీయాల నుంచి నిష్క్రమించింది. షాజహాన్ నూర్జహాన్కు పింఛను ఏర్పాటు చేశాడు. జహాంగీర్ మరణించిన 18 సంవత్సరాల తరువాత నూర్జహాన్ లాహోర్లో మరణించింది.

ప్రశ్న 3.
మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి గల కారణాలను రాయండి.
జవాబు.
బాబర్ 1526లో మొగల్ అధికారాన్ని స్థాపించగా, అక్బర్ కాలం నాటికి అత్యున్నత స్థాయికి చేరుకొంది. ఔరంగజేబు విశాలమైన సామ్రాజ్యాన్ని పరిపాలించాడు. కాని జౌరంగజేబు మరణం తరువాత మొగల్ సామ్రాజ్యం త్వరితగతిన పతనమైంది. మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి అనేక కారణాలున్నాయి.

(i) బలహీనమైన వారసులు:ఔరంగజేబు తరువాత వచ్చిన వారసులెవ్వరూ రాజ్యానికి సుస్థిరత కల్పించలేకపోయారు. వారిలో చాలామంది అసమర్థులు. మరికొందరు మంత్రుల చేతుల్లో కీలుబొమ్మలైనారు. 1707 నుంచి 1719 వరకు జరిగిన వారసత్వ యుద్ధాలు ఢిల్లీ నగరాన్ని రక్తసిక్తం చేశాయి. దీనివల్ల మొగల్ సామ్రాజ్యం బలహీనపడింది.

(ii) ప్రభువుల పాత్ర:ప్రభువుల మధ్య పర్షియన్, తురానీ, హిందుస్తానీ అనే విభేదాలుండేవి. ప్రభువుల మధ్య అంతఃకలహాలు మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి దారితీశాయి. ప్రభువులు విశేషాధికారాలు పొందారు. వీరిలో చాలా మంది స్వార్థపరులై రాజకీయ కుట్రలు చేసి స్వాతంత్య్రం ప్రకటించుకొన్నారు.

(iii) విదేశీ దండయాత్రలు:మధ్య ఆసియా దండయాత్రలు మొగల్ సామ్రాజ్యానికి పెద్ద బెడదగా మారాయి. 1738-39 లో సాదిర్షా దండయాత్ర చేసి ఢిల్లీ నగరాన్ని దోచుకొన్నాడు. అహ్మద్ అబ్దాలీ (1748-1767) భారతదేశంపై ఏడుసార్లు దండయాత్ర చేసి మొగల్ సంపదను దోచుకొన్నాడు.

(iv) ఔరంగజేబు మత విధానం మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి ప్రధాన కారణం – సిఖిు, మహారాష్ట్రులు విజృంభణ మొగల్ అధికారాన్ని ఆటంకపరచాయి.

(v) షాజహాన్ భవన నిర్మాణాల కోసం చాలా ఖర్చు చేశాడు. ఇది ఆర్థిక దివాలాకు దారితీసింది.

(vi) అధిక పన్నుల భారం, తప్పుడు ఆర్థిక విధానాలు, వ్యవసాయం, పరిశ్రమల్లో వెనకబాటుతనం, సైనిక బలహీనత, ప్రాంతీయ రాజ్యాల ఆవిర్భావం మొదలైనవి మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి దారి తీసింది.

ప్రశ్న 4.
మొగల్ వాస్తు, కళలపై సమాధానం రాయండి.
జవాబు.
మొగల్ పాలకులు యుద్ధ విజేతలే కాక కళా, సాంస్కృతిక రంగాల పోషకులుగా కూడా ప్రసిద్ధి చెందారు. ఔరంగజేబు మినహా మిగతావారందరూ పండితులు, చిత్రకారులు, శిల్పులను పోషించారు. అంతేకాక కొందరు రాజులు, కవులు, చిత్రకారులు. బాబర్, హుమాయూన్, జహంగీర్లు స్వయంగా రచయితలే కాక పండిత పోషకులు. అక్బర్ నిరక్షరాస్యుడైనప్పటికీ కళల పట్ల ప్రత్యేక శ్రద్ధ కనబరచాడు.

బాబర్ కేవలం సమాధులు, చెరువులను నిర్మించాడు. అక్బర్ నిర్మాణాలలో పర్షియన్, హిందూ పద్ధతులు కనిపిస్తాయి. జామియా మసీద్, బీర్బల్ భవనం, ఆగ్రా కోట, జహంగీర్ భవనం, దివాన్-ఇ-ఆమ్, దివాన్-ఇ-ఖాస్, బులంద్ దర్వాజా మొదలైనవి అక్బర్ కాలంనాటి నిర్మాణాలు. జహంగీర్ శిల్పకళ కంటే చిత్రకళపై ప్రత్యేక ఆసక్తిని కనబరచాడు. అబ్దుల్ సమద్, దశావంత్, బసవన్, హసన్ మొగలుల కాలంనాటి ప్రఖ్యాత చిత్రకారులు. షాజహాన్ కాలంలో శిల్పకళ ఉన్నతస్థాయికి చేరి స్వర్ణయుగంగా పేరొందింది. షాజహానాబాద్, దివాన్-ఇ-ఆమ్, దివాన్-ఇ-ఖాస్, ఎర్రకోట, తాజ్మహల్, ముసల్మాన్ బురుజు, మోతీమసీదు షాజహాన్ కాలంనాటి నిర్మాణాలు. వీటివలన షాజహాన్ ‘ఇంజనీర్ రాజు’గా పిలవబడ్డాడు. ఔరంగజేబు శిల్పకళ, చిత్రకళను నిషేధించాడు.

ప్రశ్న 5.
మొగలుల కాలంలో సాహిత్యాభివృద్ధిని చర్చించండి.
జవాబు.
జహాంగీర్ ఆత్మకథ ‘తుజుక్-ఇ-జహాంగీరి’ రచనా శైలిలో ప్రముఖమైంది. ఘియాస్ బేగ్, నఖీబ్ ఖాన్, నయామతుల్లా లాంటి అనేక మంది పండితులను జహాంగీర్ ఆదరించాడు. అబ్దుల్ హామీద్ లాహోరి, ఇనాయత్ ఖాన్ వంటి రచయితలు, చరిత్రకారులను షాజహాన్ ఆదరించాడు. అబ్దుల్హామీద్ లాహోరి ‘పాదుషానామా’ను ఇనాయత్ ఖాన్ “షాజహాన్ నామా” ను రచించారు. షాజహాన్ కుమారుడు దారాషికో భగవద్గీత, ఉపనిషత్తులను పర్షియా భాషలోకి అనువదించాడు. ఔరంగజేబు కాలంలో కూడా చాలా చారిత్రక గ్రంథాలు రాయబడ్డాయి. పార్శీ భాషలోనున్న ప్రముఖ పదకోశాలన్నీ మొగలుల కాలంలో సంకలనం చేయబడ్డాయి.

మొగల్ యుగంలో బెంగాల్, ఒడియా, హిందీ, రాజస్థాని, గుజరాతి మొదలైన ప్రాంతీయ భాషలు అభివృద్ధి చెందాయి. భర్తి పూర్వక గ్రంథాలు ముఖ్యంగా రామాయణ, మహాభారతం లాంటి గ్రంథాలు ప్రాంతీయ భాషల్లోకి అనువదించబడ్డాయి. అక్బర్ కాలం నుంచి హిందీ కవులు, పండితులు ఆదరణ పొందారు. వీరిలో తులసీదాసు చాలా గొప్పవాడు. ఇతడు రామాయణాన్ని హిందీ భాషలో ‘రామచరితమానస్’ పేరుతో రాశాడు.

ప్రశ్న 6.
మీకు ఇచ్చిన పటంలో అక్బర్, షేర్షా సామ్రాజ్యాలను సూచించి కింది ప్రదేశాలను గుర్తించండి.
జవాబు.
ఎ) ఢిల్లీ
బి) ఆగ్రా
సి) మేవార్
డి) గుజరాత్
ఇ) బెంగాల

ఎ) పానిపట్
బి) కనూజ్
సి) చిత్తోర్
డి) ఉజ్జయిని
ఇ) అమర్కోట

ఎ) చూనార్
బి) ససారాం
సి) గౌర్
డి) చందేరి
ఇ) ఆగ్రా
జవాబు.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
బాబర్ నామా ప్రాధాన్యత.
జవాబు.
మధ్యయుగ భారతదేశ చరిత్రలో గణనీయమైన వ్యక్తులలో బాబర్ ఒకడు. భారతదేశంలో మొగల్ సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించిన ఘనుడు బాబరు. క్రీ.శ. 1526లో మొదటి పానిపట్టు యుద్ధంలో ఢిల్లీ సుల్తాన్ అగు ఇబ్రహీం లోడిని వధించి ఢిల్లీ, ఆగ్రాలు ఆక్రమించి మొగల్ సామ్రాజ్యస్థాపన చేసాడు.

బాబర్ టర్కీ భాషలో గొప్ప పండితుడు. టర్కీ భాషలో బాబర్ రాసుకున్న స్వీయచరిత్ర తుజ్-కె-ఇ-బాబరీ (తన ఆత్మకథ). మొగల్ యుగమున రాయబడిన తొలి చారిత్రక గ్రంథము. ఈ గ్రంథం బాబర్ తురుష్క భాషా ప్రావీణ్యాన్ని, నాటి సమకాలీన పరిస్థితులను, హుమాయూన్ తొలి జీవితాన్ని తెలుసుకోవడానికి దోహదపడుతుంది. మధ్యయుగ ఆత్మకథల్లో దీనికి గణనీయమైన ప్రాధాన్యం ఉంది.

ప్రశ్న 2.
మొగల్ చరిత్రలో నూర్జహాన్ స్థానం.
జవాబు.
మొగల్ చక్రవర్తి జహంగీర్ నూర్జహాన్ను వివాహం చేసుకోవడమనేది జహంగీర్ కాలంలో మరొక ప్రధాన ఘట్టం. నూర్జహాన్ అసలు పేరు మెహ్రున్నీసా. ఈమెను సలీం (జహంగీర్) ప్రేమించాడని, వీరి ప్రేమని ఇష్టపడని అక్బర్ ఈమెను షేర్ ఆఫ్ఘనికిచ్చి వివాహం చేసాడని, సలీం రాజైనాక షేర్ ఆఫ్గన్ను వధించి ఆమెను వివాహం చేసుకున్నాడని కొందరు చరిత్రకారుల కథనం. క్రీ.శ.1611లో వివాహానంతరం ప్రధాన పాత్రధారి అయి అధికారాన్నంతా హస్తగతం చేసుకుని సింహాసనం వెనకుండి పాలన చేసింది. నాణాలపై తన పేరు ముద్రింపజేసుకుంది. తన తల్లిదండ్రులను, బంధువులను దర్బారు ఉన్నత పదవుల్లో నియమించింది. ఇది ఖుర్రం తిరుగుబాటుకు, వారసత్వ యుద్ధానికి కారణమైంది.

ప్రశ్న 3.
తాజ్మహల్ కీర్తిని చర్చించండి.
జవాబు.
షాజహాన్ గొప్ప భవన నిర్మాత. షాజహాన్ ఎర్రకోట జామామసీద్, దివాన్-ఇ-ఆమ్, దివాన్ ఖాస్ కట్టించాడు.
షాజహాన్ నిర్మాణాలన్నింటిలోను తలమానికమైనది తాజ్మహల్. ఆగ్రాలో యమునానది ఒడ్డున తన పట్టమనిషి ముంతాజ్భగం సంస్మరణార్థం నిర్మించాడు. దీనిని ప్రపంచ అద్భుత కట్టడాలలో ఒకటిగా భావిస్తారు. దీని నిర్మాణానికి 22 సంవత్సరాలు పట్టింది. ఆ రోజుల్లోనే నాలుగున్నర మిలియన్ల పౌన్లు ఖర్చయింది. ఉస్తాద్ ఈసా దీని శిల్పి. అయితే తాజ్మహల్ను షాజహాన్ కట్టించలేదని, బాబర్ కాలం నాటికే అక్కడ ఉందని ఇది రాజపుత్రుల నిర్మాణమని ఇటీవల కొందరు చారిత్రక పరిశోధకులు ప్రకటించారు. తాజ్మహల్ శివాలయమని ప్రొ.పి.యన్.వోక్ కథనం. కాలగమనంలో నిజం నిగ్గుతేలుతుందని ఆశిద్దాం. ఏది ఏమైనా తాజ్మహల్ కట్టడం ఓ అద్భుతం.

ప్రశ్న 4.
రెండవ పానిపట్ యుద్ధం ప్రాధాన్యత.
జవాబు.
అక్బర్ (క్రీ.శ. 1556–1605):భారతదేశాన్ని పాలించిన గొప్ప చక్రవర్తులలో అక్బర్ ఒకరు. ఇతని తండ్రి హుమాయూన్ మరణించిన తరువాత రాజ్యానికి వచ్చాడు. ఆఫ్ఘనుల సేనాధిపతి హేము ఢిల్లీని ఆక్రమించి ‘విక్రమాదిత్య’ అనే బిరుదు ధరించాడు. 1556లో జరిగిన రెండవ పానిపట్ యుద్ధంలో మొదట హేముకే విజయావకాశాలు దగ్గరయ్యాయి. కాని కంటికి బలమైన గాయం తగలడం వల్ల అతడు స్పృహ కోల్పోయాడు. నాయకత్వం కోల్పోయిన ఆఫ్ఘన్ సైన్యం చెల్లాచెదురైంది. మొగలాయిలు అఫ్ఘనులపై శాశ్వతంగా విజయం సాధించారు. భారతదేశంలో మొగల్ సామ్రాజ్యం సుస్థిరమైంది.

ప్రశ్న 5.
ఇబాదత్ ఖానా గురించి రాయండి.
జవాబు.
తన కొత్త రాజధాని ఫతేపూర్ సిక్రిలో 1575లో ఇబాదత్ ఖానా (పూజామందిరం) అనే భవనాన్ని నిర్మించాడు. హిందూ, జైన, బౌద్ధ, పారశీక, క్రైస్తవ, ఇస్లాం మొదలైన అన్ని మతాల పండితులను ఆహ్వానించి మత చర్చలు జరిపాడు.

ప్రశ్న 6.
దీన్-ఇ-ఇలాహి ముఖ్య లక్షణాలు.
జవాబు.
అక్బర్ విభిన్న మతగురువులతో ఆయా మత సిద్ధాంతాల గురించి తరచూ చర్చలు జరిపేవాడు. వాటి ఫలితంగా అతనికి కలిగిన అవగాహనతో క్రీ.శ. 1581లో దీన్-ఇ-ఇలాహి అనే నూతన మతాన్ని స్థాపించాడు. ఈ మతం వారు చక్రవర్తి కోసం ధన, మాన, ప్రాణాలను అర్పించాలి, మాంసాహారాన్ని మానివేయాలి, ఒకరికొకరు ఎదురైనపుడు అల్లాహా అక్బర్ అని సంభోదించుకోవాలి. అయితే ఈ మతాన్ని స్వీకరించమని అక్బర్ ఎవరినీ బలవంతపెట్టలేదు. బీర్బల్, అబుల్ఫజర్ వంటి కొందరే చేరారు. అబుల్ఫజల్ దీన్-ఇ-ఇలాహిన గురించి పేర్కొంటూ ఇది అందరి దీవెనలను అందుకోవడానికి ఉద్దేశింపబడిన నూతన విశ్వాసమార్గమన్నాడు. ఇది అక్బర్తోనే అంతరించిపోయింది.

ప్రశ్న 7.
ఫతేపూర్ సిక్రీ.
జవాబు.
అక్బర్ కూడా ఫతేపూర్ సిక్రీ వద్ద రాజభవనం కోటల సముదాయం నిర్మించాడు. ఇది ఆగ్రాకు 36 కి.మీ. దూరంలో కలదు. గుజరాత్, బెంగాలీ నిర్మాణ శైలి అందులో ప్రతిబింబిస్తుంది. గుజరాత్ నిర్మాణ శైలిని రాజపుత్ర రాణుల కోసం నిర్మించిన భవనాలలో వినియోగించాడు. కాని అన్నింటికంటే ముఖ్యమైన నిర్మాణం మాత్రం అక్కడి జమా మసీదు, ఫతేపూర్ సిక్రీకి ద్వారమైన బులంద్ దర్వాజా. దీని ఎత్తు 176 అడుగులు. అక్బర్ గుజరాత్ విజయానికి చిహ్నంగా దీనిని నిర్మించాడు. ఫతేపూర్ సిక్రీలోని ఇతర ముఖ్యమైన భవనాలలో జోధాభాయి రాజభవనం, అయిదు అంతస్థులతో ఉన్న పంచమహల్ కలవు.

ప్రశ్న 8.
షాజహాన్ కాలంనాటి నిర్మాణాల గురించి రాయండి.
జవాబు.
షాజహాన్ తాజ్మహల్ నిర్మాణంలో ‘పీత్రదురా’ పద్ధతిని భారీ ఎత్తున ఉపయోగించాడు. భవన నిర్మాణ కళలో తాజ్మహల్ ఒక అద్భుతంగా నిలిచిపోయింది. మొగలులు అభివృద్ధిపరచిన అన్ని వాస్తు కళాశైలుల సమ్మేళనమే తాజ్మహల్. తాజ్మహల్ అందానికి కారణం దాని విశాలమైన పాలరాతి గోపురం, నాలుగు సన్నటి మినార్లు. అందమైన తోట మధ్యలో నిర్మితం కావడంతో ఆ కట్టడానికి ఎనలేని అందం తెచ్చిపెట్టింది.

షాజహాన్ పాలనలో మసీదుల నిర్మాణం కూడా ఉన్నత దశకు చేరుకొంది. ఆగ్రా కోటలో పాలరాతితో మోతి మసీదు నిర్మించబడింది. ఢిల్లీలో జామా మసీదు ఎర్రటి ఇసుక రాయితో నిర్మించబడింది.

మొగల్ వాస్తుకళ 18, 19వ శతాబ్దం తొలి దశకాల వరకు నిరాఘాటంగా కొనసాగింది. మొగల్ నిర్మాణ శైలి ప్రాంతీయ, స్థానిక రాజ్యాల కట్టడాలపై సైతం ప్రభావం చూపింది. అమృత్సర్లోని సిఖి స్వర్ణదేవాలయం కూడా మొగల్ వాస్తు సంప్రదాయ శైలిలో నిర్మితమైంది.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 6th Lesson రాజపుత్రుల యుగం Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 6th Lesson రాజపుత్రుల యుగం

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
రాజపుత్రుల పరిపాలనా ముఖ్య లక్షణాలను తెలపండి. –
జవాబు.
5 శతాబ్దాల రాజపుత్రుల పాలనలో భారతదేశం ఎన్నో రకాల అభివృద్ధిని సాధించింది. రాజపుత్రులు గుప్తుల, హర్షవర్ధునుని పాలనా వారసత్వాన్ని స్వీకరించారు. కొన్ని దురదృష్ట పరిస్థితుల వల్ల వారి కీర్తిప్రతిష్టలు క్షీణించాయి. మహ్మదీయుల దండయాత్రల వల్ల రాజపుత్రయుగం విషాదంతో ముగిసింది.

పరిపాలనా విధానం : రాజపుత్రులు చిన్న చిన్న రాజ్యాలను స్థాపించడంవల్ల, వీటిల్లో స్థానికమైన మార్పులతో, చాలావరకు పూర్వపాలనా విధానాన్ని అనుసరించారు. వారి శాసనాల్లో మంత్రి, మహామాత్య, ధర్మాధ్యక్ష, సంధివిగ్రహక, బాండాగారాధిపతి, దండాధ్యక్ష మొదలైన పేర్లతో ఉద్యోగులున్నట్లు తెలుస్తుంది. వీరిలో చాలామంది గుప్త, హర్షయుగా ల్లోని ఉద్యోగులే. పరిపాలనా సౌలభ్యం కోసం తమ రాజ్యాన్ని ‘భోగ’ (రాష్ట్రం) అనే పేరుతో విభజించారు. భోగను కొన్ని విషయాలుగా, విషయాలను మళ్ళీ గ్రామాలుగా విభజించారు. పరిపాలనకు గ్రామమే మౌళికమైన పునాది. సైన్యం : రాజపుత్రులు గొప్ప యోధులు. సమర్థవంతమైన సైన్యాన్ని పోషించారు. రాజపుత్ర సైనికులు సంప్రదాయసిద్ధమైన యుద్ధపద్ధతులను అవలంభించారు. కత్తులు, ఈటెలు, బాణాలు, విల్లంబులు మొదలైనవి ఉపయోగించారు. రాజపుత్రులు .యుద్ధప్రియులైనప్పటికి, వ్యూహరచనలో కాని, ఆయుధాల్లోకాని అవసరమైన మార్పులను తీసుకురాలేకపోవడం వల్ల మహ్మదీయుల దాడిలో సులభంగా ఓడిపోయారు. మహ్మదీయుల సైన్యాలు క్రమశిక్షణ కలిగి యుద్ధంలో ఆరితేరి ఉన్నాయి.

మతం : గుప్తయుగంలో ప్రారంభమైన మత, సాంస్కృతిక ఉద్యమాలు రాజపుత్రయుగంలో పతాకస్థాయికి చేరుకొన్నాయి. వీరి పోషణలో హిందూ మతానికి నూతన చైతన్యం, బలం చేకూరాయి. ఆదిశంకరాచార్యులు, రామానుజాచార్యులు, మధ్వాచార్యులు, వల్లభాచార్యులు, నింబార్కుడు, కుమారిలభట్టు చైతన్యుడు, రామానందుడు మొదలైన మతబోధకుల కార్యక్రమాలవల్ల హిందూ మతానికి నూతన ఉత్తేజం వచ్చింది. పురాణాలే వారికి ప్రామాణిక గ్రంథాలైనవి. పురాణాలు తీర్థయాత్రలు చేయడం, వ్రతాలు చేయడం, పురాణాలను పఠించడం వంటి వాటివల్ల కలిగే ప్రయోజనాలను నిర్దేశించాయి. రాజపుత్రులలో చాలామంది శైవులు. కాని విష్ణు, ఆదిత్య, గణపతి వంటి అనేకమంది దేవతలను పూజించారు. ఈ దేవతలకోసం అద్భుతమైన దేవాలయాలను నిర్మించారు. మఠాలు వెలసి ప్రజల్లో ఆధ్యాత్మిక ఐహికజ్ఞానాన్ని వ్యాప్తి చేశాయి. గుజరాత్లో సోలంకీలు జైనమతాన్ని పోషించారు. గుజరాత్లో వారు నిర్మించిన జైన దేవాలయాలు ఈ యుగంనాటి గొప్ప వాస్తునిర్మాణాలుగా పేర్కొనవచ్చు.

ఆర్థికవ్యవస్థ : ప్రజల ముఖ్యవృత్తి వ్యవసాయం. రాజపుత్రులు నీటిపారుదల సౌకర్యాలకోసం విశేషమైన కృషిచేశారు. అందుకోసం, తటాకాలు, కాలువలు, బావులను త్రవ్వించారు. పరమార రాజు ముంజరాజు’సుప్రసిద్ధమైన ముంజేశ్వర్ తటాకమును నిర్మించాడు. రాజపుత్రయుగంలో భూమిశిస్తు అధికంగా ఉండేది. 1/3 నుంచి 1/6 వరకు వసూలు చేసేవారు. వ్యవసాయంతోపాటు వడ్రంగి, నౌకానిర్మాణం, యుద్ధసామాగ్రి తయారి లాంటి పరిశ్రమలు కూడా ఉండేవి. దేశీయ, అంతర్జాతీయ వ్యాపారాన్ని ప్రోత్సహించారు. దేబల్, కాంబే, సొపార, క్విలాన్ పశ్చిమతీరంలోని ప్రధాన ఓడరేవులు. అరబ్ దేశాలతో రాజపుత్రులు వాణిజ్య సంబంధాలు కలిగి ఉన్నారు.

సమాజం : ఐదు శతాబ్దాల రాజపుత్రుల పాలనలో సామాజికవ్యవస్థలో చాలా మార్పులు వచ్చాయి. రాజపుత్రయుగంలో వర్ణవ్యవస్థ కఠినమైంది. స్త్రీలకు సమాజంలో గౌరవం ఉండేది. ఎందరో స్త్రీలు విద్యావంతులై, సాహిత్య, మత చర్చల్లో, లలితకళల్లో, ప్రభుత్వ నిర్వహణలోనే గాక, ఆయుధాలను ఉపయోగించడంలో కూడా ఆరితేరాడు. సుగంధ, దిడ్డ అనే కాశ్మీర్కు చెందిన వితంతురాణులు సైతం విశాల రాజ్యాలను పాలించారు. మందనమిశ్ర భార్య గొప్ప పండితురాలు. మందన మిశ్ర, శంకరాచార్యుల మధ్య జరిగిన సంవాదంలో ఈమే న్యాయనిర్ణేతగా వ్యవహరించింది. రాజశేఖరుడి భార్య అవంతిసుందరి అసాధారణమైన ప్రతిభ కలిగిన మహిళ.

మొత్తం మీద ఈ యుగంలో స్త్రీల పరిస్థితి దిగజారింది. వారిని మేధాపరంగా తక్కువగా చూసేవారు. స్త్రీలపై అనేక రకాల ఆంక్షలు విధించబడ్డాయి.

ప్రశ్న 2.
రాజపుత్ర యుగం నాటి సాంస్కృతిక పరిస్థితుల ప్రాముఖ్యతను వివరించండి.
జవాబు.
సాహిత్యం : రాజపుత్రయుగం నాటి సాహిత్యం, కళలు గుప్తయుగం నుంచి ప్రేరణపొందాయి. రాజపుత్రరాజులు వివిధ రకాల విద్యల్లో పాండిత్యాన్ని సంపాదించారు. వీరు తమ ఆస్థానాల్లో సారస్వతాన్ని, కళలను ప్రోత్సహించారు. నలందా విశ్వవిద్యాలయం అంతర్జాతీయ ఖ్యాతిగాంచింది. దూరప్రాచ్యానికి చెందిన శైలేంద్రరాజులు కూడా దీని పోషణకు కృషిచేశారు. బెంగాల్ పాలరాజులు బీహార్లో విక్రమశిల విశ్వవిద్యాలయాన్ని, ఉద్ధంతపురి, జగద్దల విద్యాకేంద్రాలను స్థాపించి, పోషించారు. పరమార రాజు భోజుడు తన రాజధాని ధారానగరంలో ఒక కళాశాలను స్థాపించాడు. కాశ్మీర్ కవి మంఖ తన శ్రీకంఠచరిత్ర అనే గ్రంథంలో రాజ్యంలో చాలా శాస్త్రపరిషత్తులు ఉండేవని తరువాత. అవి అంతరించిపోయాయని పేర్కొన్నాడు.

రాజపుత్ర రాజుల్లో కొందరు స్వయంగా కవులు, కవి పండిత పోషకులు. పరమార ముంజరాజు, కాశ్మీర్ లొహార రాజులు, అనిహిల్వాడ్ మహిపాలుడు, బెంగాల్ లక్ష్మణసేనుడు, ధారానగరానికి చెందిన భోజరాజు ఈ యుగంనాటి గొప్ప పండితులు. లక్ష్మణసేనుడి ఆస్థానంలో సంస్కృత సాహిత్యంలో “పంచరత్నాలు” అనబడే కవులుండేవారు.. భోజరాజును “కవుల్లో రాకుమారుడు” అంటారు. భోజరాజు కవితలమీద సరస్వతీ కంఠాభరణం, శృంగార ప్రకాశ, రాజనీతిపై యుక్తికల్పతరువు, యోగ సూత్రాలపై వ్యాఖ్యానాలు (రాజమార్తాండ) అనేవి రాసాడు.

వాస్తు శిల్పాలు : రాజపుత్రులు, వాస్తుశిల్పాలకు విశేషమైన కృషిచేశారు. కలంజర్, అజ్మీర్, గ్వాలియర్, చితోడ్, ఉదయ్ పూర్ మొదలైన చోట్ల గిరి దుర్గాలు, అందమైన రాజభవనాలు నిర్మించారు. వారి ఆలయాలు శిథిలాలు నేటికీ ఆ యుగం నాటి కళాత్మక ఔన్నత్యాన్ని చాటి చెబుతున్నాయి. ముఖ్యంగా రాజస్థాన్, మధ్యభారతదేశంలో మహ్మదీయుల దండయాత్రల మూలంగా చాలావరకు ఇవి పతనమైనాయి. ఢిల్లీలోని ‘కువత్-ఉల్-ఇస్లాం’ మసీదు నిర్మాణంకోసం 26 దేవాలయాలను కూల్చిన సామాగ్రిని ఉపయోగించారు. అజ్మీర్లోని అర్ఘాయి-దిన్-జోంప్రాలోని వేయిస్తంభాలు కనీసం 50 దేవాలయాలు శిథిలాలతో నిర్మించారు. రాజపుత్రయుగం నాటి దేవాలయాల్లో ఎక్కువగా మహ్మదీయ దాడుల్లో శిథిలం అయినప్పటికి ఇంకా నేటికి సజీవంగా ఉన్న నిర్మాణాలు వారి వాస్తుకళానైపుణ్యాన్ని, వాటిపట్ల వారి కళాభిమానాన్ని చాటుతున్నాయి.

పూరీ జగన్నాథాలయం, కోనార్క్ సూర్యదేవాలయం, ఒరిస్సా ఆలయ వాస్తురీతికి ఉదాహరణలు. కోనార్క్ దేవాలయంలోని శిల్పసంపద అద్భుతమైంది. శిల్పకళకు మరొక ముఖ్యకేంద్రం చందేలుల రాజధాని ఖజుర. రాజస్థాన్, గుజరాత్లోని దేవాలయాలు ఉత్తరభారతవాస్తువు ‘నగర’ శైలిలో నిర్మించారు. అబూ పర్వతంపై వస్తుపాల, తేజపాల అనే ఇద్దరు వర్తక సోదరులు, రెండు ‘అందమైన జైన దేవాలయాలను నిర్మించారు. ఇవి గుజరాత్ శైలికి ఉదాహరణలు. ముగింపు : ప్రతీహారులు, పరమారులు, చౌహారులు, గహద్వాలులు మొదలైన రాజపుత్రవంశాలు భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలను పాలించారు. రాజపుత్రవంశాలు భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలను పాలించారు. రాజపుత్ర రాజులు ఎంతోమంది కవులను పోషించారు. స్వయంగా వారు కూడా కవులు, నాటకాలు, వివిధ సాహిత్య గ్రంథాలను రాసారు. ఉత్తర భారతదేశంలోని చాలా ప్రాంతాల్లో నగర శైలిలో దేవాలయాలు నిర్మించారు. వ్యాపారాభివృద్ధి కోసం ఓడరేవులు నిర్మించారు. విక్రమశిల, వల్లభి మొదలైన విశ్వవిద్యాలయాలు ఈ యుగంలోనే స్థాపించబడ్డాయి.

ప్రశ్న 3.
అరబ్బుల దండయాత్రకు గల కారణాలు, ఫలితాలను పేర్కొనండి.
జవాబు.
ఇస్లాం మత విజృంభణ అరేబియా, మధ్య ఆసియా చరిత్రలో ఒక విశిష్ట ఘట్టం. మహ్మద్ ప్రవక్త క్రీ.శ.570-632 ఇస్లాం మత స్థాపకుడు. క్రీ.శ.612లో మహ్మద్ గొప్ప ఆధ్యాత్మిక అనుభూతిని పొందాడు. తాను పొందిన జ్ఞానాన్ని అరేబియాలో బోధించాడు. క్రీ.శ. 632లో తన 62వ ఏట మహ్మద్ ప్రవక్త మరణించాడు. ఏకేశ్వరోపాసన, నిర్గుణోపాసన, పూజారుల ప్రమేయం లేని నిరాడంబర ఆరాధన విధానం, సాంఘిక సమానత్వం మొదలైనవి మహ్మద్ బోధించిన ఇస్లాం మత ముఖ్య సూత్రాలు. ప్రవక్త మరణానంతరం ఉమయ్యద్ వంశ ఖలీఫాలు, ఇస్లాం మత వ్యాప్తికి కృషి చేశారు. వీరి తర్వాత ‘అబ్బాసిద్’ వంశం ఖలీఫా పదవిని పొందింది. ఇస్లాం మతస్థులు ఖలీఫాను తమ రాజకీయ, మతాధినేతగా గుర్తించి గౌరవించారు.

భారతదేశంపై దండెత్తిన మొదటి విదేశీయుల్లో అరబ్బులు మొదటివారు. ప్రాచీన కాలం నుంచే భారతదేశంలో వీరికి వర్తక సంబంధాలు, సాంస్కృతిక సంబంధాలున్నాయి. ఇస్లాం అవతరణ, వ్యాప్తి అరబ్బుల దృక్పథంలో మార్పును తెచ్చింది. అరబ్లు మతం పేరున ఐక్యం అయ్యారు. వారు సిరియా, ఈజిప్ట్, ఉత్తర ఆఫ్రికా, స్పెయిన్ మొదలైన రాజ్యాలను ఆక్రమించి ఇస్లాం వ్యాప్తి చేసారు. ఇదే క్రమంలో ఆఫ్ఘనిస్తాన్, సింద్లను ఆక్రమించాలని వ్యూహం పన్నారు.

ఇస్లాం మతాన్ని అరేబియా నుంచి తూర్పు దిశగా వ్యాప్తి చేయాలన్న అరబ్బుల లక్ష్యం వారిని కాబుల్ ఆక్రమణకు ప్రోత్సహించింది. కాబుల్ విజయం వారిని భారతదేశ సరిహద్దుకు సన్నిహితం చేసింది. వారు అనేకసార్లు భారతదేశ తీరంపై దాడులు చేసి, దోపిడీ చేశారు. క్రీ.శ. 711కంటే ముందు జరిగిన అరబ్బుల దాడులు కేవలం నాటి తీరప్రాంత సిరిసంపదలను కొల్లగొట్టాయి. కానీ భారత భూభాగాలు ఆక్రమించలేదు. ఖలీఫా వాలిద్ అరేబియాను పరిపాలిస్తున్న కాలంలో సింధ్ రాజ్యాన్ని ‘దాహిర్’ పరిపాలించేవాడు. సింధ్ రాజ్యానికి చెందిన కొందరు సముద్ర దొంగలు. ఖలీఫా వాలిద్ కోసం తీసుకొని వెళుతున్న ఓడలపై దాడిచేసి దోచుకున్నారు. ఈ సంఘటన సింధ్ రాజ్యంలోని దేవాల్ ఓడరేవులో చోటుచేసుకుంది. ఖలీఫా తన వైస్రాయిని సింధ్ ప్రాంత సముద్ర దొంగలను శిక్షించమని ఆదేశించారు. సింధ్ రాజ్య పాలకుడైన దాహిర్ న్ను జరిగిన సంఘటనపై సంజాయిషీ అడిగాడు. కానీ సంతృప్తికరమైన సమాధానం ఇవ్వనందున ఆగ్రహించి ఖలీఫా హజ్జాజ్ను సింధ్ రాష్ట్రంపై భారీ సైన్యంతో దండెత్తమని ఆదేశించాడు. సింధు జయించడానికి రెండుసార్లు బలమైన సైన్యాలను హజాజ్ పంపాడు. కానీ అరబ్బు సేనాధిపతులు ఓడిపోయారు. తుదకు తన అల్లుడైన మహ్మద్ బీన్ ఖాసిం అనేవానిని అపారసైన్యంతో పంపాడు.

ఖాసిం 25,000 అరబ్బు సైన్యంతో దేబాల్ను ఆక్రమించి దారుణ రక్తపాతానికి తలపడ్డాడు. ఇస్లాం మతం స్వీకరించని వారిని కత్తికి బలి ఇచ్చాడు. నెరూన్, శ్వాన్, శాలమ్ ప్రాంతాలు తేలికగా ఆక్రమించుకున్నాడు. క్రీ.శ. 712లో ఖలీఫా సైన్యాలను, హజ్జాజ్ సేనాధిపతి మహ్మబ్బీన్ ఖాసిం నడిపాడు. అలోర్ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో సింధ్ రాజ్యపాలకుడు దాహిర్ ఓడి, యుద్ధంలో ప్రాణాలు కోల్పోయాడు. ఈ విజయం అరబ్బులకు నూతనోత్సాహాన్ని నిచ్చింది. ముల్తాన్పై దండెత్తి ఖాసిం దాన్ని వశపరచుకున్నాడు. ఆ తరువాత ‘కనౌజ్’పై దండెత్తడానికి పథకం రూపొందిస్తున్న సమయంలో తమ యజమాని, ఖలీఫా ఆదేశాలపై స్వదేశం తిరిగి వెళ్ళాడు. అక్కడకు చేరుకోకముందు పన్నిన కుట్రకు బలయ్యాడు.

అరబ్బుల దండయాత్ర విజయవంతం కావడానికి నాటి భారతదేశంలో లోపించిన రాజకీయ అనైక్యత దోహదపడింది. ఈ దండయాత్ర వలన భారతీయ రాజకీయ వ్యవస్థ, సాంఘిక పరిస్థితులు, ఆర్థిక స్థితి, మతాచారాలు తీవ్రంగా మార్పులకు గురయ్యాయి. సుప్రసిద్ధ చరిత్రకారుడు లేన్పల్ అరబ్బుల సింధు ఆక్రమణను సత్ఫలితాలు ఇవ్వని ఘన విజయంగా అభివర్ణించారు. భారతదేశంపై అరబ్బుల దండయాత్రలు విజయవంతమైనప్పటికీ అది శాశ్వతంగా వారి అధికారాన్ని నెలకొల్పలేకపోయింది. ఈ తరువాత కొన్ని సంవత్సరాల పాటు భారతీయులకు విదేశీ దాడుల బెడద తప్పింది. అరేబియా ఇతర ప్రాంతాలలో ఖలీఫా ఆధిపత్యం, హోదా క్రమంగా క్షీణించాయి. అరబ్బుల పతనంలో తురుష్కులు క్రియాశీల పాత్ర పోషించారు.

ప్రశ్న 4.
మహమ్మద్ గజనీ దండయాత్రల స్వభావం, ఫలితాలను వివరించండి.
జవాబు.
మహ్మద్ ఘజనీ పూర్వీకులు ‘ఘజనీ’ రాజ్యం కేంద్రంగా స్వతంత్ర రాజ్యాన్ని నెలకొల్పారు. సబక్తజిన్ కుమారుడైన ఘజనీ మహ్మద్ క్రీ.శ. 998లో రాజ్యసింహాసనం అధిష్టించాడు. ఇతడు గొప్ప సేనాని. పరిపాలన తొలి దశలోనే అనేక యుద్ధాలు చేసాడు. ఘజనీ సైనిక విజయాలతో ప్రభావితుడైన ఖరీఫా అతడికి సుల్తాన్ హోదాతోపాటు ‘యామన్-ఉద్-దౌలా’ అనే బిరుదుతో సత్కరించాడు. ఆ తరువాత భారతదేశ సిరిసంపదలకు ఆకర్షితుడై, భారతదేశంలో ఇస్లాం మతాన్ని వ్యాప్తి చేయాలన్న పట్టుదలతో తన దృష్టిని భారతదేశంవైపు మరల్చాడు. క్రీ.శ. 1000-1027 మధ్యకాలంలో ఘజనీ భారతదేశంపై దాదాపుగా ప్రతి ఏడాదీ దాడులు జరిపాడని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. తన జీవితకాలంలో సుమారుగా పదిహేడు పర్యాయాలు దాడులు జరిపాడు.

ఘజనీ దండయాత్రల కాలంలో భారతదేశ పరిస్థితులు : నాటికి దేశంలో రాజకీయ అనైక్యత నెలకొంది. అనేక చిన్న చిన్న స్వతంత్ర రాజ్యాలున్నాయి. సింధ్, ముల్తాన్లు అరబ్ అధికారంలో ఉన్నాయి. ఇతర రాజ్యాలలో స్వదేశీ హిందూ పాలకులు అధికారంలో ఉన్నారు. వీరి మధ్య తరచు యుద్ధాలు జరుగుతుండేవి. నాటికి దక్షిణ భారతదేశంలో కళ్యాణి చాళుక్యులు, తంజావూరు చోళులు పరిపాలించేవారు. స్వదేశీ పాలకుల్లో నెలకొన్న శతృత్వం, అనైక్యత, దూరదృష్టి లోపం విదేశీ దాడులు విజయవంతం కావడానికి దోహదం చేసాయి.

ఘజనీ దండయాత్రలు : ఘజనీ తొలి దండయాత్ర క్రీ.శ. 1002లో భటిండా రాజ్యంపై జరిగింది. యుద్ధంలో దాని పాలకుడైన జయపాలుడిని బంధించాడు. అవమానభారాన్ని తట్టుకోలేని జయపాలుడు ఆత్మహత్య చేసుకున్నాడు. ఈ దండయాత్రతో అపార ధన, కనక రాశులను దోచుకున్నాడు.

క్రీ.శ. 1004లో రెండో దండయాత్ర బెహ్రా రాజ్యంపై జరిపాడు. దీని పాలకుడైన రాయ్ పరాజయం పొందాడు. క్రీ.శ. 1005లో ముల్తాన్ రాజ్యంపై దాడి చేశాడు. ఆ తరువాత దాడిలో ఆనందపాలుడ్ని అతడి మిశ్రులను ఓడించాడు.నాగర్ కోట్, నారాయణపూర్, కాశ్మీర్, స్థానేశ్వరం, మధుర మొదలైన ప్రాంతాలపై దాడులు జరిపాడు.

12వ ధండయాత్ర కనౌజ్ రాజ్యంపై చేశాడు. రాజ్యపాలుడు ఘజనీ సేనల చేతిలో పరాజయం పొందాడు. కనౌజ్జ్య సిరి సంపదలను ఘజనీ సేనలు దోచుకున్నాయి. తరువాత జరిగిన 14వ దాడి గ్వాలియర్పై, 15వ దండయాత్ర కళింజర్పై జరిగాయి.

క్రీ.శ. 1025 సంవత్సరంలో ఘజనీ మహ్మద్ గుజరాత్, కదియవార్ లోని సుప్రసిద్ధ శైవక్షేత్రమైన సోమనాథ్ ఆలయంపై దాడిచేశాడు. అక్కడి శివలింగాన్ని ధ్వంసం చేశాడు. ఆలయ ధనాన్ని, నగలు, ఆభరణాలు దోచుకున్నాడు. క్రీ.శ. 1027 సంవత్సరంలో చివరి దండయాత్ర జాట్లపై జరిగింది. సోమనాథ్ దండయాత్ర నుంచి అపార ధన, కనకరాశులతో తిరిగి వస్తున్న తన సేనలపై జాట్లు జరిపిన దాడికి ప్రతీకారం తీర్చుకోవడానికి ఘజనీ వారిపై దండెత్తాడు. నిరంతర యుద్ధాలతో, క్షీణించిన ఆరోగ్యంతో క్రీ.శ. 1029లో మరణించాడు.

ఘజనీ ఓటమి : ప్రఖ్యాత చరిత్రకారుడు కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు ఘజనీ తన ఏడవ, ఎనిమిదవ, పదవదాడులలో ఓడిపోయాడని భావించారు. అల్బెరూనీ కితాబ్ ఉల్ హింద్ రచన ప్రకారం ఆనందపాలుడి చేతిలో ఘజనీ ఓడిపోయాడు. “నేను “నిన్ను పూర్తిగా పరాభవించాను, ఆ గౌరవం ఇంకెవరికీ దక్కకూడదని నా కోరిక” అని ఉత్తరం కూడా రాసాడని తెలుస్తుంది.

ఘజనీ దండయాత్రల ఫలితాలు : విగ్రహారాధకులను శిక్షించి, ఇస్లాం మతం వ్యాప్తి చేయాలని, భారతదేశంలోని సిరిసంపదలను కొల్లగొట్టాలని అనేకమార్లు జరిపిన దండయాత్రలలో మధుర, కథియావర్, కనౌజ్లలోని అనేక దేవాలయాలు విధ్వంసం అయ్యాయి. ఇస్లాం భారతదేశంలోని అంతర్ భూభాగాలకు విస్తరించింది. ఘజనీకి భారతదేశంపై అధికారాన్ని నెలకొల్పాలనే ఉద్దేశం, లక్ష్యం లేవని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. పంజాబ్ ఆక్రమణ తర్వాత దాన్ని మాత్రమే అతడు ఘజ్నవీడ్ రాజ్యంలో విలీనం చేసుకున్నాడు.

ఘజనీ మహ్మద్ గొప్ప యోధుడు. పట్టుదలకు మారుపేరు. చిన్న ఘజనీ రాజ్యాన్ని సువిశాల మహాసామ్రాజ్యంగా తీర్చిదిద్దాడు. ఇతడు సున్నీమతశాఖను నిష్టగా ఆచరించాడు. మత ఛాందసవాది. ఇతని వారసుల అసమర్థత వలన ఘజనీ వంశం నుంచి అధికారులు ఘోరీ సర్దారుల కైవసం చేసుకున్నారు.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
రాజపుత్రయుగం నాటి మహిళల స్థితిగతులను వివరించండి.
జవాబు.
ఐదు శతాబ్దాల రాజపుత్రుల పాలనలో సామాజికవ్యవస్థలో చాలా మార్పులు వచ్చాయి. రాజపుత్రయుగంలో వర్ణవ్యవస్థ కఠినమైంది. స్త్రీలకు సమాజంలో గౌరవం ఉండేది. ఎందరో స్త్రీలు విద్యావంతులై, సాహిత్య, మత చర్చల్లో, లలితకళల్లో, ప్రభుత్వ నిర్వహణలోనే గాక, ఆయుధాలను ఉపయోగించడంలో కూడా ఆరితేరాడు. సుగంధ, దిడ్డ అనే కాశ్మీర్కు చెందిన వితంతురాణులు సైతం విశాల రాజ్యాలను పాలించారు. మందనమిశ్ర భార్య గొప్ప పండితురాలు. మందన మిశ్ర, శంకరాచార్యుల మధ్య జరిగిన సంవాదంలో ఈమే న్యాయనిర్ణేతగా వ్యవహరించింది. రాజశేఖరుడి భార్య అవంతిసుందరి అసాధారణమైన ప్రతిభ కలిగిన మహిళ. మొత్తం మీద ఈ యుగంలో స్త్రీల పరిస్థితి దిగజారింది. వారిని మేధాపరంగా తక్కువగా చూసేవారు. స్త్రీలపై అనేక రకాల ఆంక్షలు విధించబడ్డాయి.

ప్రశ్న 2.
తరాయిన్ యుద్ధాల గురించి సంక్షిప్తంగా రాయండి.
జవాబు.
మధ్యయుగ భారతదేశ చరిత్రలో విశేష ప్రాముఖ్యతగల యుద్ధాలివి. క్రీ.శ. 1191, 1192లో జరిగాయి. ఘోరీ పంజాబ్ తర్వాత ఢిల్లీపై దృష్టి కేంద్రీకరించాడు. ఆ రోజుల్లో ఢిల్లీ, అజ్మీర్ ప్రాంతాలను చౌహాన్ వంశానికి చెందిన ‘పృథ్వీరాజ్ చౌహాన్’ పాలించేవాడు. పృథ్వీరాజ్ రాజపుత్రులలో అసమాన ప్రతిభ, ధైర్యసాహసాలు గల పాలకుడు. తన వైపు ముంచుకొస్తున్న ప్రమాదాన్ని గ్రహించి సోదర రాజపుత్రులతో కలిసి పోరాడాడు. క్రీ.శ.1191లో మొదటిసారి తరైన్ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో ఘోరీ సేనలను ఓడించాడు. పట్టుదలగా ఘోరీ ఏడాది తిరగకముందే క్రీ.శ. 1192లో రెండోసారి ఢిల్లీ పాలకుడైన పృథ్వీరాజ్పై దాడి చేస్తాడు. ఇరుపక్షాలు రెండోసారి తరైన్ వద్ద తలపడ్డాయి. ఘోరీని రాజపుత్రులు అత్యంత ధైర్యసాహసాలతో ఎదుర్కొన్నప్పటికీ ఓటమి పాలయ్యారు. పృథ్వీరాజ్ యుద్ధంలో వీరమరణం పొందాడు. ఈ విజయంతో ఘోరీ ఢిల్లీ, అజ్మీర్ లను వశపరుచుకున్నాడు. ఆ తరువాత ఘోరీ సరస్సుతీ, సమానా, కుహ్రాన్, హన్సీ ప్రాంతాలను ఆక్రమించాడు. భారతదేశంలో తాను ఆక్రమించిన ప్రాంతాలకు తనకు భానిస, విశ్వాసపాత్రుడైన కుతుబుద్దీన్ ఐబకన్ను రాజప్రతినిధిగా నియమించి తన స్వదేశం తిరిగి వెళ్ళాడు. క్రీ.శ.1194లో ఘోరీ మరోసారి రాజపుత్రుల శక్తిని సంపూర్ణంగా అంతమొందించాలని మరోసారి భారీ సైన్యంతో దండెత్తి వచ్చాడు. కనౌజ్ రాజ్యాన్ని పాలిస్తున్న జయచంద్రుడు ఘోరీని ఎదిరించి చందావర్ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో ప్రాణాలు కోల్పోయాడు. ఈ యుద్ధ సందర్భంలో బనారస్ సమీపంలోని అనేక దేవాలయాలను ధ్వంసం చేసాడు. ఆ మరుసటి ఏడాదీ క్రీ.శ.1195 లో బయానా, గ్వాలియర్లపై దండెత్తి వాటిని ఆక్రమించాడు.

మహ్మద్ ఘోరీ క్రీ.శ. 1205లో చివరిసారి భారతదేశంపై ఘక్కర్ల తిరుగుబాటును అణచివేయడానికై దండెత్తాడు. ఘోరీ సేనాధిపతులైన భక్తియార్ ఖిల్జీ, వైస్రాయి కుతుబుద్దీన్లు మీరట్, అలీఘర్, కాశ్మీర్ బులందర్, బెంగాల్, బీహార్ మొదలైన ప్రాంతాలను ఆక్రమించారు. ఘక్కర్ల తిరుగుబాటును అణచివేసి, విజయంతో వెనుతిరుగుతున్న మహ్మద్ ఘోరీ ఘక్కర్లో ఆకస్మిక దాడిలో చనిపోయాడు.

ప్రశ్న 3.
రాజపుత్రయుగం నాటి వాస్తుశిల్పాల గురించి తెలపండి.
జవాబు.
రాజపుత్రులు వాస్తుశిల్పాలకు విశేషమైన కృషిచేశారు. కలంజర్, అజ్మీర్, గ్వాలియర్, చితోడ్, ఉదయ్పూర్ మొదలైన చోట్ల గిరి దుర్గాలు, అందమైన రాజభవనాలు నిర్మించారు. వారి ఆలయాల శిథిలాలు నేటికీ ఆ యుగం నాటి కళాత్మక ఔన్నత్యాన్ని చాటి చెబుతున్నాయి. ముఖ్యంగా రాజస్థాన్, మధ్యభారతదేశంలో మహ్మదీయుల దండయాత్రల మూలంగా చాలావరకు ఇవి పతనమైనాయి. ఢిల్లీలోని ‘కువత్-ఉల్-ఇస్లాం’ మసీదు నిర్మాణం కోసం 26 దేవాలయాలను కూల్చిన సామాగ్రిని ఉపయోగించారు. అజ్మీర్ లోని అర్ఘాయి-దిన్-జోంప్రాలోని వేయిస్తంభాలు కనీసం 50 దేవాలయాల శిథిలాలతో నిర్మించారు. రాజపుత్రయుగం నాటి దేవాలయాల్లో ఎక్కువగా మహ్మదీయ దాడుల్లో శిథిలం అయినప్పటికి ఇంకా నేటికి సజీవంగా ఉన్న నిర్మాణాలు వారి వాస్తుకళానైపుణ్యాన్ని, వాటిపట్ల వారి కళాభిమానాన్ని చాటుతున్నాయి.

పూరీ జగన్నాథాలయం, కోనార్క్ సూర్యదేవాలయం, ఒరిస్సా ఆలయ వాస్తురీతికి ఉదాహరణలు. కోనార్క్ దేవాలయంలోని శిల్పసంపద అద్భుతమైంది. శిల్పకళకు మరొక ముఖ్యకేంద్రం చందేలుల రాజధాని ఖజుర. రాజస్థాన్, గుజరాత్లోని దేవాలయాలు ఉత్తరభారతవాస్తువు ‘నగర’ శైలిలో నిర్మించారు. అబూ పర్వతంపై వస్తుపాల, తేజపాల అనే ఇద్దరు వర్తక సోదరులు, రెండు అందమైన జైన దేవాలయాలను నిర్మించారు. ఇవి గుజరాత్ శైలికి ఉదాహరణలు.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
పృధ్వీరాజ్ రాసో గురించి రాయండి.
జవాబు.
రాజపుత్రుల పుట్టుక గురించి మరొక ఆసక్తికరమైన విషయాన్ని “పృధ్వీరాజ్ రాసో” అనే హింది కావ్యంలో చాంద్ బర్దాయ్ అనే కవి తెలియజేసాడు. ఇతడి ప్రకారం అబూ పర్వతం మీద వశిష్ఠుడు చేసిన హోమాగ్ని నుంచి ఉద్భవించిన వీరుడి సంతతి వారైనందువల్ల వీరు అగ్నికుల క్షత్రియులయ్యారని పేర్కొన్నాడు. ఈ యజ్ఞగుండం నుంచి నలుగురు వీరులు ఉద్భవించారని వారు ఒక్కొక్కరు ఒక్కొక్క రాజపుత్ర రాజ్యాన్ని స్థాపించారనే అభిప్రాయం కలదు. చౌహానులు, సోలంకీలు లేదా చాళుక్యులు, పరమారులు, ప్రతీహారులు ఈ వంశీయులని పేర్కొన్నాడు.

ప్రశ్న 2.
రాజతరంగిణి ప్రాధాన్యత,
జవాబు.
ప్రాచీన భారతదేశంలోని ముఖ్యమైన చారిత్రక రచన కల్హణుడు రచించిన ‘రాజ తరంగిణి’. ఇది క్రీ.శ. 1148 సం||లో రచించబడినది. ఇది కాశ్మీర్ : రాజుల చరిత్ర. కాశ్మీర్ వారు చరిత్రపట్ల అత్యంత ఆసక్తిని కనబరిచారని కల్హణుడు తెలియజేసినాడు. చరిత్రపట్ల ఆసక్తిని కలిగిన కల్హణుడు లభించిన ఆధారాలను ఉపయోగించి గొప్పగా రచించాడు.

ప్రశ్న 3.
భోజరాజు రచనలు ఏవి ?
జవాబు.
భోజరాజును “కవుల్లో రాజకుమారుడు” అంటారు. భోజరాజు కవితల మీద ‘సరస్వతీ కంఠాభరణం’, ‘శృంగార ప్రకాశ’ రాజనీతిపై ‘యుక్తికల్ప తరువు’, యోగ సూత్రాలపై ‘రాజమార్తాండ’ వ్యాఖ్యానం రచించాడు.

ప్రశ్న 4.
అరబ్ దండయాత్రల ప్రభావం.
జవాబు.
ఇస్లాం మతాన్ని అరేబియా నుంచి తూర్పుదిశగా వ్యాప్తి చేయాలనేది అరబ్ల లక్ష్యం. దీనికై వారు అనేకసార్లు -దాడులు చేసారు. ఖలీఫా వాలిద్ అరేబియాను పాలిస్తున్న రోజులలో సింధ్ను ‘దాహిర్’ పరిపాలించేవాడు. సింధ్ రాజ్య సముద్ర దొంగలు. ఖలీఫా కోసం తీసుకెళుతున్న ఓడలను దోచుకున్నారు. దీనిపై దాహిర్ను వివరణ అడిగి సరైన సమాధానం లేదనే సాకుతో క్రీ.శ. 712లో మహ్మద్-బీన్-ఖాసిం నేతృత్వంలో దండెత్తాడు. ‘అలోర్’ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో దాహిర్ ఓడి ప్రాణాలు కోల్పోయాడు. భారతీయుల అనైక్యత అరబ్బుల దాడి విజయవంతం కావడానికి తోడ్పడింది. అయితే ఆచార్య లేనప్పూల్ అరబ్బుల సింధు ఆక్రమణను సత్ఫలితాలివ్వని ఘనవిజయంగా వర్ణించాడు.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 8th Lesson ఢిల్లీ సుల్తానుల యుగం Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 8th Lesson ఢిల్లీ సుల్తానుల యుగం

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
బాల్బన్ గొప్పతనాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
ఘియాసుద్దీన్ – బాల్బన్ (క్రీ.శ. 1266 – 1287) : బానిస వంశ పాలకులందరిలోకెల్లా గొప్ప సుల్తాన్ బాల్బన్. ఇతడు క్రీ.శ. 1205లో మధ్య ఆసియాలోని ఒక చిన్న ‘ఇల్బారీ’ తెగకు చెందిన ప్రభువుల కుటుంబంలో జన్మించాడు. .బాల్యంలో ఇతన్ని మంగోలులు దొంగిలించుకుపోయారు. చివరికి ఎన్నో కష్టాలుపడి భారతదేశానికి చేరుకుని, ఇలుట్మిష్ కొలువులో చేరాడు. జీవిత ఆరంభంలో ఢిల్లీలో నీరుమోసే కూలీగా పనిచేసాడు. క్రీ.శ. 1233 నాటికి ఇలుట్మిష్ కొలువులో ‘ఖాస్టార్’ పదవిని పొందాడు. అత్యంత ధైర్యసాహసాలు ప్రదర్శించి క్రీ.శ. 1233 నాటికే ‘చిహల్గనీ’ ముఠాలో సభ్యుడైనాడు. క్రీ.శ. 1240-1242 నాటి మంగోల్ల దాడి నుంచి ఢిల్లీ రాజ్యాన్ని ప్రజలను రక్షించాడు. సుల్తానా నాసిరుద్దీన్ అభిమానం పొందాడు. సుల్తాన్ తన కూతురునిచ్చి వివాహం జరిపించాడు. క్రీ.శ. 1259, 1260 సంవత్సరాల్లో ఢిల్లీ సుల్తానేత్పై జరిగిన మంగోల్ దాడులను వీరోచితంగా ఎదుర్కొని తిప్పికొట్టాడు. ఇతని శక్తిసామర్థ్యాలు, సుల్తాన్తో ఉన్న సాన్నిహిత్యాన్ని జీర్ణించుకోలేని బాల్బన్ రాజ ధర్మ స్వరూపం – రాజకీయ భావాలు : బాల్బన్ సాధించిన గొప్ప విజయాల్లో పేర్కొనదగినది, ఢిల్లీ సుల్తాన్ హోదాను, స్థాయిని, గౌరవాన్ని ఇనుమడింపచేయుటం. బాబర్ దృష్టిలో సుల్తాన్ పదవి పవిత్రమైంది. రాజరికం దైవదత్తం. సుల్తాన్ భూమిపై భగవంతుని ప్రతినిధి. కాబట్టి అతడు సామాన్య మానవులకంటే ఉన్నతుడు. ప్రజలందరూ అతని మాటను శాసనంగా గౌరవించాలి. ఆచరణలో పెట్టాలి. రాజు ధర్మబద్ధంగా పరిపాలించాలి. సుల్తాన్ పదవి హుందా తనాన్ని పెంచడానికై అతడు పర్షియన్, అరబిక్ రాజరిక సాంప్రదాయాలను తన దర్బారులో ప్రవేశపెట్టాడు. సుల్తాన్ పాదాలకు కాని, సింహాసనాన్ని గాని మంత్రులు, సర్దారులు సాష్టాంగ నమస్కారం చేయాలి. దీన్ని సిబ్డి అని అంటారు. సుల్తాన్ కాలును లేదా సింహాసనాన్ని ముద్దుపెట్టుకోవాలి. దీనినే ‘పైబోస్’ అంటారు. ‘పర్షియనుల పండగ’ ‘నౌరోజ్’ను తన ఆస్థానంలో ప్రవేశపెట్టాడు. సర్దారుల కార్యకలాపాలను ఎప్పటికప్పుడు పర్యవేక్షించడానికి గూఢాచారులను నియమించాడు. సుల్తాన్ తన సమానులతోనే తిరగాలి. నలుగురిలో నవ్వరాదు. మద్యం సేవించరాదు. దుఃఖాన్ని బహిరంగంగా వ్యక్తీకరించరాదు. తన నాణేలపై ఖలీపా పేరు ముద్రించాడు. చిహాలనీ – నిర్మూలన : బాల్బన్ ఢిల్లీ సింహాసనం అదిష్టించే నాటికే చిహల్గనీ ముఠా బలోపేతమైంది. గతంలో తాను స్వయంగా, ఆ ముఠా సభ్యుడైన బాల్బన్ దాన్ని విచ్ఛిన్నం చేయడానికి సామ, దాన, భేద, దండోపాయాలు ఉపయోగించాడు. వీని సభ్యులకు గతంలో సుల్తానులు ఇచ్చిన జాగీర్లను రద్దుచేసాడు. ముఠా సభ్యుల్లో కొందరికి పదవులు ఇచ్చి విభజించారు. గూఢాచారి శాఖ నివేదిక ప్రకారం కొందరిని శిక్షించాడు. ఉదా : బెంగాల్ గవర్నరైన (మాలిక్ బక్)ను అవద్ గవర్నరైన హైబతాఖాన్ మొదలైనవారిని అంతమొందించాడు. సుల్తాన్ పదవికి చిహల్గనీ స్వార్థ రాజకీయాల నుంచి శాశ్వత విముక్తి కలిగించాడు.

తుగ్రిలాఖాన్ తిరుగుబాటు : బెంగాల్ గవర్నర్ తుమ్రిలాన్ 1279లో బాల్బను వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేశాడు. బాల్బన్ తిరుగుబాటును అణచివేసి శిరచ్ఛేధం చేయించాడు.

మంగోలుల దండయాత్ర – మహ్మద్ రాజకుమారుని మరణం : బాల్బన్ సుల్తాన్ గా ఉన్న కాలంలో మంగోలులు ‘ ఢిల్లీ, దాని పరిసరాలపై అనేకసార్లు దండయాత్రలు జరిపినారు. వీరి దాడులను రాజ్యాన్ని, ప్రజానీకాన్ని రక్షించడానికై తన కుమారుడైన ‘మహ్మదు’, బందువులైన షేరన్ను, బుగ్రాఖాణ్ను వ్యాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతాలైన ముల్తాన్, -నయానా, దీపాల్పూర్ రాష్ట్రాల వైస్రాయిలుగా నియమించాడు. ఈ ప్రాంతంలో అదనపు సేనలు నిలిపాడు. క్రీ.శ. 1270లో మంగోలులు ‘లాహోర్’ పై దాడి చేసారు. బాల్బన్ స్వయంగా లాహోర్ సందర్శించి సైన్యాన్ని అక్కడ అదనంగా నిలిపాడు. క్రీ.శ. 1286లో జరిగిన మంగోల్ల దాడిని ఎదుర్కొంటూ బాల్బన్ కొడుకైన మహ్మద్ ప్రాణాలు కోల్పోయాడు. ఈ సంఘటనతో బాల్బన్ మానసికంగా, శారీరకంగా కృంగిపోయి 1287లో మరణించాడు. బాల్బన్ మరణాంతరం అతని మనవడు కైకుబాద్ ఢిల్లీ సుల్తాన్ అయినాడు. ఇతడి నాలుగు సంవత్సరాల అసమర్థ పాలనను అవకాశంగా తీసుకొని జలాలుద్దీన్ ఖిల్జీ ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని ఆక్రమించి 1290లో ఖిల్జీ వంశాన్ని స్థాపించాడు.

ప్రశ్న 2.
అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ పరిపాలనా, మార్కెటింగ్ సంస్కరణలను చర్చించండి.
జవాబు.
అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ (1296-1316) : ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని అధిష్టించిన వెంటనే అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ తన మద్దతుదారులైన సర్దారులకు అమీర్లకు అనేక రూపాల్లో బహుమతులు ఇచ్చాడు. ఎవరైతే తన అధికారాన్ని ధిక్కరించారో, వారిని నిర్ధాక్షిణ్యంగా అణచివేశాడు. భారీ సైన్యాన్ని సమకూర్చుకున్నాడు. వారి రిపోర్టుల ఆధారంగా తన వ్యతిరేకులను క్రూరంగా అంతమొందించాడు. బహిరంగంగా మద్యం అమ్మకాన్ని, సేవించడాన్ని నిషేధించాడు. పండుగలు, ఉత్సవాలు జరుపుకొనడానికై ప్రభుత్వ అనుమతి తప్పనిసరి చేశాడు. రాష్ట్రపాలకుల కదలికలపై, గూఢాచారుల నివేదికల ఆధారంగా శిక్షలు విధించాడు.

దండయాత్రలు : అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ గొప్ప సైనిక విజేత. విశాల సామ్రాజ్య నిర్మాత. భారీ సైన్యాలను నియమించాడు. వారికి శిక్షణ ఇచ్చాడు. వారికి జీతభత్యాలు చెల్లించడానికి అవసరమైన ధనం ఖజానాలో లేనందువల్ల మిలిటరీ క్యాంటీన్లను పోలిన దుకాణాలను ఢిల్లీ, భటెండా మొదలైన చోట్ల ఏర్పాటు చేసాడు. మార్కెటింగ్ సంస్కరణలకు శ్రీకారం చుట్టాడు. మంగోల్దాడులను అరికట్టాడు. వేలకొద్ది మంగోల్లను నిర్ధాక్షిణ్యంగా అంతమొందించాడు. వాయవ్య భారతావని సరిహద్దు రక్షణకై అక్కడి కోటలను పటిష్టంచేసి, అదనపు సేవలను నిలిపాడు. గాజీమాలిక్ ఆ ప్రాంతం రక్షణాధికారిగా నియమించాడు. క్రీ.శ. 1296 1325 మధ్యకాలంలో ఉత్తర, మధ్య, దక్షిణ భారతదేశంలోని అనేక రాజ్యాలపై నిరంతర దండయాత్రలు చేసాడు. క్రీ.శ. 1297లో మొదట గుజరాత్పై దండెత్తినాడు. అల్లావుద్దీన్ సేనాధిపతులైన ఉల్లూఖాన్, నస్రతాన్, గుజరాత్లోజైన వాఘేలా వంశానికి చెందిన కర్ణదేవున్ని ఓడించారు. అపార – ధన, కనకరాశులు అల్లావుద్దీన్ సేనల వశమైనాయి.

మార్కెట్ సంస్కరణలు : అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ గొప్ప పరిపాలనవేత్త. సుల్తాన్ అధికారాలను ఎవరూ ప్రశ్నించే హక్కు లేకుండా నిరంకుశంగా పరిపాలన చేశాడు. తన ఆజ్ఞలను, ఆదేశాలను తప్పనిసరిగా ఆచరణలో పెట్టాడు. ధిక్కరించిన వారిని నిర్ధాక్షిణ్యంగా శిక్షించాడు. సమకాలీన చరిత్రకారులైన పెరిష్టా భారీ సిద్ధ సైన్యాన్ని ఏర్పాటు చేసాడనీ, అతని సైన్యం 4,75,000 అశ్వదళం ఉండేదని పేర్కొన్నాడు. ఏ రకమైన మోసాలకు అవకాశం లేకుండా గుర్రాలపై ‘డాగ్’ వేసే పద్ధతి ప్రవేశపెట్టాడు. ప్రతి సైనికుడికి సంబంధించిన వివరాలు ఉన్న ‘హుళియా’ (బయోడాటా) తయారు చేయించాడు. సైన్యానికి చక్కటి శిక్షణ ఇప్పించాడు. సైనికులకు నగదు రూపంలో జీతాలు చెల్లించే పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టాడు. సైనికులకు జీతాలు చెల్లించి, జాగీర్లు ఇచ్చే పద్ధతిని రద్దుచేశాడు. సైనికులకు అవసరమైన ధాన్యాన్ని, ఇతర నిత్యావసర సరుకులను, గుర్రాలను, దాసీలను, మేకలను, వస్త్రాలు, దుప్పట్లు విక్రయించే మండీలను ఏర్పాటు చేశాడు. సుల్తాన్ నిర్ధారించిన ధరలకే ఇక్కడ చౌకగా సైనికులకు అందుబాటులోకి తెచ్చాడు. ‘షహానా-ఇ-మండీ’ కార్యాలయాన్ని ఈ మార్కెటింగ్ సంస్కరణలను పర్యవేక్షించడానికై స్థాపించాడు. ఇది ఢిల్లీ ‘అలమ్ దర్వాజ’ సమీపంలో ఏర్పాటు చేశాడు. మార్కెటింగ్ సంస్కరణలను ధిక్కరించినా, ఆచరణలో పెట్టకపోయినా వర్తకులను శిక్షించడానికి, వారికి లైసెన్సులు జారీ చేయడానికి దివాన్-ఇ-రియాసత్ అనే కార్యాలయాన్ని స్థాపించి దీనికి ఉన్నతాధికారిగా ‘నాయబ్-ఇ-రియాసత్’ అనే ఉన్నతాధికారిని నియమించాడు. అన్ని రకాల వస్తువుల, సరుకుల ధరలు నిర్ణయించి బహిరంగంగా తెలియచేసారు. తక్కువ కొలతలు, తుకాలు వేసి విక్రయించిన వారిని శిక్షించడానికి ప్రత్యేక ఏర్పాట్లు చేశాడు. శిక్షలు చాలా కఠినంగా ఉండేట్లు ఏర్పాట్లు చేశాడు. బానిస, కూలీ పిల్లల ద్వారా వివిధ రకాల వస్తువులను ఖరీదు చేయించి, తక్కువ తూకం వేసిన వర్తకులను కఠినంగా శిక్షించాడు. ఈ మార్కెటింగ్ సంస్కరణలు యావత్ సామ్రాజ్యంలోని అన్ని వర్గాల ప్రజలకూ, అన్ని ప్రాంతాల్లో ఆచరణలో ఉన్నావన్న కొందరి చరిత్రకారుల వాదన సత్యంకాదు. అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ సంస్కరణలు అతని మరణంతోనే అంతరించాయి. అవి ప్రజల ఆమోదంతో కాక సైనిక బలం మీద ఆధారపడి కొనసాగించారు.

అల్లావుద్దీన్ భూమిశిస్తు సంస్కరణలు చేశాడు. గ్రామకరణాల, పట్వారీలవద్ద ఉన్న భూమి రికార్డుల ప్రకారం సర్వే చేయించి, భూమి రికార్డులు, పట్టాదార్ రికార్డులు తయారుచేయించాడు. పెద్ద పెద్ద భూస్వాములు కూడా సుల్తాన్ ఖజానాకు భూమిశిస్తు చెల్లించేటట్లు ఆదేశించాడు. అమలు చేయించాడు. అల్లావుద్దీన్ సైనిక విజయాలు, పరిపాలనా సంస్కరణలు అతనికి మధ్యయుగ చరిత్రలో విశేష స్థానాన్ని సంపాదించి పెట్టాయి.

ప్రశ్న 3.
మధ్యయుగం నాటి భక్తి ఉద్యమంపై ఒక వ్యాసం రాయండి.
జవాబు.
ప్రాచీన కాలం నుంచి మధ్యయుగం వరకు నడిచిన భక్తి ఉద్యమంలో క్రింది ప్రధాన లక్షణాలను గమనించవచ్చు.
1) ఈశ్వరుని ఏకత్వంపై గాఢానురక్తి ప్రధాన లక్షణం. ఇందులో ముక్తి సాధనకై భగవంతుడి కృపను పొందడమే భక్తుడి లక్ష్యంగా భావించబడింది.

2) పూజా పునస్కారాలు, కర్మకాండలను వ్యతిరేకించిన భక్తి ఉద్యమకారులు పవిత్రమైన మనస్సు, జీవనం, మానవత్వం, భక్తి వంటివి అనుసరించడం ద్వారా భగవంతుడి కృపను పొందవచ్చు అని బోధించారు.

3) భక్తి ఉద్యమకారులు ఏకేశ్వరోపాసనను బోధించారు. కొందరు సగుణోపాసనను, మరికొందరు నిర్గుణోపాసనను ప్రోత్సహించారు. వైష్ణవుల్లో సగుణోపాసన ప్రసిద్ధమైంది. వారు శ్రీమహావిష్ణువు అవతారాలైన రాముడు లేదా కృష్ణుడిని తమ దేవుడిగా భావించారు. కాగా నిర్గుణోపాసన విగ్రహారాధనను వ్యతిరేకించింది. దేవుడు సర్వాంతర్యామి, మానవుల హృదయాల్లోనే భగవంతుడు ఉన్నాడు అని వారు ప్రచారం చేశారు. సగుణోపాసన, నిర్గుణోపాసనలను రెండింటినీ చిన్న మార్పులతో శంకరాచార్యుడి అద్వైత సిద్ధాంతములో చెప్పబడ్డాయి.

4) ఉత్తర, దక్షిణ భారతదేశ భక్తి ఉద్యమకారులు జ్ఞానం పొందడం ‘భక్తి’లో భాగంగా చెప్పారు. నిజమైన జ్ఞానాన్ని పొందేందుకు గురువు అవసరమని వారు బోధించారు.

5) భక్తి ఉద్యమకారులందరూ కుల వ్యవస్థను వ్యతిరేకించారు. అందువల్ల తక్కువ కులాలవారికి వారు ఆశాజ్యోతి అయ్యారు. భక్తి ఉద్యమకారుల్లో అధికమంది తక్కువ వర్గాల నుంచి వచ్చిన వారు కావడం విశేషం. నామదేవుడు (1270–1350), దర్జీ కుటుంబం, తుకారామ్ (1601-1649) శూద్ర కుటుంబం, కబీర్ దాస్ ముస్లిం మతంలోని నేతకుటుంబం నుంచి వచ్చారు.

6) భక్తి ఉద్యమకారులు పూజారుల పెత్తనాన్ని, సంస్కృత భాషను వ్యతిరేకించారు. ప్రజల భాషలోనే తమ సిద్ధాంతాలను ప్రచారం చేశారు. అందువల్ల బెంగాలీ, గుజరాతీ, మరాఠి, హిందీ వంటి ప్రాంతీయ భాషలకు స్వర్ణయుగం ప్రారంభమై అభివృద్ధి చెందాయి.

ఈ విధంగా భారతీయ సమాజంలోని అన్ని వర్గాలను భక్తి ఉద్యమం ఆకర్షించింది. హిందూ ప్రజల్లో నూతన నమ్మకాన్ని కలిగించేలా హిందూ మతాన్ని సంస్కరించి, హిందూ, ముస్లిం ప్రజల మధ్య సహృద్భావం సాధించడమే భక్తి ఉద్యమకారుల ప్రధాన లక్షణాలు.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
ఇలుట్మిష్ సాధించిన విజయాలను వివరించండి.
జవాబు.
ఇలుట్మిష్ (క్రీ.శ. 1211 – 1236) : ఢిల్లీ సుల్తానుల్లో ఇల్ల్యుట్మిష్ పరిపాలించిన పదహేనేండ్ల కాలానికి ఒక ప్రత్యేకత ఉంది. ఇతడు సాధారణ బానిసస్థాయి నుంచి సుల్తాన్ స్థాయికి ఎదిగినాడు. శక్తిసామర్థ్యాలకు పట్టుదలకు, విశ్వాసానికి ప్రతీక ఇట్టుట మిష్, కుతుబుద్దీన్ ఐబక్ వద్ద బానిసగా పనిచేసాడు. సైన్యాలను నడపడంలో గొప్ప దిట్ట. తన తెలివితేటలచే సుల్తానును ఒప్పించి అతని కుమార్తెనే వివాహమాడాడు.

తన పరిపాలనా కాలంలో అంతరంగిక తిరుగుబాట్లను, విదేశీ దాడులను ధైర్యంగా ఎదుర్కొన్నాడు. క్రీ.శ. 1214లో గజనీ రాజ్యపాలకుడైన ‘తాజాఉద్దీనాల్డజ్’, ఢిల్లీపై దండెత్తి రాగా దాన్ని ఇలుట్మిష్ తిప్పికొట్టాడు. తన అధికారాన్ని అంగీకరించక, తిరుగుబాటు లేవదీసిన ముల్తాన్ గవర్నర్ ‘నాసిరుద్దీన్ కబాచాను’ క్రీ.శ. 1217లో అణచివేసాడు. ఇతడు బెంగాల్లో చెలరేగిన తిరుగుబాటును అణచివేసాడు. క్రీ.శ. 1227 నాటికి ఇలుట్మిష్ రాజ్య హద్దులు, అధికారం ఢిల్లీ, గ్వాలియర్, ముల్తాన్, ఉచ్, గుజరాత్, బెంగాల్, మాండా, మాళ్వాల వరకు విస్తరించింది. .ఢిల్లీ సుల్తాన్గా ఇల్గుట్మిష్ ‘ఖలీఫా’ను గౌరవించాడు. క్రీ.శ. 1229లో మొదటి ముస్లిం సుల్తాన్ అబ్లాసిద్ ఖలీఫా అల్ మస్తాన్ బిల్హ’ నుంచి అధికారికంగా ఢిల్లీ సుల్తాన్గా గుర్తింపు పొందాడు. ఇతడి మరో గొప్ప విజయం, ఢిల్లీపై జరిగిన చెంఘీజ్ ఖాన్ నేతృత్వంలో జరిగిన మంగోల్ దండయాత్రను తిప్పికొట్టుట.

ఇల్టుట్మిష్ గొప్ప రాజనీతిజ్ఞుడు, పరిపాలనవేత్త, భారతదేశంలో ముస్లిం పరిపాలనా వ్యవస్థకు రూపకల్పన చేసి ఆచరణలో పెట్టినది ఇతడే. భారీ సైన్యాన్ని పోషించాడు. ‘ఇక్తా’ దారీ పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టాడు. ఇతని కాలంలో ‘చిహల్గనీ’ ముఠా (40 మంది స్వార్థ సర్దారుల ముఠా) ఏర్పడింది.

ప్రశ్న 2.
రజియా సుల్తానా గురించి వివరించండి.
జవాబు.
ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని అధిష్టించిన ఏకైక మహారాణి సుల్తానా రజియా. ఇట్టుట్మిష్ కొడుకులు సమర్థులు కానందువల్ల తన వారసురాలిగా తన కుమార్తె రజియాను సుల్తానుగా ప్రకటించాడు. కాని ఇలుట్మిష్ మరణానంతరం ఢిల్లీ సర్దారులు ఇలుట్మిష్ కొడుకుల్లో పెద్దవాడైన ఫిరోజ్ షాను ఢిల్లీ సుల్తాన్ ప్రకటించారు. అయితే అతడు వ్యసనపరుడు కావటంచేత అతడి తల్లి షా తుర్కాన్ పాలించసాగింది. కాని ఆమె అవినీతిపరురాలవటం చేత రజియా సైనికదళ సానుభూర్తి తో ఫిరోజ్న వధించి, ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని (క్రీ.శ. 1236-1240) అధిష్టించింది. ఈమె గొప్ప ధైర్య సాహసాలున్న స్త్రీ, సైన్యాలను నడపటంలోను, ప్రభుత్వ నిర్వహణలోను కడు సమర్థురాలు. కాని ఒక స్త్రీ సుల్తాను కావటం తురుష్క సర్దారులు అవమానంగా భావించారు. ఇట్టుటిష్ కాలంలో బానిసలుగా చేరిన వీరు క్రమంగా అమీరులై తమ ప్రాబల్యమును పెంచుకొని ఒక కూటమిగా ఏర్పడ్డారు. ఈ కూటమినే చిహల్గనీ అంటారు. ఈ కూటమి రజయాకు వ్యతిరేకంగా కుట్రలు పన్నసాగింది. చిహల్గ్న నిరంకుశాధికారాలను నిర్మూలించి, సుల్తాన్ అధికారమును పెంపొందించటానికి రజియా కొన్ని చర్యలు చేపట్టింది. తురుష్కులు కాని వారికి అనేక ఉన్నతో ద్యోగములలో నియమించింది. రాష్ట్ర గవర్నర్లుగా కొత్త వారిని ఎంపిక చేసింది. మాలిక్ యాకూబ్ అనే అబిసీనియా బానిసను అత్యంత గౌరవప్రదమైన అశ్వదళాధిపతిగా నియమించి అతని పట్ల ప్రత్యేక అభిమానాన్ని ప్రదర్శించింది. రజియా యాకూబైపై అభిమానము చూపటాన్ని సహించలేని ఢిల్లీ సర్దారులు రజియాను పదవీచ్యుతురాలిగా చేయుటకు భటిండా రాష్ట్ర పాలకుడైన కబీర్ ఖాన్తో చేతులు కలిపి రజియాపై కుట్రచేసి ఆమెను అంతము చేయదలచారు. ఈ విషయము తెలిసిన రజియా అపార సైనిక బలముతో బయలుదేరి మొదట లాహోర్ పాలకుడైన కబీర్ ఖాన్ తిరుగుబాటును అణచివేసింది. కాని అల్ తునియా చేతిలో ఓటమి పొంది బందీగా చిక్కుకుంది. ఢిల్లీ సర్దారులు యాకూబు ‘వధించారు. అంతట రజియా ఢిల్లీ నుంచి పారిపోయి. అల్లునియాను వివాహం చేసుకొని పెద్ద సైన్యాన్ని సమకూర్చుకొని ఢిల్లీపై దండెత్తింది. కాని మార్గమధ్యంలోనే రజియా, అల్ తునియాలు హత్యకు (క్రీ.శ 1240) గురయ్యారు.

ప్రశ్న 3.
అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ మార్కెటింగ్ సంస్కరణలను చర్చించండి.
జవాబు.
ఢిల్లీ సుల్తానుల్లో అత్యంత ప్రతిభావంతుడైన పరిపాలనావేత్తగా అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ కీర్తింపబడ్డాడు. ప్రపంచ విజేత కావాలని భారీ సైన్యాన్ని పోషించి వారికి జీతం చెల్లించలేక, ప్రతి సైనికుడికి నెల జీతం 234 టంకాలుగా నిర్ణయించాడు. ఈ జీతంతోనే సుఖప్రదమైన జీవితం గడపడానికి నిత్యావసర సరుకుల ధరలను నియంత్రించి సరఫరా చేయించాడు. నిర్ధారిత సైనిక శిబిరాలున్న చోట నిర్ణీత ధరలకు సుల్తాన్ నుంచి లైసెన్స్ పొందిన వర్తకుల ద్వారా సరుకుల అమ్మకాలను ఏర్పాటు చేయించాడు. దీని వలన సైనికులు లాభపడ్డారు. అన్ని వర్గాల వారికి ఈ సౌకర్యం లేదు. మార్కెటింగ్ సంస్కరణలు పర్యవేక్షించడానికి ‘మాలిక్ యాకూబ్’ అనే అధికారిని నియమించాడు. మార్కెట్ సంస్కరణలు, ధరల నియంత్రణ చేసే శాఖకు దివాన్-ఇ-రియానత్, దానికి ఉప అధికారిగా ‘షహాన-ఇ-మండీ’ నియమించాడు. బి. సంస్కరణలు పకడ్బందీగా అమలు చేసి, తూనికలు, తూకలు, కొలతల్లో మోసానికి పాల్పడిన వర్తకులను కఠినంగా శిక్షించాడు.

ఈ సంస్కరణల ఫలితంగా సైనికులకు చెల్లించిన 234 టంకాల్లో అన్ని ఖర్చులు పోనూ కొంత ధనం మిగిలేదని సైనికులు సంతృప్తి చెందేవారని మొగల్ చక్రవర్తుల సైన్యం కంటే మెరుగ్గా అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ సైన్యం జీవించారని

ప్రశ్న 4.
మహ్మద్ – బీన్ – తుగ్లక్ కరెన్సీ నాణేలపై ఒక వివరణ రాయండి.
జవాబు.
మహ్మద్-బీన్-తుగ్లక్ ఢిల్లీ సింహాసనము అధిష్టించేనాటికి అతని సామ్రాజ్యంలో వెండి, బంగారు లోహాలతో చేసిన టంకా, జిటాల్ వంటి నాణాలు వాడుకలో ఉన్నాయి. కాని అదేకాలంలో బంగారం, వెండి లోహాల తీవ్ర కొరత ఏర్పడింది. ఈ సమస్యను అధిగమించడానికై సుల్తాన్ కొత్త పథకం రూపొందించాడు. కాని స్పష్టమైన మార్గ నిర్దేశనాలు లేనందువల్ల రాగి, ఇత్తడి నాణాలు ప్రతి కంసాలి ఇంట్లో ముద్రించబడ్డాయి. ద్రవ్యం విలువ గణనీయంగా పడిపోయింది. తప్పును గ్రహించిన సుల్తాన్ టోకెన్ కరెన్సీని రద్దు చేశాడు. అప్పటికే చాలా నకిలీ నాణాలు మార్కెట్లో చెలామణి అయ్యాయి. చివరకు ఈ పథకాన్ని సుల్తాన్ రద్దు చేశాడు.

ప్రశ్న 5.
సికందర్లోడి సాధించిన విజయాలు.
జవాబు.
1451-1481 మధ్యకాలంలో పాలించిన బహలూల్ క్రీ.శ. 1481లో మరణించాడు. ఇతని కుమారుడైన సికిందర్ డీ ఢిల్లీ సింహాసనం అధిష్టించాడు. ఇతడు క్రీ.శ. 1489-1517 వరకు పాలించాడు. ఇతడు సమర్థుడు. ఢిల్లీ సింహాసనంపై ’25 ఏండ్లకుపైగా తన ఆధిపత్యం కొనసాగించాడు. బీహార్ను జయించి తన ఆధిపత్యాన్ని నెలకొల్పాడు. అనేకమంది రాజపుత్ర యోధులను ఓడించాడు. పంజాబ్పై సుల్తాన్ అధికారాన్ని నెలకొల్పాడు. ఇతడు మంచి పరిపాలనావేత్త, రోడ్లు, రహదారులు వేయించాడు. నీటిపారుదల వసతులు కల్పించాడు. హిందువుల పట్ల ఇతడు క్రూరంగా వ్యవహరించి, అనేక దేవాలయాలను ధ్వంసం చేసాడు. క్రీ.శ. 1517లో ఇతడు మరణించాడు.

ప్రశ్న 6.
ఫిరోజ్ తుగ్లక్ పరిపాలనా సంస్కరణలను చర్చించండి.
జవాబు.
మహమ్మద్ బీన్ తుగ్లక్ మరణానంతరం అతని పినతండ్రి కుమారుడు ఫిరోజా తుగ్లక్ ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని (క్రీ.శ. 1351-1388) అధిష్టించాడు. అధికారంలోకి వచ్చిన వెంటనే మహమ్మద్ బీన్ తుగ్లక్ వైఫల్యానికి దారితీసిన కారణాలను గుర్తించి వాటిని సరిదిద్దటానికి పూనుకున్నాడు.
1) యమునా నది నుంచి హిస్సార్ వరకు, సట్లేజ్ నుండి గాగ్రా వరకు, సిరూర్ పరిసర ప్రాంతాల నుంచి హన్సీ వరకు, గాగ్రా నుంచి ఫిరోజాబాద్ వరకు, యమునా నది నుంచి ఫిరోజాబాద్ వరకు మొత్తం ఐదు కాలువలను త్రవ్వించి నీటి వనరులను కల్పించి, బంజరు భూములను సాగులోనికి తీసుకువచ్చి వ్యవసాయమును అభివృద్ధి చేశాడు. దీనివల్ల నీటి పారుదల పన్ను రూపంలో చాలా ఆదాయం రావటమే కాక బంజరు భూముల సాగువల్ల భూమి శిస్తు కూడా గణనీయంగా పెరిగింది.

2) ఫతేబాద్, హిస్సార్, ఫిరోజాబాద్, జౌన్పూర్ మొదలగు నగరాలను నిర్మించాడు. ఢిల్లీ చుట్టూ 1200 ఉద్యానవనాలను వేయించాడు. మహమ్మదీయ పకీర్లకు, హిందూ సన్యాసులకు ఎంతో ధనాన్ని విరాళాలుగా ఇచ్చాడు. దివానీ ఖైరత్ అ ౫౦ ఒక భవనాన్ని నిర్మించి దానిలో పేద మహమ్మదీయ బాలికలకు వివాహాలు జరిపించేవాడు.

3) సిద్ధ ఏర్పాటు చేయక సామంతరాజులు సరఫరా చేసే సైన్యం మీదనే ఆధారపడ్డాడు.

4) బానిసల అవసరాల కోసం ఒక ప్రత్యేక శాఖను ఏర్పాటు చేశాడు. ఈ శాఖ కింద 1,80,000 మంది బానిసలుండే వారు. వీరి నిర్వహణ ఖజానాకు చాలా భారమైంది. పైగా బానిసలు రాజ్య వ్యవహారాల్లో జోక్యం చేసుకొని అనేక కుట్రలు చేసి సుల్తానత్ పతనానికి కారకులయ్యారు.

5) శిస్తును వసూలు చేసుకొనే అధికారాన్ని సర్దారులకిచ్చాడు. కఠిన శిక్షలను రద్దు చేశాడు.

6) రాజ్య పాలనలలో ఉలేమాలను జోక్యం చేసుకోనిచ్చాడు. మత మౌఢ్యంతో ఒరిస్సాలోని భువనేశ్వర ఆలయం, మాళ్వాలోని నాగర్ కోట ఆలయాల ధ్వంసం చేశాడు. ఇతడు షియాల పట్ల కఠినంగా ఉన్నాడు. ఇతని మతవిధానం వలన ప్రజల్లో వ్యతిరేకత పెరిగింది.

ప్రశ్న 7.
బాల్బన్ రాజరిక ధర్మాన్ని వర్ణించండి.
జవాబు.
ఢిల్లీ సుల్తాన్ హోదాను, అధికారాన్ని, సార్వభౌమత్వాన్ని పరిరక్షించడానికి ఇనుమడింపచేయడానికి బాల్బన్ తన రాజకీయ అభిప్రాయాలను ఆచరణలో పెట్టి విజయం సాధించాడు. బాల్బన్ తన రాజకీయ అభిప్రాయాలను ఆచరణలో పెట్టి విజయం సాధించాడు బాల్బన్. ‘రాజరికం దైవదత్తం’ అని ప్రగాఢంగా విశ్వసించాడు. ‘నియాబత్-ఇ-ఖుదాయి’ (కింగ్ ఈజ్ ది వైస్ రిజెన్సీ ఆఫ్ గాడ్ ఆన్ ఎర్త్) ‘రాజు భూమండలంపై భగవంతుని ప్రతినిధి, నీడ అని అతని భావం’, సుల్తాన్ హోదాకు గౌరవస్థానం కల్పించి, ప్రజల్లో, సర్దారుల్లో, ఉన్నతాధికారుల్లో అతనంటే ప్రత్యేక గౌరవభావన పెంపొందించి బాల్బన్ అనేక కొత్త ఆచారాలు, సంప్రదాయాలు, నియమ నిబంధనలు ప్రవేశపెట్టాడు. రాజరికం ‘నిరంకుశత్వానికి ప్రతిబింబం’ అని తన కుమారుడైన బుఖాన్కు బోధించాడు. తాను ‘జిల్లీ ఇల్హా’ (భగవంతుని నీడ) అని ప్రకటించాడు. సుల్తాన్ పట్ల గౌరవాన్ని పెంపొందించాలన్న లక్ష్యంతో పర్షియన్ సుల్తానుల దర్బారులో ఆచరణలో ఉన్న ‘జమిన్బోస్’, ‘ఫాయిబోస్’ సుల్తాన్కు సాష్టాంగ నమస్కారం చేయడం లేదా సుల్తాన్ పాదాలను గాని సింహాసనాన్ని గాని ముద్దుపెట్టుకోవడం వంటి పద్ధతులు ప్రవేశపెట్టాడు.

సుల్తాన్ అన్ని వేళలా రాజదర్పం ఉట్టిపడేలా రాజదుస్తుల్లో కనబడాలని కోరుకొన్నాడు. తాను సుల్తాన్ పదవిచేపట్టిన తరువాత తన హోదాకు తగిన అధికారులతోనే మాట్లాడేవాడు. బహిరంగంగా సమావేశాల్లో నవ్వేవాడు కాదు. దర్బారులో మద్యం సేవన, జూదం ఆడటం నిషేధించాడు. క్రమశిక్షణకు ప్రాధాన్యత కల్పించాడు. తాను ముద్రించిన నాణాలపై ఖలీఫా పేరును ముద్రించాడు. సుల్తాన్ పట్ల ప్రజలు, అధికారులు గౌరవంతో ప్రేమతో వ్యవహరించాలనీ, అదే విధంగా సుల్తాన్ ప్రజలను తన కన్నబిడ్డల్లా భావించి వారి సంక్షేమానికి సర్వవేళలా శ్రమించాలని పేర్కొన్నాడు. పటిష్టమైన క్రమశిక్షణ కలిగిన సైన్యం రాజ్య రక్షణకు అత్యావశ్యకమని గుర్తించి అనేక సైనిక సంస్కరణలు చేశాడు. ‘దివాన్-ఇ-ఆరీజ్’ (సైన్య వ్యవహారాలు) శాఖాధిపతులుగా తనకు విశ్వాసపాత్రుడైన ఇమాద్-ఉల్-ముల్క్న నియమించాడు. సైనికులకు జీతభత్యాల ఏర్పాటు చేశాడు. జాగీరులను రద్దుచేయించాడు. ప్రతి సైనికుడికి శిక్షణ ఇవ్వాల్సిన బాధ్యత దివాన్-ఇ-అరీజ్ శాఖకు, ఉన్నత సైనికాధికారులకు అప్పగించాడు. కోటలను నిర్మించారు. పాత కోటలకు మరమ్మత్తులు చేయించాడు.

ప్రశ్న 8.
సూఫీలపై ఒక వివరణ రాయండి.
జవాబు.
మధ్యయుగ భారతదేశంలో భక్తి ఉద్యమం లాగానే సూఫీ ఉద్యమం కూడా హిందూ ముస్లింలను ఒకే వేదికపైకి తేవటానికి ప్రయత్నించింది. ముస్లిం మత విశ్వాసానికి మరొక పేరే సూఫీమతం. అరేబీ ప్రారంభమై తరువాత భారతదేశానికి వ్యాప్తి చెందింది. సూఫీమతాన్ని భారతదేశానికి తెచ్చి దక్కుతుంది.

క్రీ.శ 19వ శతాబ్దంలో ‘సూఫీఇజం’ అనే ఆంగ్లపదం వాడుకలోని వచ్చింది. సూఫీ అనే పదం ‘తసావూఫ్’ అనే ఇస్లాం గ్రంథాల్లో ఉంది. ‘సఫా’ అనే పదం నుంచి సూఫీ ఆవిర్భవించిందని కొందరు పండితులు అభిప్రాయపడ్డారు. మరికొందరు ‘సుఫా” అనే పదం నుంచి ఆవిర్భవించిందని పేర్కొన్నారు. ‘సుఫా’ అంటే మహ్మద్ మసీదు వెలుపల ఆయన శిష్యులు మత సమావేశాలను జరిపే ‘అరుగు’ అని అర్థం. బస్రాకు చెందిన జహీజ్ మొదటిసారిగా సూఫీ అనే పదాన్ని ఉపయోగించాడు. క్రీ.శ 10వ శతాబ్దం కంటే పూర్వం సూఫీ మతం అరేబియా, పర్షియా ప్రజల సాంఘిక, మత జీవనాన్ని ప్రభావితం చేసింది. భగవంతుడిని ప్రేమించడమే అతన్ని చేరే ప్రధాన మార్గమని సూఫీ బోధకుల దృఢ నమ్మకం. ఎక్కువ మంది సూఫీ బోధకులు సమాజానికి దూరంగా ఏకాంతంగా గడిపి మోక్ష సాధనకై ప్రయత్నించారు. ఉలేమాల ఆధిపత్యాన్ని వారి ఖురాన్ వర్గీకరణను సూఫీ బోధకులు వ్యతిరేకించారు. ఉలేమాలు ఖురాన్ వాస్తవ స్ఫూర్తి అయిన ప్రజాస్వామ్య సమానత్వ భావాలకు వ్యతిరేకంగా వ్యవహరించేవారు. సూఫీ బోధకులు హిందూ, జైన, బౌద్ధ, క్రైస్తవ, జొరాస్ట్రియన్ మతాల వల్ల ప్రభావితులయ్యాయి.

హిజ్రా యుగానికి చెందిన మొదటి రెండు శతాబ్దాల్లో సూఫీ బోధకులు పశ్చాత్తాపం, దేవుడిపై విశ్వాసం వంటి . ప్రాథమిక సూత్రాలకు అధిక ప్రాధాన్యత ఇచ్చారు. వారు కఠిన నియమాలను పాటించారు. మంచి ప్రవర్తన, స్వయంకృషి, సమానత్వాన్ని బోధించారు. వారు గురువులను ‘పీర్’గా గౌరవంగా పిలిచేవారు. వారు బహుమతులను స్వీకరించక దయ, నిరాడంబరత, సహనం, దైవంపై అపార విశ్వాసం, మోక్షాలను విశ్వసించారు.

ప్రశ్న 9.
చిష్ఠీశాఖ – దాని ప్రాధాన్యతను వివరించండి.
జవాబు.
భారతదేశంలోని చిట్టీ, సూఫీ బోధకుల్లో ఖ్వాజా మొయినుద్దీన్ శిష్యులైన షేక్ హమీదుద్దీన్, షేక్ కుతుబుద్దీన్ భక్తియార్ కాకిలు ప్రధానమైనవారు. వారు సమానత్వాన్ని బోధిస్తూ సామాన్య జీవితాన్ని గడిపారు. శాకాహారులైన వారు స్థానిక హిందువులతో సన్నిహితంగా మెలిగారు. రాజపోషణ, దానాలు తీసుకోవడాన్ని వారు వ్యతిరేకించారు. గాత్ర, వాయిద్య సంగీతాలలో గొప్ప ఆధ్యాత్మికత ఉన్నట్లువారు పేర్కొన్నారు. భక్తియార్ కాకికి ఆధ్యాత్మిక సంగీతం అంటే ఇష్టం. సూఫీ బోధకులు, తమ ఆశ్రమాల్లో ఏర్పాటు చేసిన హిందూ, ముస్లిం సంగీత విభావరులు అశేష ప్రజానీకాన్ని ఆకట్టుకొన్నాయి.

షేక్ ఫరీద్ లేదా బబాఫరీద్ ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలానికి చెందిన మరొక సూఫీ బోధకుడు. అతడు అతి సామాన్య జీవితాన్ని గడిపాడు. భక్తి బోధకుల సంగీతాన్ని ఇష్టపడేవాడు. ఆయన శిష్యుల్లో నిజాముద్దీన్ అలియా ముఖ్యుడు. ఢిల్లీలోని ఘజియాపూర్లో తన కేంద్రాన్ని ఏర్పాటు చేశాడు.

హజరత్ నిజాముద్దీన్ వినయశీలి. ఇతడు అత్యంత సామాన్య జీవితాన్ని గడిపాడు. పేదవారిని ప్రేమించాడు. ఢిల్లీ సుల్తానుల బహుమానాలను ఆయన తిరస్కరించాడు. నసీరుద్దీన్ చిరాగ్, షేక్ సలీం చిష్టిలు ఆయన ప్రధాన శిష్యులు. షేక్ సలీమ్ చిప్టీ అక్బర్ సమకాలీకుడు. ఇతని సిద్ధాంతాలు, జీవనవిధానం అక్బర్ను తీవ్రంగా ప్రభావితం చేశాయి. అక్బర్ స్వయంగా ఫతేపూర్ సిక్రిని సందర్శించి చిష్టీ ఆశీస్సులను పొందాడు. తనకు కుమారుడు జన్మించాక అతనికి సలీమ్ అని అక్బర్ నామకరణం చేశాడు. చిష్టీ సమాధిపై అక్బర్ నిర్మించిన దర్గా ఉరుసు సందర్భంగా అన్ని ప్రాంతాల, అన్ని మతాల ప్రజలను విశేషంగా ఆకర్షిస్తూ ఉంది.

ప్రశ్న 10.
భక్తి ఉద్యమంలో రామానందుడు, కబీర్ ల పాత్రను పేర్కొనండి.
జవాబు.
రామానందుడు : భక్తి ఉద్యమ ప్రవక్తలలో మొదటివాడు రామానందుడు. తమ సొంత బ్రాహ్మణ కులానికి చెందినవారి ఆధిపత్యాన్ని తిరస్కరించాడు. గంగాతీర ప్రాంతంలో తన సిద్ధాంత ప్రచారానికి హిందీ భాషను ఉపయోగించారు. రామానుజాచార్యుల విశిష్టాద్వైత మతాన్ని స్వీకరించి మరింత ప్రచారం కల్పించాడు. సాంఘిక దురాచారాలను, కర్మకాండలను తిరస్కరించిన రామానందుడు సంస్కృతం, హిందీ భాషకు ప్రాధాన్యం ఇచ్చాడు. తన రచన ‘ఆనంద భాష్యం’లో శూద్రులు వేదాలను అధ్యయనం చేయడాన్ని గుర్తించలేదు. తక్కువకులం వారిని శిష్యులుగా స్వీకరించాడు. ఇతని శిష్యుల్లో ధర్మాజాట్, సేనానాయి బ్రాహ్మణుడు, రవిదాస్ చర్మకారుడు, కబీర్ మహ్మదీయుడు, మహిళలు కూడా తన శిష్యులయ్యారు. వారిలో పద్మావతి, సురస్త్రీలు.

కబీర్ (1440–1510) : కబీర్ మధ్యయుగంలోని ప్రముఖ సంఘ, మతసంస్కర్త. రామానందుడి శిష్యుల్లో కబీర్ విప్లవ భావాలు కలవాడు. తన గురువు సాంఘిక సిద్ధాంతానికి అచరణాత్మక రూపును ప్రసాదించాడు. కబీర్ కులవ్యవస్థను ఖండించాడు. ఇతడు విగ్రహారాధనను, కర్మకాండలను ఖండించాడు. తీర్థయాత్రలను చేయడాన్ని వ్యతిరేకించాడు. మహిళల పరదా పద్ధతిని తిరస్కరించాడు. కబీర్ సాధారణ జీవనాన్ని విశ్వసించాడు. కబీర్ స్వయంగా బట్టలు కుట్టి వాటిని మార్కెట్లో విక్రయించాడు. ఆయనకు ‘లోయ్’ అనే మహిళతో వివాహం అయ్యింది. ఆయన కుమారుడు కమల్. ఆలోచనా పరుడు, భక్తుడు, దేవుడు ఒక్కడే అని కబీర్ విశ్వాసం. రాముడు, రహీం ఒక్కరే అని ప్రచారం చేశాడు. హిందూ-ముస్లింల మధ్య మైత్రి సాధించడానికి కబీర్ తీవ్రంగా కృషి చేశాడు. “హిందూ, ముస్లింలు ఇద్దరూ సర్వోన్నతమైన భగవంతుడి బిడ్డలు అని స్పష్టంగా అనేకసార్లు గట్టిగా చెప్పిన మొట్టమొదటి సాంఘిక, మతసంస్కర్త కబీర్” అని కె.ఎస్. లాల్ అనే పండితుడు పేర్కొన్నాడు. కబీర్ శిష్యులను “కబీర్ పంథీస్” అని అంటారు. కబీర్ రచించిన దోహాలకు ‘బీజక్’ అని పేరు. వీరు ఇరువురు ఒకే మట్టితో చేసిన రెండు కుండల వంటి వారని కబీర్ పేర్కొన్నాడు. “పవిత్రమైన హృదయం లేకుండా విగ్రహాన్ని ఆరాధించడం వల్ల, గంగానదిలో స్నానమాచరించడం వల్ల ప్రయోజనం ఏముంది ? మక్కాకు యాత్ర చేయడం వల్ల ప్రయోజనం ఏముంది ?” అని కబీర్ ప్రశ్నించాడు.

ప్రశ్న 11.
భక్తి ఉద్యమ ప్రభావాన్ని చర్చించండి.
జవాబు.
ప్రాచీన కాలం నుంచి మధ్యయుగం వరకు నడిచిన భక్తి ఉద్యమంలో క్రింది ప్రధాన లక్షణాలను గమనించవచ్చు.
1) ఈశ్వరుని ఏకత్వంపై గాఢానురక్తి ప్రధాన లక్షణం. ఇందులో ముక్తి సాధనకై భగవంతుడి కృపను పొందడమే భక్తుడి లక్ష్యంగా భావించబడింది.

2) పూజా పునస్కారాలు, కర్మకాండలను వ్యతిరేకించిన భక్తి ఉద్యమకారులు పవిత్రమైన మనస్సు, జీవనం, మానవత్వం, భక్తి వంటివి అనుసరించడం ద్వారా భగవంతుడి కృపను పొందవచ్చు అని బోధించారు.

3) భక్తి ఉద్యమకారులు ఏకేశ్వరోపాసనను బోధించారు. కొందరు సగుణోపాసనను, మరికొందరు నిర్గుణోపాసనను ప్రోత్సహించారు. వైష్ణవుల్లో సగుణోపాసన ప్రసిద్ధమైంది. వారు శ్రీమహావిష్ణువు అవతారాలైన రాముడు లేదా కృష్ణుడిని తమ దేవుడిగా భావించారు. కాగా నిర్గుణోపాసన విగ్రహారాధనను వ్యతిరేకించింది. దేవుడు సర్వాంతర్యామి, మానవుల హృదయాల్లోనే భగవంతుడు ఉన్నాడు అని వారు ప్రచారం చేశారు. సగుణోపాసన, నిర్గుణోపాసనలను రెండింటినీ చిన్న మార్పులతో శంకరాచార్యుడి అద్వైత సిద్ధాంతములో చెప్పబడ్డాయి.

4) ఉత్తర, దక్షిణ భారతదేశ భక్తి ఉద్యమకారులు జ్ఞానం పొందడం ‘భక్తి’లో భాగంగా చెప్పారు. నిజమైన జ్ఞానాన్ని పొందేందుకు గురువు అవసరమని వారు బోధించారు.

5) భక్తి ఉద్యమకారులందరూ కుల వ్యవస్థను వ్యతిరేకించారు. అందువల్ల తక్కువ కులాలవారికి వారు ఆశాజ్యోతి అయ్యారు. భక్తి ఉద్యమకారుల్లో అధికమంది తక్కువ వర్గాల నుంచి వచ్చిన వారు కావడం విశేషం. నామదేవుడు (1270–1350), దర్జీ కుటుంబం, తుకారామ్ (1601-1649) శూద్ర కుటుంబం, కబీర్దాస్ ముస్లిం మతంలోని నేతకుటుంబం నుంచి వచ్చారు.

6) భక్తి ఉద్యమకారులు పూజారుల పెత్తనాన్ని, సంస్కృత భాషను వ్యతిరేకించారు. ప్రజల భాషలోనే తమ సిద్ధాంతాలను ప్రచారం చేశారు. అందువల్ల బెంగాలీ, గుజరాతీ, మరాఠీ, హిందీ వంటి, ప్రాంతీయ భాషలకు స్వర్ణయుగం ప్రారంభమై అభివృద్ధి చెందాయి.

ప్రశ్న 12.
అల్లావుద్దీన్ – ఖిల్జీ సామ్రాజ్యపటంలో ఈ కింది పట్టణాలను, ప్రదేశాలను గుర్తించండి.
(ఎ) లాహోర్
(బి) ముల్తాన్,
(సి) అజ్మీర్,
(డి) మధుర,
(ఇ) రణతంబోర్
(ఎఫ్) చితోడ్
జవాబు.

ప్రశ్న 13.
విజయనగర సామ్రాజ్య విస్తీర్ణాన్ని ఇచ్చిన పటంలో చూపి ఈ క్రింది నగరాలను గుర్తించండి.
(ఎ) హంపి
(బి) కంపిలి
(సి) పెనుగొండ
(డి) చంద్రగిరి
(ఇ) రాయచూర్
(ఎఫ్) ముద్గల్
(జి) ఉదయగిరి
జవాబు.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
కుతుబుద్దీన్ ఐబక్
జవాబు.
ఇతడు మహ్మద్ ఘోరీ వద్ద బానిస. విశ్వసనీయతకు, నిజాయితీకి, సమర్ధతకు మారుపేరు. ఇతడు మహ్మద్ ఘోరీ మరణానంతరం భారతదేశంలోని తన ఆధీనంలో ఉన్న ఘోరీ రాజ్యానికి సుల్తాన్ ప్రకటించుకున్నాడు. సుల్తాన్ అయిన తర్వాత అనేక తిరుగుబాట్లను సమర్థవంతంగా అణచివేశాడు. ఇతడు అనేకమంది కవి, పండితులను ఆదరించాడు. ఇతడికి ‘లాభక్ష్’ (లక్షల రూపాయలు ఇచ్చేవాడు) అని బిరుదు. భారతదేశంలో ఇస్లాం విజయానికి, ఇస్లాం మత వ్యాప్తికి చిహ్నంగా ఢిల్లీ నగరంలో కుతుబ్మనార్ నిర్మాణానికి పునాదులు వేశాడు. ప్రసిద్ధ చరిత్రకారుడు ఈశ్వరీప్రసాద్ భారతదేశంలోని ముస్లిం విజేతలలో ఇతడు అగ్రగణ్యుడని పేర్కొన్నాడు. క్రీ.శ. 1210 లాహోర్లో బౌగాన్(పోలో) ఆడుతూ గుర్రం పైనుండి పడి మరణించాడు.

ప్రశ్న 2.
జిల్లే-ఇలాహీ
జవాబు.
బాల్బన్ సాధించిన విజయాలలో పేర్కొనదగినది ఢిల్లీ సుల్తాన్ హోదాను, స్థాయిని, గౌరవాన్ని ఇనుమడింపచేయుట. బాల్బన్ దృష్టిలో సుల్తాన్ పదవి పవిత్రమైనది. రాజరికం దైవదత్తం. సుల్తాన్ భూమిపై భగవంతుని ప్రతినిధి అని జిల్లేఇలాహీ భావం. కాబట్టి అతను సామాన్య మానవుల కంటే ఉన్నతుడు. ప్రజలంతా అతని మాట శాసనంగా
గౌరవించాలి.

ప్రశ్న 3.
మహ్మద్ బీన్ తుగ్లక్ నాణేల సంస్కరణలు.
జవాబు.
మహ్మద్-బీన్-తుగ్లక్ ఢిల్లీ సింహాసనము అధిష్టించేనాటికి అతని సామ్రాజ్యంలో వెండి, బంగారు లోహాలతో చేసిన టంకా, జిటాల్ వంటి నాణాలు వాడుకలో ఉన్నాయి. కాని అదేకాలంలో బంగారం, వెండి లోహాల తీవ్ర కొరత ఏర్పడింది. ఈ సమస్యను అధిగమించడానికై సుల్తాన్ కొత్త పథకం రూపొందించాడు. కాని స్పష్టమైన మార్గ నిర్దేశనాలు లేనందువల్ల రాగి, ఇత్తడి నాణాలు ప్రతి కంసాలి ఇంట్లో ముద్రించబడ్డాయి. ద్రవ్యం విలువ గణనీయంగా పడిపోయింది. తప్పును గ్రహించిన సుల్తాన్ టోకన్ కరెన్సీని రద్దు చేశాడు. అప్పటికే చాలా నకిలీ నాణాలు మార్కెట్లో చెలామణి అయ్యాయి. చివరకు ఈ పథకాన్ని సుల్తాన్ రద్దు చేశాడు.

ప్రశ్న 4.
అలయ్ దర్వాజా
జవాబు.
ఇది సుల్తాన్ అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీచే క్రీ.శ. 1311లో కట్టబడింది. ఢిల్లీలోని కవ్వతుల్ ఇస్లామ్. మసీదుకు దక్షిణ ద్వారం ఉంది. ఎర్రటి ఇసుకరాతితో కట్టిన కట్టడం. చతురస్రాకారంలో ఉండి పైన పెద్ద డోమ్ను నిర్మించారు. ఇండో- ఇస్లామిక్ వాస్తు శిల్పకళారీతి ఈ కట్టడంలో ప్రతిఫలిస్తుంది. దీనిని యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ సంపదలో చేర్చింది.

ప్రశ్న 5.
అమీరుస్రో ప్రవేశపెట్టిన సంగీత వాయిద్యాలను, రాగాలను పేర్కొనండి.
జవాబు.
అమీరుస్రో అనేక కొత్త రాగాలను కనుకొన్నాడు. ‘ఘోరా’, ‘సనమ్’ అతడు కనుగొన్న మరిన్ని రాగాలు. ‘ఖవ్వాలి’ అనే సాంప్రదాయాన్ని ఇతడే ఆరంభించాడు. ‘సితార’ను ఇతడే రూపొందించాడు.

ప్రశ్న 6.
మన్ కుతూహల్ అంటే ఏమిటి ?
జవాబు.
రాజామాన్ సింగ్ (గ్వాలియర్) గొప్ప సంగీత ప్రియుడు. ‘మన కుతూహల్’ అనే సంగీత గ్రంథాన్ని రాయడానికి ప్రోత్సహించాడు.

ప్రశ్న 7.
అమీర్ ఖుస్రో.
జవాబు.
అమీర్ ఖుస్రూ ఢిల్లీ సుల్తానుల యుగానికి చెందిన గొప్ప పండితుడు, కవి. ఇతని కాలం క్రీ.శ. 1253 – 1325. ఇతడు అనేక చారిత్రక మస్నవీలను, దివాన్ లను రచించాడు. బానిస వంశం, ఖిల్జీ వంశం, తుగ్లక్ వంశాలకు చెందిన ఆరుగురు ఢిల్లీ సుల్తానులతో కలిసి పనిచేసిన అరుదైన గౌరవం దక్కింది. ‘కోరాన్-ఉస్-సదైన్’, ‘మిఫ్లూ ఉల్పుతూ’, ‘నుహ్-సిఫిర్’, ‘ఆషికా’, ‘తారీఖ్-ఇ-అలాయి’, ‘తుగ్లక్ నామా’ఇతని ప్రసిద్ధ రచనలు.

ప్రశ్న 8.
కుతుబుద్దీన్ ఐబక్ కట్టడాలు.
జవాబు.
ఢిల్లీలోని కుతుబ్మనార్, అలైదర్వాజాలు ఆనాటి అద్భుత, భారీ కట్టడాలు. 71 అడుగుల ఎత్తైన కుతుబ్మినార్ నిర్మాణాన్ని సూఫీ సన్యాసి కుతుబుద్దీన్ – భక్తియార్ కాకి జ్ఞాపకార్ధం నిర్మించారు. ఈ భారీ కట్టడాన్ని ఐబక్ ప్రారంభించగా, ఇల్టుట్మిష్ పూర్తి చేసాడు.

ప్రశ్న 9.
అద్వైత సిద్ధాంతాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
భక్తి ఉద్యమకారుల్లో జగద్గురు శంకరాచార్యులు శిఖరం వంటివాడు. ఇతడు క్రీ.శ. 788లో కేరళలోని ‘కలాడి’లో జన్మించాడు. ఇతని బోధనలే ‘అద్వైతసిద్ధాంతంగా’ ఖ్యాతి గడించాయి. బనారస్క చెందిన గోవిందయోగి బోధనలు, శంకరాచార్యులను విశేషంగా ప్రభావితం చేసాయి. సామాన్య ప్రజానీకానికి శంకరులవారి అద్వైతతత్త్వం అంత శీఘ్రంగా అర్థం కాలేదు. నిర్గున బ్రహ్మ, సగుణబ్రహ్మ భావనలు సామాన్య ప్రజానీకానికి అంత తేలిగ్గా అర్థం కావు. శంకరాచార్యులు మోక్షప్రాప్తికి జ్ఞాన మార్గాన్ని సూచించి, ఆచరించారు. ఇతని బోధనలను, అద్వైతాన్ని మరింతగా సులభతరం చేసి ఇతని వారసులు కృషిచేసారు.

ప్రశ్న 10.
రామానుజాచార్యుల బోధనలు.
జవాబు.
భక్తి ప్రబోధకుల్లో శంకరాచార్యుల తర్వాత, ఎక్కువ పేరుగాంచిన వారు రామానుజాచార్యులు. ఇతడు శ్రీ పెరంబుదూర్లో జన్మించాడు. ఇతడు బోధించిన తత్వాన్ని ‘విశిష్టాద్వైతం’ అంటారు. ఇతని ప్రకారం భగవంతుడు ‘సగుణబ్రహ్మ’. యావత్ ప్రపంచం అతని సృష్టి. జీవరాశులు అతని సృష్టి. ఇవి కల్పితం కావు. ఇతని ప్రకారం, దేవుడు. ఆత్మ, పదార్థం అన్ని శాశ్వతం. వాస్తవాలు భగవంతునికి పూర్తిగా సమర్పించుకోవడం (ప్రభత్తి మార్గం ద్వారా మానవులు మోక్షం పొందవచ్చనీ బోధించాడు. అట్టడుగు వర్గాలవారిని ఇతడు వైష్ణవంలోకి ఆహ్వానించాడు.

ప్రశ్న 11.
కబీర్ ‘ బోధనల ప్రభావం.
జవాబు.
మధ్యయుగ భక్తి ప్రబోధకులలో గొప్ప సంఘ, మత, సంస్కరణ భావాలు కలవాడు కబీర్. ఇతడి గురువు రామానందుడు. ఇతడు బనారస్లో ఒక్క బ్రాహ్మణ స్త్రీకి జన్మించాడని కొందరు పడింతులవాదం. ముస్లింనేత పనిచేసే ‘నీరు, నీమా’ అనే దంపతులు ఇతన్ని పెంచి పెద్ద చేసారు. బనారస్ లో ఉన్నప్పుడే హిందూమతం, హిందు ప్రాచీన గ్రంథాల గురించి, వాటి సారాంశాన్ని తెలుసుకున్నాడు. ఇదే కాలంలో ఇస్లాంలోని పవిత్ర సూత్రాలు గ్రహించాడు. ఈ రెండు వర్గాల మధ్య సఖ్యతకు కృషి చేసాడు. ఇతని దృష్టిలో భగవంతుడు ఒక్కడే, నిరాకారుడు, భక్తి ఒక విశ్వాసం, రాయిని, చెట్టును పూజించడం అవివేకం, ఉత్తమ గుణాల ప్రతిరూపమే దైవం. విగ్రహరాధనను, సాంప్రదాయాలను, ఆచారాలను, నమ్మకాలను ఖండించాడు. భగవంతుడు మంచి ఆలోచనలకు, పనులకు ప్రతిరూపం. ‘రాం – రహీం’ ఒక్కటేనని, హిందూ – ముస్లిం ఒకే తల్లి పిల్లలనీ, ఒకే మట్టితో చేసిన కుండలనీ పేర్కొన్నాడు. పవిత్ర హృదయం మంచి ఆలోచనలు, నిజాయితీ, మోక్షానికి మెట్లు అని పేర్కొన్నాడు. ఇతని శిష్యులనే ‘కబీర్ పంథీలు’ అంటారు.

ప్రశ్న 12.
గురునానక్ సూత్రాలు.
జవాబు.
గురునానక్ క్రీ.శ. 1469లో ‘తుల్వండీ’ గ్రామంలో జన్మించాడు. ఇతడు కబీర్ సమకాలికుడు. వీరి ఆలోచనా
`నాలు చాలా వరకు ఏకీభవిస్తాయి. గురునానక్ బోధనలు నమ్మిన శిష్యులే చివరికి ‘శిక్కు’ మతంగా మారారు.
ల ..శోర్, తుల్వండి ఇతని కేంద్రాలు. కులవ్యవస్థను, సామాజిక అసమానతలను ఖండించాడు. నిరాడంబరత, ఆత్మ పవిత్రత, నిజాయితీలో జీవించడం, నిస్వార్థ సేవ మొదలైనవి ఇతడు బోధించాడు. హిందూ – ముస్లిం ప్రజల మధ్య సఖ్యతకు కృషి చేసి, కబీర్ కార్యక్రమాలకు బలం చేకూర్చాడు.

ప్రశ్న 13.
మరాఠీ భక్తి బోధకుల సూత్రాలు.
జవాబు.
మహారాష్ట్రలో భక్తి ఉద్యమాన్ని నడిపిన తొలి మహానీయుడు సంత్ జ్ఞానేశ్వర్. ఇతని బోధనలను ‘మహారాష్ట్ర ధర్మం’ అంటారు. భగవద్గీతపై ఇతడు రాసిన భాష్యానికే ‘జ్ఞానేశ్వరీ’ అంటారు. నామదేవుడు మరో ప్రధాన భక్తి ప్రబోధకుడు.

ఇతడు మానవులందరూ ఒకటేనని కుల, మతాలు మానవ కల్పితాలనీ, సదాచారం, సచ్ఛీలం ద్వార మోక్షం పొందవచ్చని, బ్రాహ్మణుల ఆధిపత్యాన్ని ఖండించాడు. మరాఠా వాసుల్లో సంఘ సంస్కరణ ద్వారా ఐక్యతా కల్గించాడు. భావాన్ని సంత్ ఏకనాథ్ కులవ్యవస్థను వ్యతిరేకించాడు. మానవులందరూ ఒక్కటేనని ప్రచారం చేసాడు. నిమ్న కులాల పట్ల ప్రత్యేక శ్రద్ధ చూపారు. అనేక భజనలు, సంకీర్తనలు రాశాడు. సంత్ తుకారం మరో ప్రసిద్ధ మరాఠి భక్తి సన్యాసి, ఇతడు శివాజీ సమకాలికుడు.

ప్రశ్న 14.
అష్టదిగ్గజాలు.
జవాబు.
శ్రీకృష్ణ దేవరాయలు గొప్ప పండితులు ‘ఆముక్తమాల్యద’ శ్రీకృష్ణదేవరాయల మహోన్నత రచన. దీన్ని పండితులు ఎంతో ప్రశంసించారు. ఇతని ఆస్థానంలో ‘అష్టదిగ్గజాలనీ’ పేరుగాంచిన ఎనిమిది మంది కవులున్నట్లు ప్రతీతి. అల్లసాని పెద్దన్న ఇతని ఆస్థానకవి.

ప్రశ్న 15.
వాస్తు – శిల్ప కళలకు విజయనగర రాజుల సేవ.
జవాబు.
హిందుమతం, హిందూధర్మ పరిరక్షణలో భాగంగా వీరు అనేక గొప్ప దేవాలయాలను పునరుద్ధరించారు. కొత్తవి నిర్మించారు. వీటికి భారీ ఎత్తున ధాన ధర్మాలు చేశారు. అనేక మఠాలను పరిరక్షించారు. కవులను, కళాకారులను ఆదుకొన్నారు. తమ ఆస్థానాల్లో సముచిత స్థానం ఇచ్చి గౌరవించారు. హంపి, తిరుపతి, పెనుగొండ, లేపాక్షి మొదలైనచోట్ల ఉన్న పాతదేవాలయాలకు మరమ్మతులు చేయించారు. కొత్తవి కట్టించారు. విజయనగర ఆలయాల ప్రధాన లక్షణ రంగ మంటపాలు, నునుపుగా చెక్కిన స్తంభాలు. హంపీలోని శ్రీవిరూపాక్ష ఆలయం, హజార రామాలయం, విఠలా స్వామి ఆలయం, శ్రీకృష్ణదేవరాయలు కొత్తగా కట్టించిన బాలకృష్ణ స్వామి (ఈ విగ్రహం ఒరిస్సా నుంచి కళింగ దండయాత్ర విజయవంతం అయిన సందర్భంగా తీసుకొచ్చాడు) ఆలయం ముఖ్యమైనవి. హంపి శిథిలాల్లో `నేటికీ గంభీరంగా నిలబడి ఉన్న ఉగ్రనరసింహస్వామి శిలా విగ్రహం ఆనాటి శిల్పుల పనితనానికి ప్రతీక.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 6th Lesson Thermodynamics Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 6th Lesson Thermodynamics

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
What is the information given by the term thermodynamics?
Answer:
The branch of science which deals with the energy transformations such as chemical energy into mechanical energy or the transformation of energies electrical energy, radiant energy, chemical energy and nuclear energy into one another is called thermodynamics.

Question 2.
What is the relationship between the laws of thermodynamics and equilibrium state?
Answer:
Laws of thermodynamics apply only when a system is in equilibrium.

Question 3.
Define a system. Give an example.
Answer:
A small part of the universe that is chosen for thermodynamic study is called system. E.g : water in beaker

Question 4.
The wall is adiabatic and AU = Wad. What do you understand about the heat and work with respect to the system?
Answer:
In the adiabatic system, neither matter nor energy is exchanged with the surroundings. So the wall will not allow the transmission of heat into surroundings or from the surroundings.

Question 5.
The system loses ‘q’ amount of heat though no work is done on the system. What type of wall does the system have?
Answer:
The walls which allow the transmission of heat through them into or out of the system are called diathermal walls.

Question 6.
Work is done by the system and ‘q amount of heat is supplied to the system. What type of system would it be?
Answer:
When q amount of heat is supplied to the system work is done by the system on its surroundings. So it is closed system.

Question 7.
What is the work done in the free expansion of an ideal gas in reversible and irreversible processes?
Answer:
In both cases work done is zero because during free expansion of an ideal gas external pressure becomes zero.

Question 8.
From the equation ∆U = q – p_ex ∆V, if the volume is constant what is the value of ∆U?
Answer:
When volume is constant the amount of heat q supplied increases the internal energy of gas
∆U = q v ∵ ∆V = 0 p_ex ∆V = 0

Question 9.
In isothermal free expansion of an ideal gas find the value of q and ∆U.
Answer:
∆U = 0, q = 0, since W = 0 l P_ext = 0

Question 10.
In isothermal irreversible change of ideal gas what is the value of q?
Answer:
For isothermal irreversible change
q = – W = p_ex (V_f – V_i)

Question 11.
In isothermal reversible change of an ideal gas, what is the value of q?
Answer:
q = – W = 2.303 nRT log \(\frac{V_f}{V_i}\)

Questin 12.
For an adiabatic change in an ideal gas what is the relationship between its AU and W (adiabatic)?
Answer:
For adiabatic change, q = 0 ; AU = Wad

Question 13.
State the first law of the thermodynamics. [Mar. ’18 (TS) (AP ’16)]
Answer:
Energy can neither be created nor be destroyed.

Question 14.
What are the sign conventions of the work done on the system and work done by the system?
Answer:
When work is done on the system it is represented with + ve sign while work done by the system is given with – ve sign.
Work done by the system = – ve
Work done on the system = + ve.

Question 15.
Volume (V), Pressure (P) and Temperature (T) are state functions. Is the statement true?
Answer:
Yes, it is true. Volume (V), Pressure (P) and Temperature (T) are state functions and depend only on the initial and final states.

Question 16.
What are the heat (q) sign conventions when heat is transferred from the surroundings to the system and that transferred from system to the surrounding?
Answer:
When heat is transferred from surroundings to the system its internal energy increases. So it is represented with + ve sign.

When heat is transferred from system to surroundings the internal energy of the system decreases. So it is represented with – ve sign.

Question 17.
No heat is absorbed by the system from the surroundings, but work (w) is done on the system. What type of wall does the system have?
Answer:
Adiabatic wall

Question 18.
No work is done on the system, but heat (q) is taken out from the system by the surroundings. What type of wall does the system have?
Answer:
The walls which allow the transmission of heat through them into or out of the system are called diathermal walls. So the system has diathermal walls.

Question 19.
Work is done by the system and heat (q) is supplied to the system. What type of system would it be?
Answer:
∆U = q-W (or) ∆U = q – P^ext ∆V, closed system.

Question 20.
q = w = – P_ext (υ_f – υ_i) is for irreversible ……….. change.
Answer:
Isothermal.

Question 21.
q = – w = nRT In (vf- vt) is for isothermal change.
Answer:
Reversible.

Question 22.
What are the ‘∆H’ sign conventions for exothermic and endothermic reactions? [TS ’16]
Answer:
For exothermic reaction, ∆H = – ve
For endothermic reaction, ∆H = + ve

Question 23.
What are intensive and extensive properties? [AP Mar. ’19; (AP ’15)]
Answer:
Measurable properties of a system may be classified into two types
i) extensive properties
ii) intensive properties.

i) Extensive Properties :
The properties of a system which depend on the total amount of the material present in the system are called extensive properties.
Examples:
Mass (m), volume (V), internal energy (E), heat content (H), gibbs energy (G), entropy (s), heat (v) capacity, etc. are extensive properties.

ii) Intensive properties :
Properties of a system which are independent of the amount of the material in the system are called intensive properties.
Examples :
Density, molar properties such as molar volume, molar entropy, molar heat capacity, surface tension(S), viscosity, specific heat, refractive index, pressure, temperature, boiling point, freezing point and vapour pressure are intensive properties.

Question 24.
In the equation q = C.m – ∆T, if ∆T is change in temperature ‘m’ mass of the substance, and ‘q’ is heat required, what is ‘C’?
Answer:
C is the heat capacity.

Question 25.
Give the equation that gives the relation-ship between ∆U and ∆H.
Answer:
∆H = ∆U + ∆nRT
∆H = enthalpy change
∆U = change in internal energy
∆n = change in no.of moles
R = Universal gas constant
T = Temperature

Question 26.
What is the relationship between C_p and C_v?
Answer:
C_P = C_V + R or C_P – C_V = R
C_P = Heat capacity at constant pressure
C_V = Heat capacity at constant volume
R = Universal gas constant

Question 27.
1 g of graphite is burnt in a bomb calorimeter in excess of Oz at 298 K and 1 atm. pressure according to the equation.
C_(graphite) + O_{2 (g)} → CO_{2 (g)}
During the reaction the temperature rises from 298 K to 299 K. Heat capacity of the bomb calorimeter is 20.7 kJK^-1. What is the enthalpy change for the above reaction at 298 K and 1 atm?
Answer:
Heat absorbed by calorimeter = C_V ∆T
= (20.7 kJ k^-1) × 1 = 20.7 kJ
Heat evolved during combustion of 1 gm of graphite = – 20.7 kJ
∆_cH^θ = \(\frac{-20.7\times12}{1}\) = 248.4kJ

Question 28.
For the above reaction what is the inter-nal energy change, ∆U?
Answer:
∆H = ∆U + p∆V
Since the volume of the bomb calorimeter is constant ∆H = ∆U. i.e., 20.7 kJ.

Question 29.
What is ∆_rH for
CH_4(g) + 2O_2(g) → CO_2(g) + 2H₂O_(l)
in terms of molar enthalpies of the respective reactants and products?
Answer:
∆_rH = ∑molar enthalpies of products – ∑molar enthalpies of reactants.
The molar enthalpies of the elements in the standard state are taken as zero.
∴ ∆_rH = ∑molar enthalpy of CO₂ and H₂O – molar enthalpy of CH₄.

Question 30.
Enthalpy decrease is not the criterion for spontaneity. Why?
Answer:
For the spontaneity of a reaction ∆G must be negative. Though the enthalpy increases if T∆S is more negative then ∆G becomes negative in the equation
∆G = ∆H – T∆S

So decrease in enthalpy is not a criterion for the spontaneity of the reaction.

Question 31.
Is increase of entropy the criterion for spontaneity? Why?
Answer:
No. For the spontaneity of the reaction, ∆G must be negative. Even though entropy does not increase if the ∆H is more negative than T∆S in the equation ∆G = ∆H – TAS, ∆G becomes negative and the reaction becomes spontaneous.

Question 32.
Explain the relationship between Gibbs energy change and equilibrium constant.
Answer:
Gibbs energy ∆_rG^θ is related to the equilibrium constant of the reaction as follows.
O = ∆_rG^θ + RT In K
or ∆_rG^θ = – RT /n K
or ∆_rG^θ = – 2.303 RT log K.

Question 33.
If we measure AH^θ and AS^θ it is possible to estimate AG^θ. Is it true? Why?
Answer:
Gibbs Helmholtz equation is ∆G^θ = ∆H^θ – T∆S^θ Standard values of ∆H^θ, ∆S^θ and ∆G^θ are measured at standard temperature 298 K. So, if we measure ∆H^θ and ∆S^θ it is possible to estimate ∆G^θ according to the above relation.

Question 34.
Equilibrium constant ‘K’ is measured accurately in the laboratory at given temperature. Is it possible to calculate ∆G^θ at any other temperature? How?
Answer:
Gibbs energy for a reaction ∆G^θ is related to equilibrium constant of the reaction as follows.
O = ∆_rG^θ + RT ln K
or ∆_rG^θ = – RT ln K
or ∆_rG^θ = -2.303 RT log K.

If k_x is measured, the value of ∆_rG^θ at any temperature can be calculated. By substituting the k_x value at a different temperature T_x we can calculate ∆G^θ at that temperature
∆_rG^θ = – 2.303 RT_x log K_x

Question 35.
Comment on the thermodynamic stability of NO_(g) given that
\(\frac{1}{2}\)N_2(g) + \(\frac{1}{2}\)O_2(g) → NO_(g); ∆_rH^θ = 90kJmol^-1
NO_(g) + \(\frac{1}{2}\)O_2(g) → NO_2(g); ∆_rH^θ = -74 kJmol^-1
Answer:
Exothermic compounds are stable while endothermic compounds are unstable.
NO is endothermic compound so unstable.
NO₂ is exothermic compound so stable.

Question 36.
Calculate the entropy change in surroundings when 1.00 mole of H₂O(l) is formed under standard conditions
∆_fH^θ= -286 kJmol^-1.
Answer:

Question 37.
The equilibrium constant for a reaction is 10. What will be the value of ∆H^θ?
R = 8.314 JK^-1mol^-1, T = 300 K.
Answer:
∆H^θ =-2.303 RT log k
= – 2.303 × 8.314 Jk^-1 × 300 k × log 10
= – 2.303 × 8.314 Jk^-1 × 300 k × 1
= – 5.744 kJ

Question 38.
State the third law of thermodynamics. [AP Mar. ’19; (TS ’16)]
Answer:
At absolute zero the entropy of any pure crystalline sybstance approaches zero.

Short Answer Questions

Question 1.
What are open, closed and isolated systems? Give one example for each.
Answer:
Types of systems :
Basing on the fact that whether energy or matter or both are exchanging between the system and the surroundings the systems are classified into three types, a) open system b) closed system c) isolated system.

a) Open system :
A system which can exchange both matter and energy with its surroundings is called open system.
Ex : A liquid in an open vessel. It can absorb heat energy from the surroundings and can give heat energy to the surroundings during evaporation and condensation. Similarly water can go as vapour into the surroundings and vapour can condense as liquid into the beaker.

b) Closed system :
A system which can exchange energy but not matter with its surroundings is called closed system.
Ex: Water taken in a closed non porous vessel. This can take heat from the surroundings and is evaporated. The vapour can condense back into liquid releasing heat to the surroundings. But water cannot leave or enter the vessel because it is closed.

c) Isolated system:
A system in which neither matter nor energy is exchanged with surroundings.
Ex : Liquid taken in a closed thermos flask. Heat can neither enter nor leave the flask. Similarly liquid or its vapour cannot go into the surroundings.

Question 40.
Define the state function and state variables. Give examples.
Answer:
The thermodynamic properties whose values depend only on the initial and fihal state of the system and are independent of matter or the manner as to how the change is brought about are called state functions.

In thermodynamics, some common state functions are internal energy (U), enthalpy (H), entropy (S), Gibbs energy (G), pressure (P), temperature (T), volume (V) etc.

Variables such as P, V, T are called state variables. These are used to describe the system completely.

Question 2.
“Internal energy is a state function.” Explain.
Answer:
If some mechanical work of about 1 kJ is carried by rotating a set of small paddles and thereby churning water, heat is produced. Thus the temperature increases. The new state of system B may have temperature T_b‘. This state of system is brought from a state A at a temperature T_A. If the internal energy of system in the state A is U_A and in the state B is U_B, the change in internal energy ∆U = U_B – U_A.

In another way the system in the state A can be brought to the state B by dipping a hot rod into water which supply same amount of energy 1 kJ. Then we find the change in temperature is same as in the first case say T_B – T_A.

This shows that a given amount of work done irrespective of path produced the same change of state.

The internal energy U is characteristic of the state of the system. The adiabatic work W_ad required to bring about a change of state is equal to the difference between the value of U in one state and that in another state ∆U.
∆U = U₂ – U₁ = W_ad

Therefore internal energy U of the system is a state function.

Question 3.
“Work is not a state function.” Explain.
Answer:
A change of state is brought about both by doing work and by transfer of heat. The change in internal energy for this case as
∆U = q + w

For a given change in state q and w vary depending on how the change is carried out. However q + w = ∆U depend only on the initial and final state. It will be independent of the way the change is carried out.

Thus work and heat depend on the path in which the state changes. So work is not state function but path function.

Question 4.
What is heat? Explain.
Answer:
Heat is a form of energy.

Consider two identical balls of iron, one at 50°C and the other at 100°C. Of these one is hotter than the other. The relation between heat and work is
W = J . Q.

where ‘J’ is a constant known as the mechanical equivalent of heat. W = Work done, Q = Heat liberated. The value of J is 4.8 × 10⁷ ergs/calorie. In the C.G.S system mechanical work is measured in units of erg. Heat is measured in units of calorie. Thus 4.18 × 10⁷ ergs of work must be done to produce one calorie of heat.

Question 5.
Derive the equation for ‘Wrev’ in isothermal reversible process.
Answer:
Work done during the expansion of a gas against external pressure can be expressed as
W = P_ext(-∆V) = -P_ext(V_f – V_i)
In isothermal reversible process the above equation can be written as

Since d_P × d_V is very small it can be neglected and we can write the equation as

Now the pressure of the gas P_in can be written as P.

This can be obtained from ideal gas equation.
P = \(\frac{nRT}{V}\)
Therefore at constant temperature (isothermal process)

Question 6.
Two litres of an ideal gas at a pressure of 10 atm expands isothermally into a vacuum until its total volume is 20 litres. How much heat is absorbed and how much work is done in the expansion?
Answer:
Pressure of the gas 10 atm.
q = – W = P∆V
Since the gas expands into vacuum the pressure, P = 0
∴ q = -W = 0(20-2) = 0
∴ Heat change and work done are zero.

Question 7.
If the ideal gas given in the problem 45 expands against constant external pressure of 1 atm what is the q value?
Answer:
q = – W = P∆V = 1 (20 – 2) = 18 L atm.

Question 8.
If the ideal gas given in the problem 45 expands to a final volume of 10 L con-ducted reversibly what is q value?
Answer:
V₁ = 2 lit, V₂ = 10 lit
In the reversible isothermal expansion,
q = – W
∴ q = – W = 2.303 log \(\frac{20}{2}\) = 2.303 × log 10
= 46.06 lit. atm.

Question 9.
Explain the state function ‘enthalpy, H’. What is the relationship between ∆U and ∆H?
Answer:
The heat absorbed at constant volume is equal to change in the internal energy ∆U = q_v. But in the heat absorbed at constant pressure, a part of it increases the internal energy ∆U and the remaining part is used in the expansion work done by the system. If the initial state is represented with a subscript 1 and the final state with a subscript 2. Then the above equation can be written as
U₂ – U₁ = q_p – p (V₂ – V₁)
or q_p = (U₂ + pV₂) – (U₁ + pV₁)
The value of U + pV is called enthalpy and represented by H. So enthalpy,
H = U + pV
q_p = H₂ – H₁ = ∆H

Though ‘q’ is path function, H is a state function because it depends on U, p and V, all of which are state functions.
Therefore ∆H is independent of path.
The relation between ∆U and ∆H is
∆H = ∆U + p∆V (∵ p∆V = W)

Question 10.
Show that ∆H = ∆U + ∆n_(g), RT
Answer:
When the reaction takes place between solids or liquids pressure has no effect. With change in temperature since the volume change of solids or liquids is negligible with temperature is negligible. But in the reactions involving gaseous substances there is significant difference in ∆H and ∆U.

If V_A is the total volume of the gaseous reactants V_B is the total volume of the gaseous products, n_A is the number of moles of gaseous reactants and n_B is the number of moles of gaseous products, all at constant pressure and temperature, then using ideal gas law,
pV_A = n_ART
and pV_B = n_BRT
Thus, pV_B – pV_A = n_BRT – n_ART
or pV_B – pV_A = (n_B – n_A)RT
P(V_B – V_A = (n_B – n_A) RT
or p∆V = An_gRT

Here, ∆n_g is number of moles of gaseous products – number of moles of gas-eous reactants.
Substituting the value of p∆V in f
∆H = ∆U + p∆V
We get, ∆H = ∆U + ∆n_gRT

Question 11.
If water vapour is assumed to be a perfect gas, molar enthalpy change for vapouration of 1 mole of water at 1 bar and 100°C is 41 kJ mol^-1. Calculate the internal energy change when
a) 1 mol of water is vapourised at 1 bar and 100°C
b) 1 mol of water liquid is converted into ice.
Answer:
a) H₂O(1) → H₂O(g)
∆n = 1
∆H = ∆U + ∆n_gRT
41 = ∆U + (1 × 8.314 × 10^-3 × 373)
∆E = 41 – 3.1 = 37.9 kJ.

∆n = 0
∆H = ∆U + ∆n_gRT
∴ ∆H = AU (∵ n_gRT = 0)
So, ∆U = 41

Question 12.
Explain extensive and intensive properties.
Answer:
Measurable properties of a system may be classified into two types
i) extensive properties
ii) intensive properties.

i) Extensive Properties :
The properties of a system which depend on the total amount of the material present in the system are called extensive properties.
Examples:
Mass (m), volume (V), internal energy (E), heat content (H), gibbs energy (G), entropy (s), heat (v) capacity, etc. are extensive properties.

ii) Intensive properties :
Properties of a system which are independent of the amount of the material in the system are called intensive properties.
Examples :
Density, molar properties such as molar volume, molar entropy, molar heat capacity, surface tension(S), viscosity, specific heat, refractive ipdepf, pressure, temperature, boiling point, freezing point and vapour pressure are intensive properties.

Question 13.
Define heat capacity. What are C_p and C_v? Show that C_p – C_v = R.
Answer:
Heat capacity of a substance is defined as the amount of heat required to raise its temperature through one degree.

The heat capacity at constant volume is represented by C_v. C_v gives the measure of the change of internal energy (E) of a system with temperature.

If heat is absorbed by the system at a constant pressure, heat capacity is represented by C_p. It is called heat capacity at constant pressure.

At constant pressure when heat is absorbed the volume of the gas increase. While the gas expands it does some work, for which extra heat amount is required. Hence C_p always greater than C_V. The C_p is equal to change in internal energy and the work done. The work done is equal to PV where V is the change in volume.

Relation between C_P and C_V:
For an ideal gas H = E + PV

Differentiating with temperature
\(\frac{dH}{dT}=\frac{dE}{dT}+\frac{d(PV)}{dT}\)
For one mole of ideal gas PV = RT

Question 14.
Explain the determination of ∆U of a reaction calorimetrieally.
Answer:
The change in internal energy ∆U in a chemical reaction can be determined using bomb calorimeter. The bomb is a steel vessel. It is immersed in a water bath. The whole device is called calorimeter.

A combustible substance is burnt in pure oxygen supplied in the steel bomb. The heat evolved during the reaction measured from the rise in the temperature. Since the bomb calorimeter is sealed, the energy changes taking place in it are considered as that taking place at constant volume. Temperature change of the calorimeter produced by the reaction is then converted to qv by using the known heat capacity of the calorimeter.
q = – C × \(\frac{M}{W}\) × ∆T
where C’ is the heat capacity of calorimeter
∆T is the change in temperature
W is the mass of substance
M is the molecular mass of substance taken.

Question 15.
Explain the determination of ∆H of a reaction calorimetrieally.
Answer:
The change of enthalpy ∆H of a reaction can be measured in a calorimeter as shown in the figure. However the calorimeter is kept open to the atmosphere.

The calorimeter is immersed in an insulated water bath fitted with stirrer and thermometer. The temperature of the bath is recorded in the beginning and after the end of the reaction and change in temperature is recorded. Knowing the heat capacity of water bath and calorimeter and also the change in temperature, the heat absorbed or evolved in the reaction can be calculated. This gives the enthalpy change (∆H) of the reaction.

Question 16.
What is enthalpy of a reaction? Explain the standard enthalpy of a reaction.
Answer:
The enthalpy of a reaction is defined as the enthalpy change accompanying the chemical reaction when the molar quantities of reactants and products are the same as indicated in the chemical equation. It is also known as heat of reaction. It is represent id by ∆H.

The enthalpy change at the standard state conditions is called standard enthalpy of the reaction. It is denoted by ∆_rH^θ. The superscript (θ) represents standard state.

Standard state of a substance is its most stable state at one bar pressure and 298 k.

Question 17.
What is the standard enthalpy of formation? Explain it with example.
Answer:
Standard heat of formation of a compound is defined as the heat change accompanying the formation of one mole of a compound from its constituent elements, all the substances being in their standard states (1 bar pressure and 298 k).

Standard enthalpy of formation of the substance is also called its standard enthalpy and denoted by H^θ. Standard enthalpies of free elements are taken to be zero e.g.

C_(graphite) + O₂(g) → CO₂(g); ∆H^θ = – 393,5 kJ

Question 18.
Define and explain enthalpy of phase transformation.
Answer:
The conversion of solid to liquid is called melting or fusion and the process of conversion of liquid into gas is called vapourisation. These processes are collectively called phase transformations or phase changes.

The enthalpy change accompanying the conversion of 1 mole of a solid substance into the liquid state at its melting point is called enthalpy of fusion.

The enthalpy change accompanying the conversion of one mole of a liquid into its vapours at the boiling is called enthalpy of vapourisation.

Question 19.
Define and explain the standard enthalpy of fusion (Molar enthalpy of fusion).
Answer:
The enthalpy change accompanying the conversion of 1 mole of a solid substance into the liquid at its melting point is called the standard enthalpy of fusion.

The standard enthalpy of fusion of a substance depends largely on the strength of intermolecular forces in the substance undergoing fusion. For example ionic solids have very strong interparticle forces. Such substances have high values of enthalpy of fusion. Molecular solids have weak interparticle forces. They have low enthalpy values of fusion.

Question 20.
Define and explain the standard enthalpy of vapourisation (Molar enthalpy of vapourisation).
Answer:
The enthalpy change accompanying the conversion of one mole of a liquid into its vapours at its boiling point is called standard molar enthalpy of vapourisation.

The values of enthalpy of vapourisation give some idea about the magnitude of interparticle forces in liquids. More the enthalpy of vapourisation stronger the inter particle forces.

Question 21.
Define and explain the standard enthalpy of sublimation.
Answer:
It is the enthalpy change accompanying the sublimation of one mole of a solid substance into gaseous state at a constant temperature below its melting point at the standard pressure.

Sublimation is direct conversion of a solid into vapour. The enthalpy of sublimation can be calculated with the help of Hess’s law.

The enthalpy of sublimation is the sum of enthalpy of fusion and enthalpy of vapourisation
∆_subH = ∆_fusH + ∆_vapH

Question 22.
Define and explain the standard enthalpy of formation (∆_fH^θ).
Answer:
The enthalpy of formation is the heat change accompanying the formation of one mole of a compound from its constituent elements. It is generally denoted by ∆_fH. For example the enthalpy of formation of carbondioxide can be represented as
C_(graphite) + O_2(g) → CO_2(g) ; ∆H = – 396.5 kJ

When all the species of the chemical reaction are in their standard states, the enthalpy of formation is called standard heat of formation. It is denoted by ∆H^θ.

The standard heat of formation is defined as the heat change accompanying the formation of one mole of a compound from its constituent elements all the substances being in their standard states (1 bar pressure and 298 k).

Question 23.
State and explain the Hess’s law of constant heat summation. [Mar. ’18(AP&TS) AP ’17, ’16, ’15, ; TS ’16, ’15; Mar. ’13]
Answer:
Hess’s law :
Energy changes remains constant whether the reactions takes place in single step or in several steps. [TS Mar. ’19]

I. Formation of CO₂ : CO₂ can be formed either in one step or in two steps.
a) C_(graphite) + O₂ (g) → CO₂ (g), ∆H = – 393.5 kJ
b) C_(graphite) + \(\frac{1}{2}\)O₂ (g) → CO (g), ∆H = -110.5 kJ
CO (g) + \(\frac{1}{2}\)O₂(g) → CO₂(g),
∆H = – 283.5 kJ ,
Total ∆H = – 393.52 kJ

Reaction ‘a’ is completed in single step and reaction ‘b’ is completed in two steps. But in both the cases energy changes remain constant, which proves Hess’s law.

II. Formation of NH₄Cl (aq) :
a) NH₃ (g) + H₂O (l) → NH₃ (aq), ∆H = – 35.1 kJ
HCl (g) + H₂O (l) → HCl (aq), ∆H = – 72.9 kJ
NH₃ (aq) + HCl (aq) → NH₄Cl (aq), ∆H = -51.5 kJ
Total ∆H = – 159.5 kJ

b) NH₃(g) + HCl (g) → NH₄Cl (g), ∆H = -176.1 kJ
NH₄Cl (S) + H₂O (l) → NH₄Cl (aq), ∆H = + 16.3 kJ .
Total ∆H = – 159.8 kJ

In both reactions (a) and (b), the heat of formation of NH₄Cl (aq.) is the same, which proves Hess’s law.

Uses of Hess’s law: It is used to determine

1. Heat of formation.
2. Heat of reaction.
3. Crystal lattice energy.
4. Transition temperatures of allotropic forms.

Question 24.
Define and explain the enthalpy of combustion (∆_cH^θ).
Answer:
It is the enthalpy change accompanying the complete combustion of one mole of a substance in excess of oxygen or air.

For example, the enthalpy of combustion of carbon is represented as
C_(s) + O₂ (g) → CO_2(g) ; ∆H = -393.5 kJ

Combustion reactions are always accompanied by the evolution of heat, therefore, the value of ∆_cH is always negative.

Question 25.
Define and explain the enthalpy of atomisation (∆_cH^θ).
Answer:
It is the enthalpy change on breaking one mole of bonds completely to obtain neutral atoms in the gas phase.

In case of diatomic molecules, like H₂, HCl etc., the enthalpy of atomisation is also the bond dissociation enthalpy. In the case of metals enthalpy of atomisation is the enthalpy of sublimation.

Question 26.
Define and explain the bond enthalpy (∆_bondH^θ).
Answer:
The bond dissociation enthalpy is the change in enthalpy when one mole of covalent bonds of a gaseous covalent compound is broken to form products in the gas phase.

In the case of diatomic molecules like H₂, HCl etc., the enthalpy of atomisation is also the bond dissociation enthalpy. In the case of polyatomic molecules, bond dissociation enthalpy is different for different bonds within the same molecule.

Question 27.
What is the bond enthalpy of C-H bond of CH₄?
Answer:
The overall thermochemical equation for its atomisation reaction is
CH_{4 (g)} → C_(g) – 4H_(g) ; ∆_aH^θ = 1665 Id mol^-1

In methane, all the four C-H bonds are similar in bond length and energy. However the energies required to break the individual C – H bonds in each successive step differ.
CH_4(g) → CH_3(g) +H_(g); ∆_bondH^θ = +427 kJmol^-1
CH_3(g) → CH_2(g) + H_(g); ∆_bondH^θ = +439kJmol^-1
CH_2(g) → CH_(g) + H_(g); ∆_bondH^θ = +452kJmol^-1
CH_(g) → C_(g) + H_(g); ∆_bondH^θ = +347kJmol^-1
Therefore,
CH_4(g) → C_(g) + 4H_(g); ∆_aH^θ = 1665 kJmol^-1

In such cases we use mean bond enthalpy of C-H bond.
So in CH₄ ∆_C-HH^θ is 1665 kJmol^-1/4
= 416 kJ mol^-1

Question 28.
Define heat of solution (∆_solH^θ) and heat of dilution.
Answer:
Enthalpy of solution of a substance is the enthalpy change when one mole of it dissolves in a specified amount of solvent.

Enthalpy change associated with the addition of a specified amount of solute for the specified amount of solvent at a constant temperature and pressure is known as the enthalpy of dilution.

Question 29.
Define ionisation enthalpy and electron affinity.
Answer:
Ionisation enthalpy is the energy required to remove an electron from an isolated gaseous atom in its ground state.
X_(g) → X⁺_4(g) + e^–

The ionisation enthalpy is expressed in units kJ mol^-1.

The enthalpy change accompanying the process of conversion of a neutral gaseous atom into negative ion by adding an electron is called electron gain enthalpy.
X_(g) + e^– → X^–_(g)

The electron gain enthalpy is also known as electron affinity of the atom under consideration.

Question 30.
Explain the spontaneity of a process.
Answer:
The process which takes place on its accord without the aid of an external agency is called spontaneous process.
Ex : (1) Heat flows from hot end to cold end (2) Water flows from higher level to lower level.

Spontaneous process is an irreversible process and may only be reversed by some external agency. In general for a spontaneous reaction ∆H is +ve. But for a spontaneous reaction ∆G must be -ve. All natural processes are spontaneous.

Question 31.
Is decrease in enthalpy a criterion for spontaneity? Explain.
Answer:
For the spontaneity of a reaction AG must be negative. Though the enthalpy increases if T∆S is more negative then AG becomes negative in the equation
∆G = ∆H – T∆S

So decrease in enthalpy is not a crite-rion for the spontaneity of the reaction.

Question 32.
What is entropy? Explain with examples.
Answer:
Entropy :
Entropy means transformation. It is denoted by ‘S’.

Entropy is a measure of disorder or randomness in a system.

The greater the disorder in a system the higher is the entropy. Entropy is a state function. Entropy change (∆S) between any two states is therefore given by the equation.
∆S = \(\frac{q_{rev}}{T}\)

q_rev is the heat absorbed by the system isothermally and reversibly at T during the state change.

A substance in solid state have lowest entropy because the particles are orderly arranged. The gaseous state of the same substance have highest entropy because the particles are moving most disorderly. The liquid state of the same substance have entropy in between the values for solid and the gaseous state.

For a spontaneous process in an isolated system the change in entropy (∆S) is positive.

Question 33.
Is increase in entropy a criterion for spontaneity? Explain.
Answer:
No. For the spontaneity of the reaction ∆G must be negative. Even though entropy does not increase if the ∆H is more negative than T∆S in the equation ∆G = ∆H – T∆S, AG becomes negative and the reaction be-comes spontaneous.

Question 34.
Can ∆U and AS discriminate between irreversible and reversible processes? Explain.
Answer:
AU does not discriminate between irreversible and reversible process. For isothermal process involving ideal gas T is constant. Hence ∆U = 0 for both reversible and irreversible process.

∆S discriminates the irreversible and reversible process.

In an isothermal reversible process if the amount of heat Q is absorbed from the surroundings at a temperature T, the increase in the entropy of the system will be
∆_sys = + \(\frac{Q}{T}\)

On the other hand surroundings lose the same amount of heat at the same temperature. The decrease in entropy of the surroundings will

In the irreversible process the system is at higher temperature T₁ and its surroundings at lower temperature T₂. ‘Q’ amount of heat goes irreversibly from system to surroundings

Hence entropy increases in an irreversible process.

Question 35.
In which of the following processes entropy increases?
a) A liquid evaporates to vapour.
b) Temperature of a crystalline solid lowered from 115 K to 0 K.
c) CaCO_3(s) → CaO_(s) + CO_2(g)
d) Cl_3(g) → 2Cl_(g)
Answer:
a) A liquid evaporates vapour:
During the vapourisation, the liquid absorbs heat at constant temperature. In this process the liquid state converts into gaseous state. In the liquid state the particles are close to one another and somewhat the order of the particles is more. In gaseous state the order of the particles is less and disorder increases due to the random motion of gaseous particles. So entropy increases during the vapourisation of a liquid.

b) Temperature of a crystalline solid lowered from 115K to OK:
Ina crystalline solid the particles are arranged in an orderly maimer. Due to decrease in temperature there will be no change in the order but due to decrease in vibrational energies the entropy decreases.

c) CaCO_3(s) → CaO_(s) + CO_2(g):
Here one of the product is gas in which randomness increases than in the solid reactant. So entropy increases.

d) Cl_2(g) → 2Cl_(g):
Here both are gases but one Cl₂ molecule converts into 2 Cl atoms due to which randomness increases. So entropy increases.

Question 36.
For the oxidation of iron
4Fe_(s) + 3O_2(g) → 2Fe₍₂₎O_3(s),
the entropy change is – 549.45 JK^-1 mol^-1 at 298 K. Though it has negative entropy change the reaction is spontaneous. Why? (∆_rH^θ = – 1648 × 10³ J ml^-1)
Answer:
∆G = ∆H – T∆S
= 1648 × 10³ J mol^-1 – 298 (-549.45)
= 1648 × 10³ + 163 × 10³ = – 1485 × 10³
∆G is negative.
Since ∆G is negative, though entropy change is negative the reaction takes place spontaneously.

Question 37.
Which formulae in the following are correct?

Answer:
a) Correct.
b) Correct.
c) Correct.
d) Correct.
e) Correct.

Question 38.
Calculate ∆_rH^θ for conversion of oxygen to ozone \(\frac{3}{2}\)O_2(g) → O_3(g) at 298 K. K_p for the reaction is 2.43 × 10^-29
Answer:
∆_rG^θ = -2.303 RT log K_p
K_p = 2.43 × 10^-29
∆_rG^θ = – 2.303 × 8.314 × 298 (log 2.43 × 10^-24)
∆_rG^θ = 163 kJ

Question 39.
State the second law of thermodynamics and explain it.
Answer:
Second law of thermodynamics may be stated as
Heat cannot flow from a colder body to a hotter body on its own.
(or)

Heat cannot be converted into work completely without causing some permanent changes in the system involved or in the surroundings.
(or)
All spontaneous processes are thermodynamically irreversible and entropy of the system increases in all spontaneous processes.
(or)
It is impossible to construct a machine which is working in cycles that can transform heat from lower temperature to higher temperature without the help of an external agency.

Second law of thermodynamics is useful in predicting

1. Whether a process occurs in a specified direction or not on its own without the intervention of any external agency i.e., whether a process is spontaneous or not in the specified direction.
2. If a transformation or a process occurs, what fraction of one form of energy is converted into another form of energy in this transformation or process.
3. A machine which transfers heat from lower temperature to higher temperature on its own is called perpetual motion machine of second
   kind. Second law of thermodynamics predicts that perpetual motion machine is not possible.

Question 40.
State the third law of thermodynamics. What do you understand by it?
Answer:
Third law of Thermodynamics :
The entropy of a pure and perfectly crystalline substance is zero at the absolute zero temperature (- 273°C).
S_lim T → 0 = o

Third law of thermodynamics is also known as Nernst heat theorem.

Third law of thermodynamics imposes a limitation on the value of entropy

Third law of thermodynamics is useful for calculating the entropy (S) of a substance at any temperature if temperature dependence C_p is known in evaluating the absolute value of entropy.

Basing on the third law of thermodynamics, standard molar entropy of a substance can be calculated at any specified temperature. C_p cannot be measured at absolute zero (-273°C) or around absolute zero. The heat capacity at constant volume (C_v) is measured at various temperatures upto as low temperatures as possible. C_v value at absolute zero is obtained by using extrapolating technique and the Debye equation.
C_v = aT³ (α is constant for a substance)

Near to absolute zero C_p – C_v is negligible. So C_p = C_v. Hence absolute entropy S° can be calculated using C_v value.

Question 41.
Explain “Entropy” concept.
Answer:
Entropy :
Entropy means transformation. It is denoted by ‘S’.

Entropy is a measure of disorder or randomness in a system.

The greater the disorder in a system the higher is the entropy. Entropy is a state function. Entropy change (∆S) between any two states is therefore given by the equation.
∆S = \(\frac{q_{rev}}{T}\)

q_rev is the heat absorbed by the system isothermally and reversibly at T during the state change.

A substance in solid state have lowest entropy because the particles are orderly arranged. The gaseous state of the same substance have highest entropy because the particles are moving most disorderly. The liquid state of the same substance have entropy in between the values for solid and the gaseous state.

For a spontaneous process in an isolated system the change in entropy (∆S) is positive.

Question 42.
Explain spontaneity of a process in terms of Gibbs energy.
Answer:
Gibbs Energy :
Gibbs energy is a thermodynamic function. This is the difference in the enthalpy (H) and the product of entropy and absolute temperature (T) of the system.
G = H – TS
Gibbs energy is the amount of energy available from a system which can be put to useful work at constant temperature and pressure.

The change in Gibbs energy for the system ∆G_system at constant temperature is
∆G_system = ∆H_system – T∆s_system
If ∆G_system is negative (< 0) the process is spontaneous.
If ∆ G_system is positive (> 0) the pro-cess is non-spontaneous.
If ∆ G_system is zero the system has attained equilibrium.

Question 43.
The sign and magnitude of Gibbs energy change of a chemical process tells about its spontaneity and useful work that could be extracted from it. Explain.
Answer:
The process which takes place on its own accord without the aid of an external agency is called spontaneous process. To sum up, the criteria for spontaneity of a process in terms of AG can be given as
i) If ∆G is -ve the prodess is spontaneous
ii) If ∆G is zero, the process does not occur (or) the system is in equilibrium
iii) If ∆G is +ve, the process does not occur in the forward direction The spontaneity of a reaction and the algebraic signs of ∆H, ∆S, ∆G and the magnitude of T are related to each other as given in the below table.

For a spontaneous process in an isolated system the change in entropy should be positive. But many reactions with ∆S is negative are known to occur spontaneously. These reactions takes place on account of coupling of these reactions with reactions of large negative ∆G values.

Question 44.
In a process, 701 J of heat is absorbed by a system and 394 J of work is done by the system. What is the change in internal energy for the process?
Answer:
dq = dU – dW
701 = dU -(- 394 J)
dU = 701 – 394 = 307 J
So the change in internal energy for the process = 307 J.

Question 45.
The reaction of cyan amide (s), with dioxygen, was carried out in a bomb calorimeter and ∆U was found to be – 742.7 kJ mol^-1 at 298 K. Calculate the enthalpy change for the reaction at 298 K.
NH₂CN_(g) + \(\frac{3}{2}\)O₂(g) → N_2(g) + CO_2(g) + H₂O_(l)
Answer:
Number of gaseous molecules of reactants
= 1 + 1.5 = 2.5
Number of gaseous molecules of products
= 1 + 1 +0 = 2
∆n = 2-2.5 = -0.5
∆H = ∆U + ∆nRT
= – 742.7 + (- 0.5 × 8.314 × 10^-3 × 298)
= – 743.9 kJ

Question 46.
Calculate the number of kJ of heat necessary to rise the temperature of 60.0 g of aluminium from 35°C to 55°C. Molar heat capacity of aluminium is 24 J mol^-1 K^-1.
Answer:
q = msdT
q = heat liberated
m = mass of aluminium
s = molar heat capacity of aluminium
dT = change in temperature
q = \(\frac{60}{27}\) × 24 × 20 = 1.09 kJ.

Question 47.
Calculate the enthalpy change on freezing of 1.0 mol of water at 10,0°C to ice at – 10.0°C.
∆_fusH = 6 03 kJ^-1 at 0°C.
Cp[H₂ O(l)] = 75.3 J mol^-1K^-1
C_p[H₂O(s)] = 36.8 J mol^-1K^-1
Answer:

In the first step heat evolved ∆H = nC_pdT = – 75.3 × 10 = – 753 J
In the second step heat evolved ∆H = – 6.0312 J
In the third step heat evolved ∆H = nC_pdT = + 36.8 × 10 = + 368 J
∴ ∆H = – 6.03 + (- 0.753) + (+ 0.368) = – 6.415 kJ

Question 48.
Enthalpy of combustion of carbon to CO₂ at 298 K. Calculate the enthalpy change is – 393.5 kJ mol^-1. Calculate the heat released upon formation of 35.2 g of CO₂
Answer:
Moles of CO₂ = \(\frac{35.2}{44}\) = 0.8
Heat of formation of CO₂ = (- 393.5) (0.8)
= – 315 kJ

Question 49.
Enthalpies of formation of CO(g), CO₂(g), N₂O(g) and N₂O₄(g) are -110, – 393.81 and 9.7 kJ mol^-1 respectively. Find the value of D_rH for the reaction :
N₂O₄(g) + 3CO(g) → N₂O(g) + 3CO₂(g)
Answer:
N₂O₄(g) + 3CO(g) → N₂O(g) + 3CO₂(g)
∆H = (3H_CO2 + H_N2O – (H_N2O4 + 3H_CO)
= [3 × (-389) + 8l]-[9.7 + 3(-110)]
= -778kJ

Question 50.
Given N₂(g) + 3H₂(g) → 2NH₃(g);
∆_rH^θ = – 92.4 kJ mol^-1
What is the standard enthalpy of formation of NH₃ gas?
Answer:
The heat of reaction ∆_rH^θ is – 92.4 kJ mol^-1

This is the heat of formation of 2 moles of ammonia.

The enthalpy of formation of 1 mol of NH₃ = \(\frac{-94.4}{2}\) =-462kJ
∴ Standard enthalpy of formation of ammonia = – 46.2 kJ

Question 51.
Calculate the standard enthalpy of formation of CH₃OH(I) from the following data:

Answer:
The given data

Multiply the equation with 2 and then add the three reactions after reversing the equation,

Question 52.
Calculate the enthalpy change for the process
CCl₄(g) → C(g) + 4 Cl(g)
and calculate bond enthalpy of C – Cl in CCl₄(g).
∆_vapH^θ (CCl₄) = 30.5 kJ mol^-1
∆_fH^θ (CCl₄) = – 135.5 kJ mol^-1
∆₀H^θ (C) = 715.0 kJ mol^-1, where
∆_aH^θ is enthalpy of atomisation
∆_aH^θ(Cl₂) = 242 kJ mol^-1.
Answer:

Question 53.
For an isolated system, ∆U = 0 what will be ∆S?
Answer:
Entropy increases (i.e.,) ∆S > 0

Question 54.
For the reaction at 298 K,
2A + B → C
∆H = 400 kJ mol^-1 and ∆S = 0.2 kJ K^-1mol^-1. At what temperature will the reaction become spontaneous considering ∆H and ∆S to be constant over the temperature range?
Answer:
At equilibrium ∆G = 0
T_equl = \(\frac{\Delta \mathrm{H}}{\Delta \mathrm{S}}=\frac{400}{0.2}\) = 2000k
The reaction is spontaneous over 2000 °k.

Question 55.
For the reaction,
2Cl(g) → Cl₂(g), what are the signs of ∆H and ∆S?
Answer:
In the bond formation energy is released.
∴ ∆H = – ve
In this reaction two chlorine atoms combine to form one Cl₂ molecule. Entropy decreases
∴ ∆S = – ve

Question 56.
For the reaction
2A(g) + B(g) → 2D(g)
∆U^θ = -10.5 kJ and ∆S^θ = -44.1 JK^-1.
Calculate ∆G^θ for the reaction, and predict whether the reaction can occur spontaneously or not.
Answer:
∆H = ∆U + ∆n_gRT
∆H = – 10.5 + (- 1) × 8.314 × 10^-3 × 298
= -12.97 kJ

∆G = ∆H – T∆S
= -12.97-298 (-44.1 × 10^-3) = 0.164 kJ

Question 57.
The equilibrium constant for a reaction is 10. What will be the value of ∆G?
R = 8.314 JK^-1mol^-1, T = 300 K.
Answer:
∆G^θ = -2.303 RT log K_p
= – 2.303 × 8.314 × 300 × 1
= – 5.744 kJ mol

Question 58.
State the first law of thermodynamics. Explain its mathematical notation.
Answer:
Energy can neither be created nor be destroyed but energy in a process may be converted from one form to another form. First law of thermodynamics is also known as law of conservation of energy.

Mathematically first law of thermodynamics can be represented as
Q = ∆E + W

where
Q = Amount of heat absorbed by the system
∆E = Increase in internal energy of the system
W = Work done on a system
For infinitesimally small changes
q = dE + W

According to first law of thermodynamics, a part of the amount of heat (Q) absorbed by the system is used for increasing the internal energy (∆E) of the system and the remaining part is used for doing work (w).

Heat absorbed by the system is given + sign, heat given out by the system is given – sign.
Work done by a system is given – sign and work done on a system is given + sign.

Question 59.
State the second law of thermodynamics in any two ways.
Answer:
Second law of thermodynamics may be stated as
Heat cannot flow from a colder body to a hotter body on its own.
(or)

Heat cannot be converted into work completely without causing some permanent changes in the system involved or in the surroundings.
(or)
All spontaneous processes are thermodynamically irreversible and entropy of the system increases in all spontaneous processes.
(or)
It is impossible to construct a machine which is working in cycles that can transform heat from lower temperature to higher temperature without the help of an external agency.

Second law of thermodynamics is useful in predicting

1. Whether a process occurs in a specified direction or not on its own without the intervention of any external agency i.e., whether a process is spontaneous or not in the specified direction.
2. If a transformation or a process occurs, what fraction of one form of energy is converted into another form of energy in this transformation or process.
3. A machine which transfers heat from lower temperature to higher temperature on its own is called perpetual motion machine of second
   kind. Second law of thermodynamics predicts that perpetual motion machine is not possible.

Question 60.
Explain Gibbs energy.
Answer:
Gibbs Energy :
Gibbs energy is a thermodynamic function. This is the difference in the enthalpy (H) and the product of entropy and absolute temperature (T) of the system.
G = H – TS
Gibbs energy is the amount of energy available from a system which can be put to useful work at constant temperature and pressure.

The change in Gibbs energy for the system ∆G_system at constant temperature is
∆G_system = ∆H_system – T∆s_system
If ∆G_system is negative (< 0) the process is spontaneous.
If ∆ G_system is positive (> 0) the pro-cess is non-spontaneous.
If ∆ G_system is zero the system has attained equilibrium.

Question 61.
Explain the spontaneity of a reaction in terms of Gibbs energy.
Answer:
The process which takes place on its own accord without the aid of an external agency is called spontaneous process. To sum up, the criteria for spontaneity of a process in terms of AG can be given as
i) If ∆G is -ve the prodess is spontaneous
ii) If ∆G is zero, the process does not occur (or) the system is in equilibrium
iii) If ∆G is +ve, the process does not occur in the forward direction The spontaneity of a reaction and the algebraic signs of ∆H, ∆S, ∆G and the magnitude of T are related to each other as given in the below table.

For a spontaneous process in an isolated system the change in entropy should be positive. But many reactions with ∆S is negative are known to occur spontaneously. These reactions takes place on account of coupling of these reactions with reactions of large negative ∆G values.

Long Answer Questions

Question 1.
State and explain Hess’s law of constant heat summation. Give example. [AP ’17]
Answer:
Hess’s law :
Energy changes remains constant whether the reactions takes place in single step or in several steps. [TS Mar. ’19]

I. Formation of CO₂ : CO₂ can be formed either in one step or in two steps.
a) C_(graphite) + O₂ (g) → CO₂ (g), ∆H = – 393.5 kJ
b) C_(graphite) + \(\frac{1}{2}\)O₂ (g) → CO (g), ∆H = -110.5 kJ
CO (g) + \(\frac{1}{2}\)O₂(g) → CO₂(g),
∆H = – 283.5 kJ ,
Total ∆H = – 393.52 kJ

Reaction ‘a’ is completed in single step and reaction ‘b’ is completed in two steps. But in both the cases energy changes remain constant, which proves Hess’s law.

II. Formation of NH₄Cl (aq) :
a) NH₃ (g) + H₂O (l) → NH₃ (aq), ∆H = – 35.1 kJ
HCl (g) + H₂O (l) → HCl (aq), ∆H = – 72.9 kJ
NH₃ (aq) + HCl (aq) → NH₄Cl (aq), ∆H = -51.5 kJ
Total ∆H = – 159.5 kJ

b) NH₃(g) + HCl (g) → NH₄Cl (g), ∆H = -176.1 kJ
NH₄Cl (S) + H₂O (l) → NH₄Cl (aq), ∆H = + 16.3 kJ .
Total ∆H = – 159.8 kJ

In both reactions (a) and (b), the heat of formation of NH₄Cl (aq.) is the same, which proves Hess’s law.

Uses of Hess’s law: It is used to determine

1. Heat of formation.
2. Heat of reaction.
3. Crystal lattice energy.
4. Transition temperatures of allotropic forms.

Question 2.
Explain the experiment to determine the internal energy change of a chemical reaction.
Answer:
The change in internal energy ∆U in a chemical reaction can be determined using bomb calorimeter. The bomb is a steel vessel. It is immersed in a water bath. The whole device is called calorimeter.
Bomb Calorimeter

A combustible substance is burnt in pure oxygen supplied in the steel bomb. The heat evolved during the reaction measured from the rise in the temperature. Since the bomb calorimeter is sealed, the energy changes taking place in it are considered as that taking place at constant volume. Temperature change of the calorimeter produced by the reaction is then converted to qv by using the known heat capacity of the calorimeter.
q = – C × \(\frac{M}{W}\) × ∆T
where C’ is the heat capacity of calorimeter
∆T is the change in temperature
W is the mass of substance
M is the molecular mass of substance taken.

Question 3.
Explain the experiment to determine the enthalpy change of a chemical reaction.
Answer:
The change of enthalpy ∆H of a reaction can be measured in a calorimeter as shown in the figure. However the calorimeter is kept open to the atmosphere.
Calorimeter for measuring heat changes at constant pressure (atmospheric pressure)

The calorimeter is immersed in an insulated water bath fitted with stirrer and thermometer. The temperature of the bath is recorded in the beginning and after the end of the reaction and change in temperature is recorded. Knowing the heat capacity of water bath and calorimeter and also the change in temperature, the heat absorbed or evolved in the reaction can be calculated. This gives the enthalpy change (∆H) of the reaction.

Question 4.
Explain the spontaneity of a reaction in terms of enthalpy change, entropy change and Gibbs energy change.
Answer:
The process which takes place on its own accord without the aid of an external agency is called spontaneous process. To sum up, the criteria for spontaneity of a process in terms of AG can be given as
i) If ∆G is -ve the prodess is spontaneous
ii) If ∆G is zero, the process does not occur (or) the system is in equilibrium
iii) If ∆G is +ve, the process does not occur in the forward direction The spontaneity of a reaction and the algebraic signs of ∆H, ∆S, ∆G and the magnitude of T are related to each other as given in the below table.

For a spontaneous process in an isolated system the change in entropy should be positive. But many reactions with ∆S is negative are known to occur spontaneously. These reactions takes place on account of coupling of these reactions with reactions of large negative ∆G values.

Additional Questions & Answers

Question 1.
Express the change in internal energy of a system when
i) No heat is absorbed by the system from the surroundings, but work (w) is done on the system. What type of wall does the system have?
ii) No work is done on the system, but q amount of heat is taken out from the system and given to the surroundings. What type of wall does the system have?
iii) w amount of work is done by the system and q amount of heat is supplied to the system. What type of system would it be?
Answer:
i) ∆U = w_ad’ wall is adiabatic

ii) ∆U = – q, thermally conducting walls

iii) ∆U = q – w, closed system.

Question 2.
Two litres of an ideal gas at a pressure of 10 atm expands isothermally into a vacuum until its total volume is 10 litres. How much heat is absorbed and how much work is done in the expansion?
Answer:
We have q = -w = p_ex (10 – 2) = 0(8) = 0 No work is done; no heat is absorbed.

Question 3.
Consider the same expansion, but this time against a constant external pressure of 1 atm.
Answer:
We have q = – w = p_ex (8) = 8 iitre-atm

Question 4.
Consider the same expansion, to a final volume of 10 litres conducted reversibly.
Answer:
We have q = – w = 2.303 × 20 log \(\frac{10}{2}\) = 32.2 litre-atm.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 11th Lesson యూరోపియన్ల రాక Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 11th Lesson యూరోపియన్ల రాక

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న1.
బేగాల్లో ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ అధికార స్థాపనను వర్ణించండి.
జవాబు.
కో కర్ణాటక యుద్ధం సందర్భంగా క్లైవ్ తీసుకున్న నిర్ణయాలు యుద్ధ నిర్వహణలో చూపిన చురకుతనం, ఇంగ్లీష్ విజయానికి కారణమైంది. కర్ణాటక రాజ్య రాజధానియైన ఆర్కాట్ను ఆక్రమించాడు. ఈ విజయం రెండో కర్ణాటక యుద్ధ గమనాన్ని మార్చింది. ఫ్రెంచి వారి పరాజయానికి నాంది పలికింది. ఫ్రెంచివారి భవిష్యత్కు, డూప్లేకు ఈ యుద్ధం తీరని నష్టం కలిగించింది. బెంగాల్లో ఆంగ్లేయుల భవిష్యత్ వ్యూహాలకు ఈ విజయం మార్గం సుగమం చేసింది.

ఫ్లాసీ యుద్ధం (క్రీ.శ. 1757, 23 జూన్) : భారతదేశంలో ఆంగ్లేయుల లేదా తూర్పు ఇండియా కంపెనీ వారి అధికార విస్తరణకు కర్ణాటక విజయాలు ఎంత దోహదం చేసాయో, భవిష్యత్లో ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ విజయాలకు, పేరు ప్రతిష్ఠలు ఇనుమడింపచేయడానికి బెంగాల్లో రాబర్ట్ క్లైవ్ సేనాధిపత్యంలో చేసిన ప్లాసీయుద్ధం (క్రీ.శ. 1757) అంత కంటే ఎక్కువ పేరు తెచ్చిపెట్టిందని చరిత్రకారుల వాదన. ప్లాసీ యుద్ధం బెంగాల్ నవాబ్ సిరాజ్ ఉద్గాలా (అలీవర్దీఖాన్ మనవడు), బ్రిటిష్ సైన్యాలకు జరిగింది. ఈ యుద్ధానికి ముఖ్య కారణాలు (1) బెంగాల్ సహజ వనరులను స్వాధీనం చేసుకోవాలన్న బ్రిటిష్ వారి కోరిక, (2) ఫ్రెంచి వారితో బెంగాల్ నవాబ్లకు గల సంబంధాన్ని విచ్ఛిన్నం చేయడం, (3) బెంగాల్లో ఫ్రెంచి ప్రాబల్యాన్ని అంతం చేయడం, (4) సిరాజ్ ఉదౌలా స్థానంలో బెంగాల్ నవాబుగా తమకు అనుకూలమైన వ్యక్తిని నవాబుగా చేయాలన్న ఆంగ్లేయుల కోరిక.

సిరాజ్ ఉదౌలా సేనాధిపతియైన మీర్ జాఫర్, అమీర్ చంద్ అనే వ్యాపారి మొదలైన సిరాజ్ ద్రోహులను తమ వైపు త్రిప్పుకున్న రాబర్ట్క్లెవ్ యుద్ధానికి సిద్ధమైనాడు. పైన పేర్కొన్న వారితోపాటు మాణిక్ చంద్ (బ్యాంకరు) జగత్ సేవ్, రాయుర్లబ్లు సిరాజ్న మోసగించి, రాబర్ట్ క్లైవ్ పక్షం చేరారు. చివరికి సిరాజ్ ఉదౌలా సేనాని మీర్ కాసీం కూడా క్లైవ్ పక్షం చేరాడు. ఇరుపక్షాల సేనలకు, జూన్ 23, 1757న, ప్లాసీ వద్ద నామమాత్రం యుద్ధం జరిగింది. నమ్మకద్రోహం చేసిన మీరాఫర్ క్లైవు విజయం చేకూర్చారు. సిరాజ్ ఉద్దెల ఓడింపబడి వధింపబడ్డాడు. మీర్జాఫర్ బెంగాల్ నవాబు అయ్యాడు. ఫ్రెంచి వారి స్థావరమైన చంద్రనగర్ను బ్రిటిష్వారు ఆక్రమించడంతో బెంగాల్లో ఫ్రెంచివారి ప్రాభల్యం అంతరించింది. బెంగాల్లో కంపెనీకి స్వేచ్ఛ రాజ్యాధికారాన్ని సంపాదించింది. కలకత్తా సమీపంలోని 24 పరగణాల జమీందారీని పొందింది.

బక్సార్ యుద్ధం (22 అక్టోబర్ 1764) : మీర్ జాఫర్ నేతృత్వంలోని, బెంగాల్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ, దోపిడి చేయడం వల్ల బెంగాల్ ప్రజలు అన్ని రకాలు నష్టపోయారు. మద్రాస్, బొంబాయిలలోని ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ఖర్చులు కూడా బెంగాల్పై రుద్దారు. మీరజాఫర్కు బెంగాల్ నవాబగిరి ముల్లకంచెగా మారింది. క్లైవ్ అ భారతదేశంలో బెంగాల్ కొత్త గవర్నర్గా నియమించబడిన వాని ్సత్తార్ మీర్జాఫర్ను నవాబ్ పదవి నుంచి తొలగించి, అతని అల్లుడైన మీర్ ఖాసింను చేశాడు. దీనికి బదులుగా కొత్త బెంగాల్ నవాబ్ ఆంగ్లేయులకు బర్ద్వాన్, మిడాపూర్, చిట్టగాంగ్ జిల్లాలను అప్పగించాడు. కంపెనీ అధికారులకు మీరఖాసిం 29 లక్షలు చెల్లించాడు.

మీరాసిం కొంతకాలం తరువాత బెంగాల్ రాష్ట్ర ప్రజల హితాన్ని కోరి చేపట్టిన వివిధ సంస్కరణలు బ్రిటీష్ వారికి నచ్చలేదు. దీనితో ఆగ్రహించిన కంపెనీ అధికారులు అతడిని పదవి నుంచి తొలగించారు. మళ్ళీ మీర్జాఫర్ను బెంగాల్ నవాబ్ చేశారు.

చివరికి పదవికోల్పోయిన మీర్ ఖాసిం, మొగల్ చక్రవర్తి షాఆలం, అవద్ నవాబ్ షుజా ఉద్దేలా మొదలైనవారి సహకారం, సేనలతో బక్సార్ వద్ద క్రీ.శ. 1764 అక్టోబర్ 22న, బ్రిటీష్ సేనలతో యుద్ధం చేశాడు. బ్రిటీష్ సేనాధిపతి మేజర్ మన్రో చేతిలో పరాజయం పొందాడు. చివరికి యుద్ధంలో మొగల్ చక్రవర్తి షా ఆలం, అవద్ నవాబ్లు ఓడిపోయారు. క్రీ.శ. 1765లో కుదిరిన అలహాబాద్ సంధి ప్రకారం అలహాబాద్ సంధి (1765) బెంగాల్లో ద్వంద్వపాలనకు శ్రీకారం చుట్టారు. బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సాలో దివానీ అధికారాన్ని అనగా భూమిశిస్తు వసూలు అధికారం బ్రిటీష్ వారు పొందారు. సివిల్ అధికారులు నవాబ్కు ఇచ్చారు. కారా, అలహాబాద్ జిల్లాలను అయోధ్య నుండి వేరు చేసి మొగల్ చక్రవర్తికి ఇవ్వడం జరిగింది. సాలుకు 26 లక్షల రూపాయలు కంపెనీ, చక్రవర్తికి ఇవ్వడానికి అంగీకరించింది. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 1757, 1764లలో జరిగిన ఫ్లాసీ, బక్సార్ యుద్ధాల్లో బెంగాల్ నవాబ్ పరాజయం, భవిష్యత్లో బ్రిటీష్ అధికార విస్తరణకు బీజాలు వేసింది. స్వదేశీ ప్రజల కష్టాలు రెట్టింపైనాయి. ఈ యుద్ధం భారతీయ పాలకుల సైనిక బలహీనతను తెలియజేసింది. ఈ యుద్ధంలో మొగల్ చక్రవర్తి కూడా ఓడిపోయాడు. కంపెనీ దివానీ అధికారాన్ని పొందడంతో ఇండియాలో ఇంగ్లీష్ వారి అధికారం స్పష్టంగా స్థాపించడం
జరిగింది.

ప్రశ్న 2.
ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ భూమిశిస్తు విధానాలను వివరించండి.
జవాబు.
1785కు పూర్వం బెంగాల్లో ప్రతి ఏటా భూమి శిస్తు వసూలు చేసే అధికారాన్ని వేలం పాట ద్వారా అత్యధిక రేటు చెల్లించడానికి సిద్ధమైన వారికి ఇచ్చేవారు. వీరినే జమీందార్లు అనేవారు. దీనివల్ల కంపెనీకి అనేక నష్టాలుండేవి. ఈ సమస్య పరిష్కారానికి ‘వారన్ హేస్టింగ్స్’ గవర్నర్ జనరల్ గా ఉన్న కాలంలో ‘ఐదు సంవత్సరాల ఒడంబడిక’ పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టాడు. కాని ఇంగ్లాండ్లోని గృహ ప్రభుత్వం ‘వార్షిక రెవిన్యూ ఒడంబడిక పద్దతినే సమర్థించింది. క్రీ.శ. 1786వ సంవత్సరంలో బ్రిటీష్ గవర్నర్ జనరల్గా భారతదేశం వచ్చిన లార్డ్ కారన్ వాలీస్ బెంగాల్లో అమలులో ఉన్న భూమిశిస్తు విధానాన్ని సరిదిద్దడానికి కొత్త విధానాన్ని రూపొందించాడు.

క్రీ.శ. 1768లో ‘కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్’ కారన్ వాలీస్ ను, పదిఏండ్ల భూమిశిస్తు ఒడంబడిక చేసుకోవల్సిందిగా సూచించింది. దీన్నే తరువాత కాలంలో ‘శాశ్వత భూమిశిస్తు’ విధానంగా వర్ణించారు. సరానార్ సహకారంతో క్రీ.శ. 1786-1789 మధ్యకాలంలో కారన్ వాలీస్ బెంగాల్లో భూమి సర్వే, రికార్డుల పరిశీలన, అంతవరకు అమలులో ఉన్న పద్దతులు మొదలైనవి అధ్యయనం చేశాడు. 1793లో శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. ఈ పద్ధతిలో కారన్ వాలీస్ గతంలో కేవలం భూమిశిస్తు వసూలు అధికారాలు పొందిన జమీందార్లను, సమాజంలో అత్యంత ప్రభావవంతులైన వారిగా మార్చాడు. వారిని బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యవాద పరిరక్షణకు, వలసవాడ పరిరక్షణకు భారతదేశంలో సరైన ఏజెంటులుగా మార్చాడు. ప్రతి జమీందారు ప్రభుత్వానికి నిర్ధారించిన భూమిశిస్తు మొత్తాన్ని పదేండ్లకాలానికి ముందుగానే నిర్ణయించిన కాలానికే చెల్లించేట్లు అంగీకరింపచేశాడు. దీనివల్ల భూమిపై జమిందార్కు గతంలో కంటే తక్కువ యాజమాన్యపు హక్కు చేకూరింది. అన్ని రకాలుగా కంపెనీ ఆధిపత్యం నెలకొల్పబడింది. రైతాంగం జమీందార్ల దయాదాక్షిణ్యాలపై ఆధారపడవలసి వచ్చింది. వారి కష్టనష్టాలు నేరుగా ప్రభుత్వానికి చెప్పుకునే అవకాశాలు అంతరించాయి. బ్రిటీష్వారికి వినయంగా, విధేయులుగా ఉన్నంతకాలం ఈ జమీందార్లు తమ ప్రాంతాల్లో అధికారం చెలాయించారు. క్రమంగా ఈ జమీందార్లు వంశపారంపర్యపు హక్కులు పొందారు. కంపెనీకి ఈ కొత్త భూమి శిస్తు విధానం వల్ల అన్ని రకాల లాభాలు సమకూరాయి. భారతదేశంలో బ్రిటీష్ అధికార రక్షకులుగా ఈ జమిందార్లు ఎదిగారు. 1857 తిరుగుబాటుకాలంలో వారు చేసిన సహాయాన్ని బ్రిటీష్ అధికారులు స్వయంగా ప్రశంసించారు.

కారన్ వాలీస్ ప్రవేశపెట్టిన శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం రైతాంగం పాలిట శాపంగా మారింది. వారిపై పన్ను భారం పెరిగింది. భూమిపై ఎలాంటి హక్కు లేకుండాపోయింది. కరువు కాటకాలు, అతివృష్టి, అనావృష్టి కాలాల్లో కూడా రైతాంగం తమ గోడును ప్రభుత్వానికి విన్నవించుకునే అవకాశం లేకుండా పోయింది. వ్యవసాయం భారంగా, లాభహీనంగా మారింది. రైతులు, రైతుకూలీలు నష్టపోయారు.

రైత్వారీ విధానం : ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ పాలనా కాలంలో ప్రవేశపెట్టిన భూమిశిస్తు (రెండో) విధానం రైత్వారీ పద్ధతి. దీన్ని సరాథామస్మన్రో, మద్రాస్ ప్రసిడెన్సీలో ప్రవేశపెట్టాడు. దీనికి ఆనాటి బ్రిటీష్ గవర్నర్ జనరల్ లార్డ్ వెల్లస్లీ అంగీకరించాడు. రైతుతో ప్రత్యక్ష ఒడంబడిక చేసుకోవాలన్నది రైత్వారీ పద్ధతి అతి ముఖ్య లక్ష్యం. క్రీ.శ. 1792లో ముందుగా ఈ పద్ధతిని బారాముల్లా (సేలం)లో ప్రవేశపెట్టారు. దీనికి కెప్టెన్ రీడ్ మూలసూత్రధారి. కెప్టెన్ రీడ్ అనుచరుల్లో ఒకడైన థామస మన్రో 1800 సంవత్సరంలో సీడెడ్ జిల్లాల (దత్తమండలాల) కలెక్టర్గా నియమించబడ్డాడు. అక్కడ దీన్ని మన్రో విజయవంతంగా అమలుచేశాడు. రైత్వారీ పద్దతిని మన్రో రైతు సంక్షేమ దృష్టితో అమలు చేశాడు. దీని వల్ల రైతులే భూమికి యజమానులయ్యారు. పండించిన పంటలో 1/3 వంతు ప్రభుత్వం శిస్తు రేటుగా నిర్ణయించింది. రైతులందరికీ ‘పట్టాలు’ ఇప్పించాడు. దీనివల్ల వారికి రక్షణ చేకూరింది. ఆ తరువాత కాలంలో దక్షిణ భారతదేశంలోని తంజావూర్, ఆర్కాట్, కోయంబత్తూర్, మలబార్ మొదలైన ప్రాంతాల్లో ఈ రైత్వారీ పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టారు. క్రీ.శ. 1818 నాటి మూడో మరాఠా ఆంగ్లో యుద్ధం తరువాత బొంబాయి ప్రసిడెన్సీలోని అత్యధిక ప్రాంతాలపై కంపెనీ ఆధిపత్యం నెలకొల్పబడింది. ఇక్కడ కూడా ‘రైత్వారీ పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టారు. ఇక్కడ పండిన పంటలో 55% ప్రభుత్వ వాటాగా (శిస్తు రేటుగా) నిర్ణయించారు.

వాస్తవానికి ఈ రైత్వారీ భూమిశిస్తు పద్ధతి జమీందారీ వ్యవస్థ కంటే మెరుగైన ఫలితాలను ఇచ్చింది. ప్రతిరైతు, గ్రామాలు లాభపడ్డాయి. సామాజిక చైతన్యానికి రైత్వారీ పద్ధతి పునాదులు వేసింది. సమాజంలో అంతవరకు కొనసాగిన భూమి ఆధారిత యాజమాన్యపు హక్కు, సామాజిక హోదా తగ్గింది. కాని గవర్నమెంట్ ఏజెంట్లు రైతాంగాన్ని మళ్ళీ పీడించారు. ఫలితంగా ఆర్థికంగా రైతులు పూర్తిస్థాయిలో పేదరిక చక్రం నుంచి విముక్తి పొందలేరు. సీడెడ్ జిల్లాలో మన్రో ప్రయత్నం గొప్ప విజయాలు సాధించినప్పటికీ మిగతా ప్రాంతాల్లో మధ్యవర్తుల, ఏజెంట్లు స్వార్థం, లంచగొండతనం వల్ల విఫలమైంది.

ప్రశ్న 3.
కర్ణాటక యుద్ధాలకు దారితీసిన కారణాలు, ఫలితాలను చర్చించండి.
జవాబు.
ఆధునిక యుగంలో యూరోపియన్లు వ్యాపారార్థం భారతదేశానికి వచ్చారు. కాల – క్రమంలో వ్యాపార ఆధిపత్యానికై ఇంగ్లీషు, ఫ్రెంచి వారి మధ్య మూడు యుద్ధాలు జరిగాయి. ఈ యుద్ధాల వల్ల భారతదేశంలో ఫ్రెంచి వారి శక్తి పూర్తిగా దిగజారిపోయింది. నాటి నుండి ఆంగ్లేయుల విజృంభణకు ఎదురులేకపోయింది.

మొదటి కర్ణాటక యుద్ధం (1744 – 48) : 1742లో ‘డూప్లే’ ఫ్రెంచ్ గవర్నర్ గా నియమించబడ్డాడు. భారతదేశంలో ఆంగ్లేయులు ఫ్రెంచి వారి స్థావరమైన పుదుచ్చేరిని ఆక్రమించాలనే ఆలోచనలో ఉన్నారు. దీనితో ఫ్రెంచి వారు కర్ణాటక నవాబు అన్వరుద్దీన్ సహాయం కోరాడు. దీనితో ఆంగ్లేయులు యుద్ధవిరమణ చేశారు. ఇట్టి పరిస్థితుల్లో ఫ్రెంచి సైన్యం లాబొర్డినాయి నాయకత్వంలో భారతదేశం వచ్చింది. ఆ ధైర్యంతో 1746లో ఫ్రెంచివారు ఆంగ్లేయులు సెయింట్ జార్జ్ కోటను స్వాధీనపరచుకున్నారు. ఈలోగా ఆంగ్లేయులు అన్వరుద్దీన్ చేరారు. దాంతో నవాబు ఫ్రెంచి వారిని వైదొలగమని హెచ్చరించాడు. ‘శింధోమ్’ వద్ద నవాబు సైన్యం ఫ్రెంచి సైన్యానికి జరిగిన యుద్ధంలో అన్వరుద్దీన్ ఓటమి పాలయ్యాడు. ఈలోగా యూరప్లో ఆస్ట్రియా వారసత్వ యుద్ధం ముగిసింది. దానితో భారతదేశంలో కూడా యుద్ధం ముగిసింది. సంధి షరతుల ప్రకారం మద్రాస్ను ఆంగ్లేయులకు అప్పగించారు. రెండవ కర్ణాటక యుద్ధం (1749 – 1754) : 1748లో హైదరాబాద్ నిజాం ఉలుల్క్ మరణించటంతో, సింహాసనం కోసం కుమారుడు నాజర్ంగ్, మనుమడు ముజఫర్లాంగ్ల మధ్య అంతర్యుద్ధం మొదలైంది. అలాగే కర్ణాటక సింహాసనం కోసం చందాసాహెబ్కు అన్వరుద్దీన్ కు మధ్య యుద్ధం ప్రారంభమైంది. చందాసాహెబ్, ముజఫర్లాంగ్లు ఫ్రెంచి గవర్నర్ డూప్లే సాయాన్ని కోరారు. వీరికి సహాయం చేసి దక్కన్లో తమ ప్రాభవాన్ని పెంచుకుందామని డూప్లే భావించాడు. 1749లో ఆయూర్ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో అన్వరుద్దీన్ ను వధించారు. నాజర్డింగ్ ఆంగ్లేయుల సాయంతో ముజఫర్ జంగ్ను ఓడించాడు, కానీ ఫ్రెంచి వారి చేతిలో హత్యకు గురయ్యాడు. ఫ్రెంచివారు ముజఫర్ంగ్ను నవాబును చేసారు. ‘బుస్సీ’ హైదరాబాద్లో రక్షణగా ఉన్నాడు. 1751లో జరిగిన యుద్ధంలో ఫ్రెంచివారు ఓడారు. తరువాత 1752లో రాబర్ట్ క్లైవ్ కర్ణాటకలో చందాసాహెబ్ను ఓడించి వధించాడు. ఈ స్థితిలో డూప్లే స్థానంలో గాడెహ్యును నియమించారు. దీంతో కర్ణాటకలో ఆంగ్లేయుల ప్రాబల్యం పెరిగింది. మూడవ కర్ణాటక యుద్ధం (1756 61) : ఐరోపాలో సప్తవర్ష సంగ్రామం ప్రారంభమైంది. ఫ్రెంచి గవర్నర్గా కౌంట్జిలాలి నియమితుడయ్యాడు. ఇతడు కడలూర్ ఆంగ్లేయుల కోటను ఆక్రమించి మద్రాసు ఆక్రమించడానికి విఫలయత్నం చేశాడు. ఆంగ్లేయులకు సర్ ఐర్ర కూట్ నాయకత్వం వహించాడు. బుస్సీని సాయం రమ్మని ఆజ్ఞాపించాడు. దాంతో ఆంగ్లేయులు నైజాంతో ఒప్పందం చేసుకున్నారు. 1760లో ‘వందవాసి’ వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో ఫ్రెంచి సైన్యాన్ని ఓడించి పుదుచ్చేరిని ఆక్రమించి ‘డిలాలి’నిబందీగా ఇంగ్లాండ్ పంపాడు. 1763లో సప్తవర్ష సంగ్రామం ముగియడంతో మూడవ కర్ణాటక యుద్ధం ముగిసింది.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న1.
మైసూర్ యుద్ధాలపై ఒక లఘు వ్యాసం రాయండి.
జవాబు.
ఆంగ్లేయులు మైసూర్ రాజ్యంలో క్రీ.శ. 1766 నుంచి 1799 మధ్య నాలుగు యుద్ధాల్లో ఎదుర్కొన్నారు. మొదటి మైసూర్ యుద్ధం క్రీ.శ. 1766 – 1769 మధ్యకాలంలో హైదర్అలీ సేనలకు, ఈస్ట్ ఇండియా సేనలకు జరిగింది. హైదర్ కంపెనీ సేనలను వారి మిత్ర రాజ్యాల సేనలు ఓడించాడు. మద్రాస్ సంధి షరతులను కంపెనీ అంగీకరించింది. రెండో ఆంగ్లో మైసూర్ యుద్ధం (క్రీ.శ. 1780 – 1784) : రెండోసారి 1780వ సంవత్సరంలో మద్రాస్ సంధి షరతులను బ్రిటిష్వారు ఉల్లంఘించినందువల్ల, మైసూర్ పాలకుడైన హైదర్అ లీ యుద్ధానికి సిద్ధమైనాడు. ఇదే కాలంలో మరాఠా సేనలతో హైదర్ నిమగ్నమై ఉండగా,, ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ఎలాంటి సహాయం అందించలేదు. మద్రాస్ సంధి షరతులను ఉల్లంఘించింది. అందువల్ల, హైదరాలీ, తన కుమారుడై టిప్పుతో కలిసి రెండోసారి యుద్ధానికి సిద్ధమైనాడు. యుద్ధం కొనసాగుతున్న కాలంలోనే హైదరాలీ కాన్సర్ వ్యాధితో మరణించాడు. టిప్పు సుల్తాన్ బాధ్యతలు స్వీకరించాడు. చివరికి మంగళూరు సంధితో టిప్పు యుద్ధాన్ని విరవించాడు. ఇరువర్గాలవారు మరాఠాలతో, నిజాంతో స్నేహం చేయమనీ, శ్రీరంగపట్టనాన్ని టిప్పుకు ఇవ్వడానికి అంగీకరించాయి. మూడో మైసూర్ యుద్ధం : మూడోసారి బ్రిటీష్ సేనలు క్రీ.శ. 1790వ సంవత్సరంలో మైసూర్ రాజ్యంపై 1789లో యుద్ధం ప్రకటించాయి. లార్డ్ కారన్ వాలీస్ బ్రిటీష్ సేనలకు నాయకత్వం వహించాడు. టిప్పుసేనలు పరాజయం పొందాయి. శ్రీరంగపట్టణం ఆంగ్లేయుల వశమైంది. క్రీ.శ. 1792లో టిప్పు శ్రీరంగపట్టణం సంధి షరతులను అంగీకరించాడు. ఈ సంధి షరతుల ప్రకారం మైసూర్ రాజ్యం విస్తీర్ణంలో అర్థభాగం కోల్పోయింది. టిప్పుసుల్తాన్ 3.30 కోట్లు యుద్ధ నష్ట పరిహారం చెల్లించాలి. అతని ఇద్దరి కుమారులను జామీనుగా కంపెనీ బందీలుగా ఉంచింది.

నాల్గో మైసూర్ యుద్ధం (క్రీ.శ 1798 – 1799) : ఆంగ్లేయులకు టిప్పు సుల్తాన్లకు మధ్య శ్రీరంగపట్టణం సంధి శాశ్వత శాంతిని ప్రసాదించలేదు. 1798 – 1799లో చివరిసారిగా టిప్పుసుల్తాన్ సైన్యం, ఆంగ్ల సేనలతో తలపడింది. దీన్నే నాల్గో మైసూర్ యుద్ధం అంటారు. ఈ యుద్ధంలో టిప్పు ప్రాణాలు కోల్పోయాడు. పూర్వపు ఒడియార్ వంశానికి చెందిన ఒక మైనర్ బాలున్ని కంపెనీ మైసూర్ పాలకునిగా నియమించింది. మైసూర్ రాజ్యం సైన్యసహాకార ఒప్పందంలో చేరింది.

ప్రశ్న 2.
ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ కాలం నాటి న్యాయవ్యవస్థను వివరించండి.
జవాబు.
బ్రిటీష్ వారు, తమ ఆధీనంలో ఉన్న ప్రాంతాల్లో నూతన న్యాయవ్యవస్థను ఏర్పాటు చేశారు. రాబర్ట్ క్లెవ్, వారన్ హేస్టింగ్స్, కారన్ వాలీస్ సివిల్, క్రిమినల్ కేసుల పరిష్కారానికి అనేక స్థాయిల్లో కోర్టులను ఏర్పాటు చేశారు. 1772 – 73 నాటి రెగ్యులేటింగ్ చట్టం ప్రకారం బెంగాల్లో సుప్రీంకోర్టు నెలకొల్పబడింది. 1781 నాటికి సుప్రీంకోర్టు అధికారులు, పనితీరు మొదలైన అంశాలు నిర్ధారించారు. వారన్ హేస్టింగ్స్ కాలంలో జిల్లాస్థాయిలో దివాన్ – ఇ – అదాలత్, ఫౌజ్ దారీ ఇ – అదాలత్ను ఏర్పాటు చేశారు. దివాన్ అదాలత్ సివిల్ కేసులను, కలెక్టర్ నేతృత్వంలో విచారించేది. ఫౌజ్రీ ఇ – అదాలత్ భారతీయ సంతతి అధికారుల ఆధ్వర్యంలో ముస్తీలు, ఖాజీల సలహాలతో పనిచేసేది.

లార్డ్ కారన్ వాలీస్ కాలంలో సివిల్, క్రిమినల్ కోర్టుల విషయంలో గ్రేడింగ్లను ఏర్పాటు చేశారు. మున్సిఫ్ కోర్టులు ఏర్పాటు చేశారు. భారతీయ న్యాయనిపుణులను మున్సిఫ్ కోర్టు అధికారులుగా నియమించారు. కారన్ వాలీస్ బెంగాల్, బీహార్లలో సర్క్యూట్ కోర్టులు ఏర్పాటు చేశాడు. ఇతడు కార్యనిర్వాహక శాఖ అధికారాలను, న్యాయశాఖ అధికారాలను విభజించాడు. క్రిమినల్ కేసులు నవాబ్ బాధ్యత. గవర్నర్ జనరల్ క్రిమినల్ కేసుల తీర్పుల విషయంలో అత్యున్నత న్యాయాధికారి. ‘కారన్ వాలీస్ న్యాయస్మృతి’గా పేరుగాంచిన కోడ్ (సివిల్, క్రిమినల్ సూత్రాలు) ఇతని కాలంలోనే భారతీయ (హిందూ – ఇస్లామిక్) న్యాయసూత్రాలను అమలు చేసే విధానాన్ని న్యాయాధికారులకు వివరించే ప్రయత్నం జరిగింది. న్యాయశాఖలో చాలా వరకు విచక్షణ లేకుండా చేశాడు కారన్వాలీస్.

లార్డ్వెల్లస్లీ కాలంలో సదర్ – నిజామత్ అదాలత్లో రెగ్యులర్ జడ్జీలను నియమించే సంప్రదాయాన్ని ప్రారంభించాడు. విలియం బెంటింక్ కాలంలో బెంగాల్లో లార్డ్కరన్ వాలీస్ నెలకొల్పిన నాలుగు సర్క్యూట్ కోర్టులను రద్దు చేశాడు. అతడు బెంగాల్ను 20 డివిజన్లుగా విభజించాడు. ప్రతి విడిజన్కు ఒక న్యాయాధికారిని నియమించాడు. వీరందరిపై అధికారి కమీషనర్. ప్రజాసంక్షేమానికి వారి రక్షణకు అన్ని చర్యలు తీసుకున్నారు. జమిందార్ల, భూస్వాముల రక్షణకు ప్రత్యేక ఏర్పాట్లు చేశారు.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
అలహాబాద్ సంధి షరతులు.
జవాబు.
క్రీ.శ. 1765లో కుదిరిన అలహాబాద్ సంధి ప్రకారం అలహాబాద్ సంధి (1765) బెంగాల్లో ద్వంద్వపాలనకు శ్రీకారం చుట్టారు. బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సాలో దివానీ అధికారాన్ని అనగా భూమిశిస్తు వసూలు అధికారం బ్రిటీష్ వారు పొందారు. సివిల్ అధికారాలు నవాబ్కు ఇచ్చారు. కారా, అలహాబాద్ జిల్లాలను అయోధ్య నుండి వేరు చేసి మొగల్ చక్రవర్తికి ఇవ్వడం జరిగింది. సాలుకు 26 లక్షల రూపాయలు కంపెనీ, చక్రవర్తికి ఇవ్వడానికి అంగీకరించింది.

ప్రశ్న 2.
శ్రీ రంగపట్టణం సంధి షరతులు.
జవాబు.
మూడోసారి బ్రిటీష్ సేనలు క్రీ.శ. 1790వ సంవత్సరంలో మైసూర్ రాజ్యంపై 1789లో యుద్ధం ప్రకటించాయి.
లార్డ్ కారన్ వాలీస్ బ్రిటీష్ సేనలకు నాయకత్వం వహించాడు. టిప్పుసేనలు పరాజయం పొందాయి. శ్రీరంగపట్టణం ఆంగ్లేయుల వశమైంది. క్రీ.శ. 1792లో టిప్పు శ్రీరంగపట్టణం సంధి షరతులను అంగీకరించాడు. ఈ సంధి షరతుల ప్రకారం మైసూర్ రాజ్యం విస్తీర్ణంలో అర్ధభాగం కోల్పోయింది. టిప్పుసుల్తాన్ 3.30 కోట్లు యుద్ధ నష్ట పరిహారం చెల్లించాలి. అతని ఇద్దరి కుమారులను జామీనుగా కంపెనీ బందీలుగా ఉంచింది.

ప్రశ్న 3.
డూప్లే విజయాలు.
జవాబు.
క్రీ.శ. 1697లో జన్మించిన జోసెఫ్ ఫ్రాంకోయిస్ డూప్లే సమర్థుడైన పాలనావేత్త. తండ్రి ప్రభావంతో ఉన్నత విద్యనభ్యసించి ప్రభుత్వ కొలువులో చేరి ఫ్రెంచి ప్రభుత్వం తరపున పాండిచ్ఛేరికి చేరాడు. తన శక్తి సామర్థ్యాలు, తెలివి తేటలతో చంద్రనగర్లో ఫ్రెంచి గవర్నర్గా నియమించబడ్డాడు.

డ్యూమస్ తరువాత డూప్లే ఫ్రెంచి గవర్నర్గా బాధ్యతలు స్వీకరించాడు. ఆంగ్లేయులకు, ఫ్రెంచివారి సైన్యాలకు మధ్య జరిగిన మొదటి, రెండో కర్ణాటక, యుద్ధాల్లో డూప్లే తన దౌత్యనీతిని ప్రదర్శించాడు. ఆంగ్లేయులకు, ఫ్రెంచివారి సైన్యాలకు మధ్య జరిగిన మొదటి, రెండో కర్ణాటక, యుద్ధాల్లో డూప్లే తన దౌత్యనీతిని ప్రదర్శించాడు. ఈ రకంగా 16, 17వ శతాబ్దం నాటికి భారతదేశంలో ఐరోపా వర్తక సంఘాలు స్థిరపడ్డాయి.

క్రీ.శ. 1741 నాటికి గవర్నర్ జనరల్ గా బాధ్యతలు స్వీకరించాడు. రెండో కర్ణాటక యుద్ధంలో ఫ్రెంచి సేనల పరాజయం ఇతని పతనానికి దారి తీసింది.

ప్రశ్న 4.
రాబర్ట్ క్లైవ్ సేవలు.
జవాబు.
భారతదేశంలో బ్రిటీష్ సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించిన ఘనుడు రాబర్టెవ్. క్లైవ్ చిన్న గుమస్తాగా జీవితం ప్రారంభించి స్వయంకృషి వల్ల గవర్నర్ పదవికి ఎదిగాడు. ఈస్టిండియా కంపెనీ సామ్రాజ్య స్థాపకుడిగా ఆధునిక భారతదేశ చరిత్రలో రాబర్ట్ క్లైవ్ ప్రముఖ స్థానం.

ప్రశ్న 5.
కర్ణాటక యుద్ధాల్లో ఫ్రెంచి వారి ఓటమికి కారణాలు.
జవాబు.

1. బ్రిటిష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ప్రైవేట్ కంపెనీ, ఫ్రెంచి ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ప్రభుత్వంపై ఆధారపడిన కంపెనీ.
2. ఆంగ్లేయులు మాతృదేశం నుంచి శీఘ్రగతిలో అన్ని రకాల సహాయం పొందారు. ఫ్రాన్స్ పాలకులు ఫ్రెంచి ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీకి ఇలాంటి సహకారం అందించలేదు.
3. ఆంగ్లేయుల వద్ద సమర్థవంతమైన సేనాధిపతులు ఐర్ కూట్, రాబర్కైవ్, లారెన్స్లు ఉండేవారు, డూప్లే, బుస్సీలు వీరికి ఏ విధంగా పోలికలేదు.
4. ఆంగ్లేయులకు మూడు కేంద్రాలు (మద్రాస్, కలకత్తా, బొంబాయి) ఉండగా, ఫ్రెంచి వారికి కేవలం ఒక పాండిచ్చేరి మాత్రమే ఉంది. మూడో కర్ణాటక యుద్ధం భారతదేశంలో ఫ్రెంచి వారి రాజకీయ సామ్రాజ్యవాదానికి తెరదించింది.

ప్రశ్న 6.
చీకటిగది ఉదంతం.
జవాబు.
కలకత్తాలోని ఫోర్ట్ విలియంలోని ఒక చిన్న జైలు గది. జూన్ 20, 1756న సిరాజ్ ఉద్ దౌలా అనుచరులు బ్రిటీష్ సైనికులు, ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ అధికారులను దాదాపు 146 మందిని చిన్న గదిలో కుక్కారు. వీరిలో దాదాపు 123 మంది ఊపిరి ఆడక మరణించారు. దీనినే చీకటి గది ఉదంతం అంటారు.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 4th Lesson States of Matter: Gases and Liquids Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 4th Lesson States of Matter: Gases and Liquids

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Name the different intermolecular forces experienced by the molecules of a gas.
Answer:
The intermolecular forces experienced by the molecule of a gas are

1. Dispersion forces or London forces,
2. Dipole-dipole forces,
3. Dipole-induced dipole forces.
4. Ion-dipole forces.

The above three forces (first, second and third) are collectively called van der Waals’ forces.

Question 2.
State Boyle’s law. Give its mathematical expression.
Answer:
Boyle’s law:
At constant temperature, the pressure of a given mass of gas is inversely proportional to its volume.

Mathematically it can be written as
P ∝ \(\frac{1}{V}\) (at constant T and n)
P = \(\frac{k}{V}\) ‘k’ is proportionality constant
PV = k

Question 3.
State Charles’ law. Give its mathematical expression.
Answer:
At constant pressure the volume of a given mass of gas is directly proportional to its absolute temperature. Mathematically it can be written as
V ∝ T (P and n are constant)
V = kT ‘k’ is proportionality constant.
\(\frac{V}{T}\) = k

Question 4.
What are Isotherms?
Answer:
The curves which show relationship between variation of volume of a given mass of gas and pressure at constant temperature are called Isotherms.

Question 5.
What is Absolute Temperature?
Answer:
At this temperature, the volume of every gas should be equal to zero. Hence this value (- 273°C) of temperature is called absolute zero.

Question 6.
What are Isobars?
Answer:
The lines in the graph showing relationship between the variation of volume of gas with temperature at constant pressure are called Isobars.

Question 7.
What is Absolute Zero?
Answer:
The lowest hypothetical or imaginary temperature at which gases are supposed to occupy zero volume is called absolute zero.

Question 8.
State Avogadro’s law.
Answer:
Equal volumes of all gases under the same conditions of temperature and pressure contain equal number of molecules. Mathematically it can be written as V ∝ n (P and T are constant).

Question 9.
What are Isochores?
Answer:
The lines in the graph showing the relationship between the variation of pressure of gas with temperature at constant volume are called isochores.

Question 10.
What are S.T.P conditions?
Answer:
Standard temperature = 0°C = 273 K
Standard pressure = 1 atmosphere = 76 cm of Hg = 760 mm ofHg
Volume of 1 mole of gas at STP = 22.4 lit.

Question 11.
What is Gram molar volume?
Answer:
The volume occupied by 1 mole any gas at STP is 22.4 lit. This volume is known as gram molar volume.

Question 12.
What is an Ideal gas?
Answer:
The gas which obeys all gas laws at all temperatures and pressures is called an Ideal gas.

Question 13.
Why the gas constant ‘R’ is called universal gas constant?
Answer:
The value of gas constant R is same for all gases, and is independent of the nature of gas. Hence it is called universal gas constant.

Question 14.
Why Ideal gas equation is called Equation of State?
Answer:
Ideal gas equation is a relation between four variables and it describes the state of any gas, therefore it is also called equation of state.

Question 15.
Give the values of gas constant in different units.
Answer:
If pressure is in Newton m^-2, then R = 8.314 joule mol^-1K^-1
If pressure is in dm , then R = 1.987 cal mol^-1R^-1

Question 16.
How are the density and molar mass of a gas related?
Answer:
The relationship for calculating molar mass of a gas
M = \(\frac{dRT}{P}\) (or) d = \(\frac{PM}{RT}\)
M = molar mass; d = density of gas;
R = gas constant;
T = absolute temperature;
P = pressure of gas.

Question 17.
State Graham’s law of diffusion. [Mar. ’18 (AP & TS) (IPE ’14, ’10)]
Answer:
At constant temperature and pressure, the rate of diffusion of a gas is inversely proportional to the square root of its density or vapour pressure or molecular weight.

Question 18.
Which of the gases diffuses faster among N₂, O₂ and CH₄? Why? [TS ’16, ’15]
Answer:
Methane gas diffuses faster than N₂ and O₂ because the molecular weight of Methane (16) is lesser than the molecular weights of N2 (28) and O₂ (32).

Question 19.
How many times methane diffuses faster than sulphur dioxide?
Answer:

∴ Methane gas diffuses 2 times faster than SO₂.

Question 20.
Sate Dalton’s law of partial pressures. [IPE ’14]
Answer:
At constant temperature, the total pressure exerted by a mixture of gases which do not react chemically with each other, is equal to the sum of the partial pressures of the component gases.

Question 21.
Give the relation between the partial pressure of a gas and its mole fraction.
Answer:
Partial pressure = Total pressure × Mole fraction
p_i = \(\frac{n_i}{n}\) × P

Question 22.
What is aqueous tension?
Answer:
Pressure exerted by saturated water vapour is called aqueous tension.

Question 23.
Give the two assumptions of Kinetic molecular theory of gases that do not hold good in explaining the deviation of real gases from ideal behaviour.
Answer:

1. The actual volume occupied by gas molecules is negligible when compared to the total volume of gas.
2. There are no attractions or repulsions among the gas molecules.

Question 24.
Give the kinetic gas equation and write the terms in it.
Answer:
Kinetic gas equation PV = \(\frac{1}{3}\) mnu²_rms
Where,
P = Pressure of the gas
V = Volume of the gas
m = mass of one molecule of the gas
n = number of molecules of the gas
u_rms = RMS speed of the gas molecules.

Question 25.
Give an equation to calculate the kinetic energy of gas molecules.
Answer:
The kinetic energy of gas
E_k = \(\frac{3}{2}\) nRT
E_k = Kinetic energy;
R = Gas constant;
T = Absolute temperature;
n = Number of moles.

The kinetic energy for one molecule of gas
\(\frac{E_k}{N}=\frac{3}{2}(\frac{R}{N})T=\frac{3}{2}kT\) =
k is called Boltzmann constant and equal to \(\frac{R}{N}\).

Question 26.
What is Boltzman’s constant? Give its value.
Answer:
The value of gas constant per molecule is called Boltzmann constant (k = \(\frac{R}{N}\))

Its value is 1.38 × 10^-23 joule K^-1 mol^-1 (or) 1.38 × 10^{-16 erg K-1 mol-1.}

Question 27.
What is R.M.S speed?
Answer:
It is defined as the square root of the mean of the squares of the velocities of all the molecules present in the gas.

Let there be n₁ molecules with V₁ speed, n₂ molecules with V₂ speed, n₃ molecules with V₃ speed and so on
R.M.S speed

Question 28.
What is average speed?
Answer:
It is the arithmetic mean of velocities of gas molecules. Let there be n₁ molecules with velocity V₁, n₂ molecules with velocity V₂, n₃ molecules with velocity V₃ and so on.

The average velocity

Question 29.
What is most probable speed? [Mar. ’11]
Answer:
The velocity possessed by maximum number of molecules in a given gas is called most probable velocity. It is denoted by C_P.

Question 30.
What is the effect of temperature on the speeds of the gas molecules?
Answer:
As the temperature increases the fraction of molecules possessing low velocities decreases and the fraction of molecules possessing high velocities increases.

Question 31.
What is the effect of temperature on the kinetic energy of the gas molecules?
Answer:
Kinetic energy of the gas E_k = \(\frac{3}{2}\) nRT
For a given mass of gas \(\frac{3}{2}\) , n (number of moles) and R (gas constant) are constant.
∴ E_k ∝ T

So, kinetic energy of a gas is directly proportional to its absolute temperates and increases with increase in temperature.

Question 32.
Give the ratio of RMS, average and most probable speeds of gas molecules.
Answer:
C_P : \(\overline{\mathrm{C}}\) : C = 1 : 1.128 : 1.224

Question 33.
Why RMS speed is taken in the derivation of kinetic gas equation?
Answer:
Velocity is a vector quantity. The molecules of a gas will move randomly in all possible directions. In one direction, if the velocity is taken as + ve, in the opposite direction it is – ve. Then sometimes the average velocity may become zero. To avoid this, all the velocities are squared, their mean is calculated and square root is taken for it. Then it will be the true average velocity and it is called RMS velocity.

Question 34.
What is compressibility factor?
Answer:
It is the ratio of the actual molar volume of a gas to the molar volume of a perfect gas under the same conditions.

For a perfect gas, the value of compression factor (Z) is 1.

Question 35.
What is Boyle’s temperature?
Answer:
The temperature at which a real gas obeys ideal gas law over an appreciable range of pressure is called Boyle s temperature.

Question 36.
What is critical temperature? Give its value for CO₂.
Answer:
The temperature above which a gas cannot be liquified what ever the pressure applied is called critical temperature. At critical temperature or below critical temperature a gas can be liquified by applying pressure. For carbon dioxide its value = 30.98°C.

Question 37.
What is critical volume?
Answer:
The volume occupied by 1 mole of a gas at critical temperature and critical pressure is called critical volume.

Question 38.
What is critical pressure?
Answer:
The pressure required to liquify a gas at its critical temperature is called critical pressure.

Question 39.
What are critical constants?
Answer:
The critical temperature, critical pressure and critical volume are called critical constants.

Question 40.
Define vapour pressure of a liquid.
Answer:
The pressure exerted by the vapours of a liquid on the surface of the liquid when both of them are in equilibrium is called vapour pressure of the liquid.

Question 41.
What are normal and standard boiling points? Give their values for H₂O.
Answer:
The temperature at which a liquid boils at atm pressure is called normal boiling point.

The temperature at which a liquid boils at 1 bar pressure is called standard boiling point.

For H₂O the normal boiling point is 100°C and the standard boiling point is 99.6°C.

Question 42.
Why pressure cooker is used for cooking food on hills?
Answer:
At high altitudes atmospheric pressure is low. So at high altitudes liquids boil at low temperature where the food materials cannot be cooked. To increase the boiling temperature of water by increasing the pressure above atmospheric pressure, pressure cooker is used so that food materials can be cooked easily.

Question 43.
What is surface tension? [Mar. ’18 (AP)]
Answer:
The force acting downwards at right angles to the surface along unit length of the surface by the liquid molecules in the bulk is called surface tension. Its units are kgs^-2 and in SI units Nm^-i

Question 44.
What is laminar flow of liquid?
Answer:
The type of flow in which there is a regular gradation of velocity in passing from one layer to the next layer is called laminar flow.

Question 45.
What is coefficient of viscosity? Give its units.
Answer:
Coefficient of viscosity is the force when velocity gradient is unity and the area of contact is unit area. It is represented by η.

Units of viscosity coefficient η.

In SI units 1 newton second per square meter (Nsm^-2) = Pascal second (Pas = 1 kgm^-1s^-1).

In CGS system the unit of viscosity is poise,
1 poise = 1 g cm^-1s^-1 = 10^-1 kgm^-1s^-1.

Short Answer Questions

Question 1.
State and explain Boyle’s law.
Answer:
Boyle’s law:
At constant temperature, the volume of a given mass of gas is inversely proportional to the pressure of the gas.

Mathematically it can be written as
V ∝ \(\frac{1}{P}\) (at constant t and n)
or V = \(\frac{k}{P}\)
or PV = k

It means that at constant temperature, product of pressure and volume of a fixed amount of gas is constant.

If V₁ is the volume of a given mass of a gas at pressure P₁ and V₂ is the volume of same mass of gas at pressure P₂, then according to Boyle’s law P₁V₁ = P₂V₂.

Question 2.
State and explain Charles’ law.
Answer:
Charles’ law :
At constant pressure, the volume of a given mass of gas is directly proportional to its absolute temperature.
Mathematically it can be written as
V ∝ T (P and n are constant)
V = kT
or \(\frac{V{T}\) = k ;
k is proportionality constant.

Charles’ law can also be defined as for a fixed mass of gas at constant pressure, volume of a gas increases on increasing temperature and decreases on cooling. For each degree rise in temperature volume of the gas increases by \(\frac{1}{273.15}\) of the original volume of the gas at 0°C.

Thus if volumes of the gas at 0°C and t°C are V₀ and V_t respectively then

If V₁ is the volume of a gas at temperature T₁ and V₂ is the volume of same mass of gas at a temperature T₂, then according to Charles’ law

Question 3.
Derive Ideal gas equation. [TS Mar. ’19]
Answer:
By combining Boyle’s law, Charles’ law and Avogadro’s law, we get an equation which relates to volume, pressure, absolute temperature and number of moles. This equation is known as Ideal gas equation.
V ∝ \(\frac{1}{P}\) → Boyles’s law
V ∝ T → Charles’ law
V ∝ n → Avogadro’s law

Combining the above three laws, we can write

V ∝ \(\frac{1}{P}\) × T × n (or) V = R × \(\frac{1}{P}\) × T × n (or) PV = nRT
where V = Volume of the gas,
P = Pressure of the gas,
n = Number of moles of gas,
T = Absolute temperature,
R = Universal gas constant.

Question 4.
State and explain Graham’s law of Diffusion. [AP ’17; IPE ’14]
Answer:
Graham’s Law of Diffusion :
At constant temperature and pressure, the rate of diffusion of a gas is inversely proportional to the square root of its density (or) vapour pressure (or) molecular weight.

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and d₁, r₂ are their densities then
\(\frac{\mathrm{r}_1}{\mathrm{r}_2}=\sqrt{\frac{\mathrm{d}_2}{\mathrm{~d}_1}}\) …………… (1)

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and VD₁, VD₂ are their vapour pressures, then
\(\frac{\mathrm{r}_1}{\mathrm{r}_2}=\sqrt{\frac{\mathrm{V}{D}_2}{\mathrm{V}{D}_1}}\) …………… (2)

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and are their molecular

Case -1: If the times of diffusions are equal i.e., t₁ = t₂, then we can write

Case – 2 : If the volumes of the two gases are the same (i.e.,) V₁ = V₂

Question 5.
State and explain Dalton’s law of partial pressures. [AP ’16]
Answer:
Dalton’s law of partial pressure :
At constant temperature, the total pressure exerted by a gaseous mixture which do not react chemically with each other is equal to the sum of partial pressures of the component gases.

Consider a mixture of three gases in a vessel. Let p₁, p₂, p₃ be the partial pressures of the three gases in the mixture. Let P’ be the total pressure exerted by the gaseous mixture. Then, according to Dalton’s law of partial pressure
P = p₁ + p₂ + p₃

Question 6.
Deduce (a) Boyle’s law and (b) Charles’ law from kinetic gas equation. [AP 16; TS 15; May 13]
Answer:
a) Boyle’s law :
According to kinetic theory, the average K.E of gas molecules is directly proportional to the absolute temperature.
(i.e.,) KE ∝ T. But K.E = \(\frac{1}{2}\) mnc²
∴ \(\frac{1}{2}\)mnc² ∝ T (or) \(\frac{1}{2}\) mnc² = KT

According to kinetic gas equation,
PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
(or) PV = \(\frac{3}{2}\times\frac{1}{2}\) mnc²
(or) PV= \(\frac{2}{3}\) × KT (or) V = \(\frac{2}{3}\frac{K}{P}\) T.

If T is kept constant, then V
= Constant × \(\frac{1}{P}\) ( or ) V ∝ \(\frac{1}{P}\) (T constant)

At constant temperature, the volume of a given mass of gas is inversely proportional to its pressure. This is Boyle’s law.

b) Charles’ law :
According to kinetic theory, the average K.E of gas molecules is directly proportional to the absolute temperature. [AP Mar. ’19]
(i.e.,) K.E °c T, But K.E = \(\frac{1}{2}\) mnc²
∴ \(\frac{1}{2}\)mnc² ∝ T (or) \(\frac{1}{2}\)mnc² = KT
According to kinetic gas equation,
PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
(or) PV = \(\frac{2}{3}\times\frac{1}{2}\) mnc² (or) PV = \(\frac{1}{3}\) × KT
(or) V = \(\frac{2}{3}\frac{KT}{P}\)

If P’ is kept constant, then V = constant × T (or) V ∝ T (P constant)

At constant pressure, the volume of a given mass of gas is directly proportional to its absolute temperature. This is Charles’ law.

Question 7.
Deduce (a) Graham’s law and (b) Dalton’s law from kinetic gas equation. [AP Mar. ’19]
Answer:
a) Graham’s law:
According to kinetic gas equation, PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²

At constant pressure,
c = constant × \(\frac{1}{\sqrt{d}}\) (or) ∝ \(\frac{1}{\sqrt{d}}\)
In the case of gases r.m.s velocity (c) is directly proportional to rate of diffusion (r).
∴ r ∝ \(\frac{1}{\sqrt{d}}\) (At constant T and P)
i.e., At constant temperature and pressure the rate of diffusion of a gas is inversely proportional to the square root of its density. This is Graham’s law.

b) Dalton’s law of partial pressure :
Consider a given mass of gas (1) in a container of volume V.

Let number of molecules in the gas = n₁;
Mass of each molecule = m₁;
RMS velocity = c₁
Then according to kinetic gas equation,
Pressure (P₁) = \(\frac{1}{3}\frac{m_1n_1c_1^2}{V}\)

Now replace gas (1) by gas (2).
Let number of molecules in the gas = n₂,
Mass of each molecule = m₂;
RMS velocity = c₂
Then according to kinetic gas equation,
Pressure (P₂) = \(\frac{1}{3}\frac{m_2n_2c_2^2}{V}\)

Suppose, the two gases are mixed in the same container. Let the total pressure of the gas be P.

∴ P = P₁ + P₂. This is Dalton’s law of partial pressures.

(i.e.,) At constant temperature, the total pressure exerted by a mixture of gases which do not react chemically with each other is equal to the sum of partial pressures of the individual gases. This is Dalton s law of partial pressures.

Question 8.
Derive an expression for Kinetic energy of gas molecules.
Answer:
According to Kinetic gas equation,
PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
For 1 mole of gas, number of molecules, n = N,
where N = Avogadro’s number.

Then, PV = \(\frac{1}{3}\) mNC², where mN = gram molecular mass M’ of the gas, (mN = M)
∴ PV = \(\frac{1}{3}\)MC² = \(\frac{2}{3}\)(\(\frac{1}{2}\)MC²) = \(\frac{2}{3}\)E_k …………….. (1)
where E_k is K.E. of one mole of gas.
Ideal gas equation for 1 mole of a gas is
PV = RT …………… (2)
From (T) and (2), we get, \(\frac{2}{3}\) E_k = RT (or)
E_k = \(\frac{2}{3}\)RT
Since ‘R’ is a constant.
∴ E_k ∝ T

It means that, at a given temperature, 1 mole of any gas will have the same kinetic energy.
Dividing throughout by N’ (Avogadro’s number),
\(\frac{E_k}{N}\) = \(\frac{3}{2}\)(\(\frac{R}{N}\))T = \(\frac{3}{2}\)kT
\(\frac{R}{N}\)= k, where k is called, Boltzmann constant.

It is the gas constant per molecule.
∴ K.E. of ‘n’ moles of gas = nE_k = \(\frac{3}{2}\)nRT

Question 9.
Define (a) rms (b) average and (c) most probable speeds of gas molecules. Give their interrelationship.
Answer:
a) RMS velocity:
It is defined as the square root of the mean of the squares of the velocities of all the molecules present in the gas.

Let there be n₁ molecules with V₁ velocity, n₂ molecules with V₂ velocity, n₃ molecules with V₃ velocity and so on.
Then, RMS velocity

T= absolute temperature, M = Molecular weight, R = 8.314 × 10⁷ erg K^-1 mol^-1.

b) Average velocity :
It is the arithmetic mean of velocities of gas molecules. Let there be n₁ molecules with velocity V₁, n₂ molecules with velocity V₂, n₃ molecules with velocity V₃ and so on.
Then Average velocity

c) Most probable velocity :
The velocity possessed by maximum number of molecules is called most probable velocity. It is denoted by C_P. C_P = \(\sqrt\frac{2RT}{M}\)

Relation between different velocities :

Question 10.
Explain the physical significance of vander Waals’ parameters.
Answer:
Van der Waals’ equation [P + \(\frac{an^2}{V^2}\)](V-b)
= nRT,

In this equation P = Pressure of gas; V = volume of gas; n = number of moles of gas; T = absolute temperature a, b are constants called van der Waals’ constants. Value of ‘a’ is a measure of magnitude of intermolecular attractive forces within the gas and is independent of temperature and pressure.

At very low temperatures intermolecular forces become significant. Real gases show ideal behaviour when conditions of temperature and pressure are such that the intermolecular forces are negligible. The real gases show ideal behaviour when pressure approaches zero value of b. It is the measure of magnitude of the actual volume occupied by the gas molecules themselves. At high pressures the volume of the gas is very low. Then the volume occupied the gas molecules themselves cannot be neglected.

Question 11.
What is surface tension of liquids? Explain the effect of temperature on the surface tension of liquids. [Ap ’17]
Answer:
The phenomenon of surface tension is due to the existence of strong intermolecular forces of attraction in liquids.

Consider a molecule (A) lying somewhere inside the liquid. This is attracted equally to all directions by other molecules surrounding it. So the net resultant force of attraction acting on this molecule is zero. This is true for all molecules present inside the body of the liquid. Now consider a molecule lying at the surface of the liquid (B). This is attracted by large number of molecules lying in the bulk of the liquid than by very few molecules lying above in the vapour phase. Thus a molecule at the surface experiences a net inward attraction. This is true for all molecules lying at the surface. As a result of this inward pull on all molecules lying at the surface, is not same. The surface behaves as if it were under tension like a stretched membrane. Hence this property of liquids is called surface tension.

The surface tension of a liquid is defined as “the force acting at right angles to the surface along unit length of the surface”. It is represented by D.

Examples:

1. The liquid drops are spherical, due to surface tension. (For a given volume of liquid, sphere has the minimum surface area)
2. At the critical temperature of liquids, the surface tension is zero.
3. The rise of liquid in a capillary tube is due to surface tension.

Question 12.
What is vapour pressure of liquids? How the vapour pressure of a liquid is related to its boiling point?
Answer:
If a liquid is taken in an evacuated container a portion of liquid evaporates. This is due to collisions between the liquid molecules. The molecules which gets more energy due to molecular collisions within the liquid escape from the surface of liquid and goes into vapour. The pressure exerted by the vapours on the walls of container is called vapour pressure.

The vapour molecules also strike the surface of the liquid. If the kinetic energy of vapour molecules is less than the attractive forces of the liquid molecule on the surface of liquid the vapour molecules goes into liquid. It is known as condensation.

In the beginning, the rate of evaporation is more but the rate of condensation zero. As time posses the rate of evaporation decrease while the rate of condensation increases due to increase in vapour. After sometime the rate of evaporation and rate

of condensation become equal and an equilibrium is attained. At this stage the vapour pressure is constant and it is called saturated vapour pressure or equilibrium pressure.

When temperature of a liquid is increased the rate of vapourisation increases. The temperature at which the vapour pressure of a liquid becomes equal to the external pressure the liquid boils. The temperature at which the liquid boils is called boiling point.

At 1 atm pressure the boiling temperature is called normal boiling point. If pressure is 1 bar then the boiling point is called standard boiling point.

Question 13.
Define viscosity and coefficient of viscosity. How does the viscosity of liquids varies with temperature. [AP ’17]
Answer:
It is well known that all liquids do not flow with the same speed. Some liquids like water, alcohol, ether etc., flow very rapidly, while someone like glycerine, honey, castor oil etc., flow slowly. This indicates that every liquid has some internal resistance to flow. This internal resistance to flow possessed by a liquid is called its viscosity.

Liquids which flow rapidly have low internal resistance. So their viscosity is less. Liquids which flow slowly have high internal resistance. So their viscosity is high.

Coefficient of viscosity is the ‘force per unit area required to maintain unit difference of velocity between two parallel layers in the liquid, one unit apart’.

Units : Dyne cm^-2 (C.G.S) or Poise.
Millipoise = 10^-3 Poise.
Ns m^-2 or Pa s (pascal second) is S.I. unit.

Examples:

1. Glass is not a solid. It is a super-cooled liquid with a very high viscosity.
2. H₂SO₄ is viscous, due to H – bonding.

Viscosity of liquids decreases as the temperature rises because at high temperature molecules have high kinetic energy and can overcome the intermolecular forces to slip past one another between layers.

Long Answer Questions

Question 1.
Write notes on intermolecular forces.
Answer:
The type of attraction that exists among the atoms in a covalent molecule is known as covalent bond’. The attraction forces that bind molecules together in a covalent substance are called intermolecular forces or van der Waal forces. These forces are of different types like lon-Dipole, Dipole – Di-pole, Dipole – Induced Dipole and Induced Dipole – Induced Dipole forces.

Ion – Dipole forces :
These forces are mainly present in aqueous solutions of ionic substances.
Ex : NaCl in water solution.

Water is a polar molecule and in it ‘H’ atoms possess partial +ve charge and O’ atoms possess partial – ve charge. When ionic compounds like NaCl dissolve in water, they dissociate into component ions like Na⁺ and Cl^– Now, the water molecules orient in the presence of ions in such a way that the + ve end of the dipole is near an anion and the – ve end of the dipole is near a cation. The magnitude of interaction energy depends on the charge of the ion (Z), the strength of the dipole (µ) and on the inverse square of the distance (r) between the ion and the dipole. It can be expressed mathematically as,
E = Zµ/r²

Dipole – Dipole forces :
This type of forces exist between neutral polar molecules. These are due to the electrical interactions among dipoles on neighbouring molecules. These forces may be attractive (between unlike poles) or repulsive (between like poles) and depend on the orientation of the molecules. These forces are generally weak and are significant only when the molecules are in close contact. The strength of a given dipole-dipole interaction depends on the sizes of the dipole moments involved. The more polar the molecule or the higher the dipole moment, the greater is the strength of interactions and higher is the boiling points of those substances.

Dipole-Dipole interaction energy between solid polar molecules is proportional to \(\frac{1}{r^3}\) and that between rotating molecules is proportional to \(\frac{1}{r^6}\) where r’ is the distance between the polar molecules.

Induced dipole – Induced dipole forces (London dispersion forces):
To explain the intermolecular forces among individual atoms or non-polar molecules, London dispersion forces have been proposed. These forces result from the motion of electrons in an atom. At a given instant the electron distribution in an atom may be unsymmetrical giving the atom a short lived dipole moment. This instantaneous dipole on one atom can affect the electron distributions in neighbouring atoms and induce temporary dipoles in these neighbours.

As a result of which weak attractive forces develop. They are known as London forces or dispersion forces. These forces are small and are in the range 1-10 kJ/mole. The exact magnitude depends on a property known as polarisability. A smaller molecule or atom is less polarisable and has smaller dispersion forces. A larger molecule or heavier atom is more polarisable and has large dispersion forces. These forces are always attractive and are inversely proportional to the sixth power of the distance between the two interacting particles (r⁶).

Dipole-Induced Dipole forces:
These forces operate between polar molecules with permanent dipole moments and the molecules with no permanent dipole moment. Permanent dipole of the polar molecule induces dipole on the electrically neutral molecule by deforming the electron cloud. The interacting range is proportional to \(\frac{1}{r^2}\) where ‘r’ is the distance between the molecules. The magnitude of induced dipole moment also depends on the magnitude of the dipole moment of permanent dipole and polarisability of neutral molecule.

Question 2.
State Boyle’s law, Charles’ law and Avogadro’s law and derive ideal gas equation.
Answer:
Boyle’s law :
At constant temperature, the volume of a given mass of gas is inversely proportional to the pressure of the gas.

Mathematically it can be written as
V ∝ \(\frac{1}{P}\) (at constant t and n)
or V = \(\frac{k}{P}\)
or PV = k

It means that at constant temperature, product of pressure and volume of a fixed amount of gas is constant.

If V₁ is the volume of a given mass of a gas at pressure P₁ and V₂ is the volume of same mass of gas at pressure P₂, then according to Boyle’s law P₁V₁ = P₂V₂.

Charles’ law :
At constant pressure, the volume of a given mass of gas is directly proportional to its absolute temperature.
Mathematically it can be written as
V ∝ T (P and n are constant)
V = kT
or \(\frac{V{T}\) = k ;
k is proportionality constant.

Charles’ law can also be defined as for a fixed mass of gas at constant pressure, volume of a gas increases on increasing temperature and decreases on cooling. For each degree rise in temperature volume of the gas increases by \(\frac{1}{273.15}\) of the original volume of the gas at 0°C.

Thus if volumes of the gas at 0°C and t°C are V₀ and V_t respectively then

If V₁ is the volume of a gas at temperature T₁ and V₂ is the volume of same mass of gas at a temperature T₂, then according to Charles’ law

Avogadro’s law :
Equal volumes of all gases under the same conditions of temperature and pressure contain equal number of molecules. Mathematically it can be written as V ∝ n (P and T are constant).

Ideal gas equation:
By combining Boyle’s law, Charles’ law and Avogadro’s law, we get an equation which relates to volume, pressure, absolute temperature and number of moles. This equation is known as Ideal gas equation.
V ∝ \(\frac{1}{P}\) → Boyles’s law
V ∝ T → Charles’ law
V ∝ n → Avogadro’s law

Combining the above three laws, we can write

V ∝ \(\frac{1}{P}\) × T × n (or) V = R × \(\frac{1}{P}\) × T × n (or) PV = nRT
where V = Volume of the gas,
P = Pressure of the gas,
n = Number of moles of gas,
T = Absolute temperature,
R = Universal gas constant.

Question 3.
Write notes on diffusion of Gases.
Answer:

Graham’s Law of Diffusion :
At constant temperature and pressure, the rate of diffusion of a gas is inversely proportional to the square root of its density (or) vapour pressure (or) molecular weight.

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and d₁, r₂ are their densities then
\(\frac{\mathrm{r}_1}{\mathrm{r}_2}=\sqrt{\frac{\mathrm{d}_2}{\mathrm{~d}_1}}\) …………… (1)

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and VD₁, VD₂ are their vapour pressures, then
\(\frac{\mathrm{r}_1}{\mathrm{r}_2}=\sqrt{\frac{\mathrm{V}{D}_2}{\mathrm{V}{D}_1}}\) …………… (2)

If r₁ and r₂ are the rates of diffusion of two gases and are their molecular

Case -1: If the times of diffusions are equal i.e., t₁ = t₂, then we can write

Case – 2 : If the volumes of the two gases are the same (i.e.,) V₁ = V₂

Question 4.
State and explain Dalton’s law of partial pressures. Derive the relation between partial pressure and total pressure.
Answer:
Dalton’s law of partial pressures:
“At constant temperature, the total pressure exerted by a gaseous mixture which do not react chemically with each other is equal to the sum of partial pressures of the component gases.”

Consider a mixture of three gases in a vessel. Let p₁, p₂, p₃ be the partial pressures of the three gases in the mixture. Let P” be the total pressure exerted by the gaseous mixture. Then, according to Dalton’s law of partial pressure,
P = p₁ + p₂ + p₃

Consider a fixture of three gases in a vessel of volume V at constant temperature T. Let the number of moles of these gases be n₁ n₂ and n₃. Then according to Ideal gas equation
P₁ = \(\frac{n_1RT}{V}\) …………… (1)
P₂ = \(\frac{n_2RT}{V}\) …………… (2)
P₃ = \(\frac{n_3RT}{V}\) …………… (3)

According to Dalton’s law of partial pressure,
Total pressure (P) = p₁ + p₂ + p₃

(or) P₁ = P × x₁
Similarly by dividing (2) by (4) and (3) by (4) we get

P₂ =P × x₂ & P = P₃ × x₂. Now we can write Total pressure = Partial pressure x mole fraction

Question 5.
Write the postulates of Kinetic Molecular Theory of Gases. [Mar. ’18 (TS); AP 16; TS 15; Mar, 13]
Answer:
Postulates of kinetic theory of gases:

1. Every gas consists of a large number of tiny particles called molecules.
2. The gas molecules are considered hard, spherical andperfectly elastic.
3. The gas molecules move in all possible directions along a straight line path with very high velocities. As a result of which they collide with each other and also with the walls of the container. Hence their velocity and direction of motion continuously change.
4. The actual volume occupied by gas molecules is negligible when compared to the total volume of the gas.
5. There are jno attractions or repulsions among the gas molecules.
6. There is no loss of Kinetic Energy (K.E.) when the gas molecules collide with each other or with the walls of the container.
7. The pressure exerted by a gas is due to the bombardment of the gas molecules with the walls of the container.
8. The average Kinetic Energy (K.E.) of gas molecules is directly proportional to the absolute temperature of the gas (or) average K.E. ∝ T.
9. There is no gravitational force of attraction on the motion of gas molecules.

Question 6.
Deduce gas laws from kinetic gas equation.
Answer:
a) Boyle’s law :
According to kinetic theory, the average K.E of gas molecules is directly proportional to the absolute temperature.
(i.e.,) KE ∝ T. But K.E = \(\frac{1}{2}\) mnc²
∴ mnc² ∝ T (or) \(\frac{1}{2}\) mnc² = KT

According to kinetic gas equation,
PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
(or) PV = \(\frac{3}{2}\times\frac{1}{2}\) mnc²
(or) PV= \(\frac{2}{3}\) × KT (or) V = \(\frac{2}{3}\frac{K}{P}\) T.

If T is kept constant, then V
= Constant × \(\frac{1}{P}\) ( or ) V ∝ \(\frac{1}{P}\) (T constant)

At constant temperature, the volume of a given mass of gas is inversely proportional to its pressure. This is Boyle’s law.

b) Charles’ law :
According to kinetic theory, the average K.E of gas molecules is directly proportional to the absolute temperature. [AP Mar. ’19]
(i.e.,) K.E °c T, But K.E = \(\frac{1}{2}\) mnc²
∴ \(\frac{1}{2}\)mnc² ∝ T (or) \(\frac{1}{2}\)mnc² = KT
According to kinetic gas equation,
PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
(or) PV = \(\frac{2}{3}\times\frac{1}{2}\) mnc² (or) PV = \(\frac{1}{3}\) × KT
(or) V = \(\frac{2}{3}\frac{KT}{P}\)

If P’ is kept constant, then V = constant × T (or) V ∝ T (P constant)

At constant pressure, the volume of a given mass of gas is directly proportional to its absolute temperature. This is Charles’ law.

c) Graham’s law:
According to kinetic gas equation, PV = \(\frac{1}{3}\) mnc²
At constant pressure,
In the case of gases r.m.s velocity (c) is directly proportional to rate of diffusion (r).
∴ r ∝ \(\frac{1}{\sqrt{d}}\) (At constant T and P)
i.e., At constant temperature and pressure the rate of diffusion of a gas is inversely proportional to the square root of its density. This is Graham’s law.

d) Dalton’s law of partial pressure :
Consider a given mass of gas (1) in a container of volume V.

Let number of molecules in the gas = n₁;
Mass of each molecule = m₁;
RMS velocity = c₁
Then according to kinetic gas equation,
Pressure (P₁) = \(\frac{1}{3}\frac{m_1n_1c_1^2}{V}\)

Now replace gas (1) by gas (2).
Let number of molecules in the gas = n₂,
Mass of each molecule = m₂;
RMS velocity = c₂
Then according to kinetic gas equation,
Pressure (P₂) = \(\frac{1}{3}\frac{m_2n_2c_2^2}{V}\)

Suppose, the two gases are mixed in the same container. Let the total pressure of the gas be P.

∴ P = P₁ + P₂. This is Dalton’s law of partial pressures.

(i.e.,) At constant temperature, the total pressure exerted by a mixture of gases which do not react chemically with each other is equal to the sum of partial pressures of the individual gases. This is Dalton s law of partial pressures.

Question 7.
Explain Maxwell-Boltzmann distribution curves of molecular speeds and give the important conclusions. Discuss the effect of temperature on the distribution of molecular speeds.
Answer:
According to kinetic theory, the molecules in a gas travel randomly in all directions. During this random motion, they collide with each other and also with the walls of the container. As a result of which the molecular velocities constantly change from a low value close to zero to a very high value. In spite of large number of molecular collisions the ratio of the number of molecules with a certain velocity to the total number of molecules always remains constant. This ratio has been determined by statistical methods. Maxwell – Boltzmann gave the distribution curves of molecular velocities as shown in figure.

1. Conclusions from the curve :A very small fraction of molecules has either very low or very high velocities.
2. The highest point on the curve represents the most probable velocity of molecules. The velocity possessed by the maximum number of molecules in a given amount of gas is called most probable velocity.
   
3. The average velocity of molecules is higher than the most probable velocity of the molecules.
4. R.M.S. velocity of the molecules is higher than the most probable velocity as well as average velocity of the molecules.
5. As the velocities of the molecules increases, the fraction of the molecules possessing a particular velocity also increases, upto a maximum value and then decreases.
6. As the temperature increases, the curve shifts to the right side, the height of the curve decreases and flattens a little. From this it can be known that, at high temperatures the fraction of the molecules possessing low velocities decreases and the fraction of molecules possessing high velocities increases.

Question 8.
Write notes on the behaviour of real gases and their deviation from ideal behaviour.
Answer:
Compression factor (Z) is very important to discuss the properties of real gases. It is the ratio of the actual molar volume of a gas to the molar volume of a perfect gas under the same conditions.

Compression factor (Z)

For a perfect gas, Z = 1. So for other values of Z (other than 1), real gases differ from ideal behaviour.

For real gases, Z varies with pressure. At low pressures, some gases have Z < 1. From this we can infer that their molar volumes are smaller than that of a perfect gas and the molecules cluster together slightly and attractive interactions are dominant. At high pressures Z > 1 for almost all gases. Z > 1 means that the molar volume of a gas is greater than that expected for a perfect gas. This is due to dominant repulsive forces which try to drive the molecules apart.

In general, at very low pressures all gases have almost ideal behaviour. At high pressures (Z = 1), it is difficult to compress. At intermediate pressures, most gases have Z < 1. Thus, gases show ideal behaviour when the volume occupied by them is large. Upto what pressure gases follow ideal behaviour, depends on the nature of the gas and its temperature.

The temperature at which a real gas obeys ideal gas laws Over a wide range of pressure is called Boyle temperature or Boyle point and it depends on the nature of the gas. Above Boyle temperature real gases show + ve deviations from ideality and their Z values are greater than 1. The forces of attractions between the gas molecules are feeble. Below the Boyle temperature, all real gases first show Z < 1 with increase of pressure and reaches a minimum. On further increase of pressure Z continuously increases. Hence, it may be concluded that at low pressure and high temperate gases show ideal behaviour.

Question 9.
Derive the van der Waals equation of state. Explain the importance of van der Waals’ gas equation.
Answer:
The repulsive interactions between two molecules cannot allow them to come closer than a certain distance. Therefore, for the gas molecules the available volume for free travel is not the volume of the container V. Hence, the volume is to be reduced to an extent proportional to the number of molecules and volume of each molecule Therefore, in the perfect gas equation a volume correction is to be made by changing V to (V – nb).

The effect of attractive interactions between molecules reduces the pressure of the gas. The attraction experienced by a given molecule is proportional to the concentration of the molecules (n/V) in the container. Moreover, the attractive interactions also reduce the strength of impact of molecules on the walls of the container (because of decrease in both collision frequency and velocity of the gas molecules). Therefore, we can expect that the reduction in pressure is proportional to the square of the molar concentration.
Reduction in pressure ∝ (\(\frac{n}{V}\))² (or)
Reduction in pressure = a (\(\frac{n}{V}\))²

where a = proportionality constant.
By taking into consideration correction in volume and correction in pressure we can write van der Waals’ equation as
(P + \(\frac{an^2}{V^2}\))(V – nb) = nRT

The constants a and b are known as van der Waals’ parameters. They depend on the nature of the gas and are independent of temperature.
Van der Waals’ equation is useful to know that under what conditions a real gas can behave as ideal gas.

At low pressures and high temperatures, the volume of the gas is very high. So the volume (b) occupied by the gas molecules by themselves can be neglected comparing to the volume of gas. Similarly at temperature the intermolecular forces (a) can be neglected. Then the van der Waals’ equation reduces to ideal gas equation.

But at high pressures and low temperatures the volume of the gas is very low. So the volume correction b cannot be neglected. Also, the intermolecular attractive forces also play important role. So the pressure correction a cannot be neglected. Then the real gas deviate from ideal gas behaviour.

Question 9.
Explain the principle underlying the liquefaction of gases.
Answer:
In order to liquefy a gas it must be cooled below its critical temperature. A gas can be liquefied by cooling it to below its boiling point at given pressure. But this type of technique is not possible for the liquefaction of gases like N₂ and O₂ which possess very low boiling points. To liquefy such type of gases a special technique based on intermolecular forces is to be used.

If we reduce the velocities of molecules to lower values then the neighbouring molecules attract each other, get cooled and condense to a liquid. In order to happen this, the gas is allowed to expand into available volume without supplying any heat from outside. In this process the attractions between the neighbouring molecules will be lessened. In doing so, the gas molecules convert some of their kinetic energy into potential energy and travel slowly. As a result of which the average velocity decreases and therefore the temperature of the gas decreases and the gas cools down. In order to happen this the gas is allowed to expand through a narrow opening called throttle. This way of cooling of gas by expansion from high pressure to low pressure is called Joule – Thomson effect. If the process is repeated several times by allowing the cooled gas again to mix up with the remaining gas by recirculation, finally the molecules get cooled to such a low temperature, and as a result of which the gas condenses to a liquid.

Question 10.
Write notes on the following properties of liquids
a) Vapour pressure b) Surface tension c) Viscosity.
Answer:
The phenomenon of surface tension is due to the existence of strong intermolecular forces of attraction in liquids.

Consider a molecule (A) lying somewhere inside the liquid. This is attracted equally to all directions by other molecules surrounding it. So the net resultant force of attraction acting on this iqoLecule is zero. This is true for all molecules present inside the body of the liquid. Now consider a molecule lying at the surface of the liquid (B). This is attracted by large number of molecules lying in the bulk of the liquid than by very few molecules lying above in the vapour phase. Thus a molecule at the surface experiences a net inward attraction. This is true for all molecules lying at the surface. As a result of this inward pull on all molecules lying at the surface, is not same. The surface behaves as if it were under tension like a stretched membrane. Hence this property of liquids is called surface tension.

The surface tension of a liquid is defined as “the force acting at right angles to the surface along unit length of the surface”. It is represented by D.

Examples:

1. The liquid drops are spherical, due to surface tension. (For a given volume of liquid, sphere has the minimum surface area)
2. At the critical temperature of liquids, the surface tension is zero.
3. The rise of liquid in a capillary tube is due to surface tension.

b) Surface tension
If a liquid is taken in an evacuated container a portion of liquid evaporates. This is due to collisions between the liquid molecules. The molecules which gets more energy due to molecular collisions within the liquid escape from the surface of liquid and goes into vapour. The pressure exerted by the vapours on the walls of container is called vapour pressure.

The vapour molecules also strike the surface of the liquid. If the kinetic energy of vapour molecules is less than the attractive forces of the liquid molecule on the surface of liquid the vapour molecules goes into liquid. It is known as condensation.

In the beginning the rate of evaporation is more but the rate of condensation zero. As time posses the rate of evaporation decrease while the rate of condensation increases due to increase in vapour. After sometime the rate of evaporation and rate

of condensation become equal and an equilibrium is attained. At this stage the vapour pressure is constant and it is called saturated vapour pressure or equilibrium pressure.

When temperature of a liquid is increased the rate of vapourisation increases. The temperature at which the vapour pressure of a liquid becomes equal to the external pressure the liquid boils. The temperature at which the liquid boils is called boiling point.

At 1 atm pressure the boiling temperature is called normal boiling point. If pressure is 1 bar then the boiling point is called
standard boiling point.

c) Viscosity.
It is well known that all liquids do not flow with the same speed. Some liquids like water, alcohol, ether etc., flow very rapidly, while someone like glycerine, honey, castor oil etc., flow slowly. This indicates that every liquid has some internal resistance to flow. This internal resistance to flow possessed by a liquid is called its viscosity.

Liquids which flow rapidly have low internal resistance. So their viscosity is less. Liquids which flow slowly have high internal resistance. So their viscosity is high.

Coefficient of viscosity is the ‘force per unit area required to maintain unit difference of velocity between two parallel layers in the liquid, one unit apart’.

Units : Dyne cm^-2 (C.G.S) or Poise.
Millipoise = 10^-3 Poise.
Ns m^-2 or Pa s (pascal second) is S.I. unit.

Examples:
1) Glass is not a solid. It is a super-cooled liquid with a very high viscosity.
2) H_{2SO4 is viscous, due to H – bonding.}

Viscosity of liquids decreases as the temperature rises because at high temperature molecules have high kinetic energy and can overcome the intermolecular forces to slip past one another between layers.

Problems

Question 1.
What will be the minimum pressure required to compress 500 dm3 of air at 1 bar to 200 dm³ at 30°C ?
Solution:
p₁ = 1 bar, p₂ = ?, V₁ = 500 dm³, V₂ = 200 dm³
According to Boyle’s law, P₁V₁ = p₂V₂

Question 2.
A vessel of 120 mL capacity contains a certain amount of gas at 35°C and 1.2 bar pressure. The gas is transferred to another vessel of volume 180 mL at 35°C. What would be its pressure ?
Solution:
p₁ = 1.2 bar, p₂ = ?, V₁ = 120 mL, V₂ = 180 mL
According to Boyle’s law, p₁V₁ = p₂V₂

Question 3.
Using the equation of state pV = nRT, show that at a given temperature density of a gas is proportional to gas pressure p.
Solution:
Equation of state,
pV = nRT
p = pressure of gas
V = volume of gas
n = number of moles of gas
R = gas constant
T = Absolute temperature of gas

Since R and T are constant, p ∝ d

Question 4.
At 0°C, the density of a certain oxide of a gas at 2 bar is same as that of dinitrogen at 5 bar. What is the molecular mass of the oxide?
Solution:
Calculation of density of N2 at 5 bar and 0°C

Question 5.
Pressure of lg of an ideal gas A at 27°C is found to be 2 bar. When 2g of another ideal gas B is introduced in the same flask at same temperature the pressure becomes 3 bar. Find a relationship between their molecular masses.
Solution:
Ideal gas equation, pV = nRT or pV = \(\frac{W}{M}\)RT

Question 6.
The drain cleaner, Drainex contains small bits of aluminium which react with caustic soda to produce dihydrogen. What volume of dihydrogen at 20°C and one bar will be released when 0.15g of aluminium reacts?
Solution:
The chemical reaction taking place is

54 g of A1 produces hydrogen = 3 mol
0.15 g of A1 produces hydrogen
= \(\frac{3\times0.15}{54}\)mol = 8.33 × 10^-3 mol.
Calculation of volume of 8.33 × 10^-3 mol of hydrogen at 20°C and 1 bar.

Question 7.
What will be the pressure exerted by a mixture of 3.2 g of methane and 4.4 g of carbon dioxide contained in a 9 dm flask at 27°C?
Solution:
Moles of methane = \(\frac{W}{M}=\frac{3.6}{16}\) = 0.2
Moles of H9 = \(\frac{W}{M}=\frac{4.4}{44}\) = 0.1
Total moles of CH₄ and H₂ = 0.2 + 0.1 = 0.3 nRT
Ideal gas equation, p = \(\frac{nRT}{V}\)
Pressure of the gaseous mixture,

p = 0.83 bar
1 bar = 1.013 × 10⁵ Pascal
0.83 bar = 0.83 × 1.013 × 10⁵ = 8.31 × 10⁴ Pascal.

Question 8.
What will be pressure of the gaseous mixture when 0.5 L of H2 at 0.8 bar and 2.0 L of dioxygen at 0.7 bar are introduced in a 1 L vessel at 27°C?
Solution:

Question 9.
Density of a gas is found to be 5.46 g/dm³ at 27°C at 2 bar pressure. What will be its density at STP?
Solution:

Question 10.
34.05 mL of phosphorus vapour weighs 0.0625 g at 546 °C and 0.1 bar pressure. What is the molar mass of phosphorus?
Solution:

Question 11.
A student forgot to add the reaction mixture to the round bottomed flask at 27°C but instead, he/she placed the flask on the flame. After a lapse of time, he realized his mistake, and using a pyrometer he found the temperature of the flask was 477 °C. What fraction of air would have been expelled out?
Solution:
Let the volume of flask be VmL
T₁ = 27 + 273 = 300 k
T₂ = 477 + 273 = 750 k
According to Charles’ law,

Question 12.
Calculate the temperature of 4.0 mol of a gas occupying 5 dm³ at 3.32 bar. (R = 0.083 bar dm³ K^-1 mol^-1).
Solution:

Question 13.
Calculate the total number of electrons present in 1.4 g of dinitrogen gas.
Solution:
Each N₂ molecule contain 14 electrons.
Number of N₂ molecules
= \(\frac{1.4}{28}\) × 6.023 × 10²³
Number of electrons
= \(\frac{1.4}{28}\) × 6.023 × 10²³ × 14 = 4.215 × 10²³

Question 14.
How much time would it take to distribute one Avogadro number of wheat grains, if 1010 grains are distributed each second?
Solution:
10¹⁰ wheat grains are distributed in 1 sec.
6 × 10²³ wheat grains can be distributed in
= \(\frac{6\times10^{23}}{10^{10}}\) = 6 × 10¹³sec. = 1.909 × 10⁶ years.

Question 15.
Ammonia gas diffuses through a fine hole at the rate 0.5 lit min^-1. Under the same conditions find the rate of diffusion of chlorine gas.
Solution:
For two gases the rates of diffusion is related to molecular weights as follows

Question 16.
Find the relative rates of diffusion of CO₂ and Cl₂ gases.
Solution:

Question 17.
If 150 mL carbon monoxide effused in 25 seconds, what volume of methane would effuse in same time.
Solution:
The rate of effusion of carbon monoxide r₁ = \(\frac{150mL}{25s}\)
The rate of effusion of methane, r₂ = \(\frac{x mL}{25s}\)
According to Graham s law of diffusion,

∴ In 25 seconds the volume of methane diffused = 198.5 mL.

Question 18.
Hydrogen chloride gas is sent into a 100 metre tube from one end ’A’ and ammonia gas from the other end ‘B’, under similar conditions. At what distant from ‘A’ will be the two gases meet.
Solution:
Let distance travelled by, HCl = x
Then the distance travelled by, NH₃ = 100 – x
According to Graham s law,


The two gases will meet at 40.48 metres from the end A.

Question 19.
Calculate the total pressure in a mixture of 8 g of dioxygen and 4 g of dihydrogen confined in a vessel of 1 dm³ at 27°C. R = 0.083 bar dm³ K^-1 mol^-1.
Solution:
Number of moles of H₂ = \(\frac{4}{2}\) = 2.0 mol.
Number of moles of O₂ = \(\frac{8}{16}\) = 0.5 mol.
Total number moles of gaseous mixture = 2.0 + 0.5 = 2.5 rtiol.
Ideal gas equation pV = nRT nRT

Question 20.
Calculate the total pressure in a mixture of 3.5 g of dinitrogen 3.0 g of dihydrogen and 8.0 g dioxygen confined in vessel of 5 dm³ at 27°C (R = 0.083 bar dm³ K^-1 mol^-1).
Solution:
Number of moles of N₂ = \(\frac{3.5}{28}\) = 0.125
Number of moles of H₂ = \(\frac{3.0}{2}\) = 1.5
Number of moles of O₂ = \(\frac{8.0}{32}\) = 0.25
Total number moles of gaseous mixture
= 0.125 + 1.5 + 0.25 = 1.875
Substituting these values in ideal gas equation

Question 21.
Pay load is defined as the difference between the mass of displaced air and the mass of the balloon. Calculate the pay load when a balloon of radius 10 m, mass 100 kg is filled with helium at 1.66barat27°C. (Density of air =1.2 kg m^-3 and R = 0.083 bar dm³ K^-1 mol^-1).
Solution:
Volume of balloon = \(\frac{4}{3}\)πr³ = \(\frac{4}{3}\)π(10)³ = 4190.47 m³
Weight of air = dV = 5028.5 kg
Moles of He = \(\frac{pV}{RT}\)

Weight of He = 279364.6 × 4 = 1117450 g
= 1117.45 kg
Pay load = Weight of air – Weight of He – Weight of balloon
= 5028.5-1117.45-100 = 3811.1 kg

Question 22.
Calculate the volume occupied by 8.8 g of C02 at 31.1°C and 1 bar pressure, R = 0.083 bar LK^-1mol^-1.
Solution:
Moles of CO₂, n = \(\frac{8.8}{44}\) = 0.2
R = 0.083 bar LK^-1mol^-1
T = 273 + 31.1 = 304.1 K
P = 1 bar
Substituting these values in ideal gas equation

Question 23.
2.9 g of a gas at 95°C occupied the same volume as 0.184 g of dihydrogen at 17°C, at the same pressure. What is the molar mass of the gas?
Solution:
For unknown gas
V₁ = V

Question 24.
A mixture of dihydrogen and dioxygen at one bar pressure contains 20% by weight of dihydrogen. Calculate the partial pressure of dihydrogen.
Solution:
The percent of H₂ = 20
∴ The percent of O₂ = 80

Question 25.
What would be the SI unit for the quantity pV²T²/n?
Solution:
Ideal gas equation pV = nRT
p = \(\frac{nRT}{V}\)

S.I. unit Joule m³ deg K² mol^-1

Question 26.
In terms of Charles’ law explain why – 273°C is the lowest possible temperature.
Solution:
Charles found that for all gases at any given pressure, graph of volume Vs temperature (in celcius, is a straight line intercepts the temperature axis at – 273.15°C. At zero volume all the lines at different pressures meet at the temperature axis at – 273.15°. At this temperature, no gas exist. This is the hypothetical or imaginary temperature at which gases are supposed to occupy zero volume. So it is considered the lowest possible temperature.

Question 27.
Critical temperature for carbon dioxide and methane are 31.1°C and – 81.9°C respectively. Which of these has stronger intermolecular forces and why?
Solution:
If the critical temperature of a gas is more the intermolecular forces are strong and can be converted easily into liquid.

Since the critical temperature of CO₂ (31.1°C) is more than that of methane (- 81.9°C), the intermolecular forces in CO₂ are stronger.

Question 28.
Air is cooled form 25°C to 0°C. Calculate the decrease in rms speed of the molecules.
Solution:

Question 29.
Find the rms, most probable and average speeds of SO₂ at 27°C.
Solution:

Question 30.
Find the RMS, average and most probable speeds of O₂ at 27°C.
Answer:

Additional Questions & Answers

Question 1.
A balloon is filled with hydrogen at room temperature. It will burst if pressure exceeds 0.2 bar. If at 1 bar pressure the gas occupies 2.27 L volume, upto what volume can the balloon be expanded?
Answer:
According to Boyle’s Law p₁V₁ = p₂V₂
if p₁ is 1 bar, V₁ will be 2.27L

Since balloon bursts at 0.2 bar pressure,the volume of balloon should be less than 11.35 L.

Question 2.
On a ship sailing in pacific ocean where temperature is 23.4 °C, a balloon is filled with 2 L air. What will be the volume of the balloon when the ship reaches Indian ocean, where temperature is 26.1°C?
Answer:
V₁ = 2L
T₁ = (23.4+273)K = 296.4 K
T₂ = 26.1+ 273 = 299.1 K
From Charles law

Question 3.
At 25°C and 760 mm of Hg pressure, a gas occupies 600 mL volume. What will be its pressure at a height where temperature is 10°C and volume of the gas is 640 mL.
Answer:
p₁ = 760 mm Hg, V₁ = 600 mL
T₁ = 25 + 273 = 298 K
V₂ = 640 mL and T₂ = 10 + 273 = 283K
According to Combined gas law

Question 4.
360 cm³ of CH₄ gas diffused through a porous membrane in 15 minutes. Under similar conditions, 120 cm³ of another gas diffused in 10 minutes. Find the molar mass of the gas. [Mar. ’18 (AP)]
Answer:
Methane
Rate of diffusion of methane

Molar mas of unknown gas (M₂) = ?
According to Graham s law of diffusion,

Molar mass of the unknown gas = 64 g.mol^-1

Question 5.
Carbon di oxide and another gas ‘X’ have their rates of diffusion as 0.299cc s^-1 and 0.271 cc s^-1 respectively. Find the vapour density of the gas ‘X’, if the vapour density of carbon di oxide is 22.
Answer:

Question 6.
A neon-dioxygen mixture contains 70.6 g dioxygen and 167.5 g neon. If pressure of the mixture of gases in the cylinder is 25 bar. What is the partial pressure of dioxygen and neon in the mixture?
Answer:

Alternatively,
mole fraction of neon = 1 – 0.21 = 0.79
Partial pressure = mole fraction × total pressure
⇒ Partial pressure of oxygen
= 0.21 × (25 bar) = 5.25 bar
Partial pressure of neon
= 0.79 × (25 bar) = 19.75 bar

Question 7.
Find RMS speed, average speed and most probable speed of C02 gas at 27°C.
Answer:
T = 27 + 273 = 330 K ;
R = 8.314 J mol^-1K^-1
M = Gram molecular mass of CO₂ = 44g mob^-1.
RMS speed (u_rms) = u_rms = \(\sqrt{\frac{3RT}{M}}\)
T = 27°C + 273 = 300 K ; R = 8.314 J mob^-1 K^-1
M = gram molecular mass of CO₂ = 44 g mol^-1
(1J = Kg m² s^-2)

Average speed (u_av) = 0.9123 × RMS speed
= 0.9212 × 4.12 × 10²m s^-1
= 3.8 × 10²m s^-1
Most probable speed
(u_mp) = 0.8166 × 4.12 × 10²m s^-1
= 3.36 × 10²m s^-1

Question 8.
Calculate kinetic energy of 5 moles of Nitrogen at 27°C.
Answer:
Kinetic energy = \(\frac{3}{2}\) nRT
where n = 5 moles ; R = 8.314 mol^-1 k^-1
T = 27°C + 273 = 300k
Kinetic energy
E_k = \(\frac{3}{2}\) × 5 mol × 8.314 J mol^-1 K^-1 × 300 K
= 18706.50 J

Question 9.
Calculate kinetic energy (in SI units) of 4g. of methane at -73°C. [TS Mar. ’19]
Answer:
n= No of moles of methane
\(\frac{4g}{16gmol^1}\) = 0.25 mol
R = 8.314 J mob^-1 K^-1
T = – 73°C + 273 = 200 K Kinetic energy
= \(\frac{3}{2}\) × 0.25 mol × 8.314 J mob^-1 K^-1 × 200 K = 623.6 J

Question 10.
Calculate the ratio of kinetic energies of 3g of Hydrogen and 4g of Oxygen at a given temperature. [AP Mar. ’19; (TS ’16)]
Answer:
Since the temperature is same for the two gases, we can write the ratio of kinetic energies is in the moles of H₂: moles of O₂