TS Inter 1st Year

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 5th Lesson Stoichiometry Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Chemistry Study Material 5th Lesson Stoichiometry

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
How many number of moles of glucose are present in 540 gms of glucose? [IPE ’14]
Answer:

Question 2.
Calculate the weight of 0.1 mole of sodium carbonate. [AP ’16]
Answer:
No. of moles of sodium carbonate

Question 3.
How many molecules of glucose are present in 5.23 g of glucose (Molecular weight of glucose 180 u).
Answer:

No. of molecules = No. of moles × Avogadro’s number
= \(\frac{5.23}{180}\) × 6.02 × 10²³ = 1.75 × 10²² molecules

Question 4.
Calculate the number of molecules present in 1.12 × 10^-7 c.c. of a gas at STP (c.c. – cubic centimeters = cm³).
Answer:
22400 cm³ contain 6.02 × 10²³ molecules
1.12 × 10^-7 cm³ contain ?

3 × 10¹² molecules.

Question 5.
The empirical formula of a compound is CH₂O. Its molecular weight is 90. Calculate the molecular formula of the compound. [AP ’16, Mar. ’13]
Answer:
Molecular formula = empirical formula × n

Empirical formula weight of CH₂O
= 12 + 2 + 16 = 30
n = \(\frac{90}{30}\) =3
Molecular formula = (CH₂O)₃ = C₃H₆O₃

Question 6.
Balance the following equation by the oxidation number method.
Cr_(s) + Pb(NO₃)_2(aq) → Cr(NO₃)_3(aq) + Pb_(S)
Answer:

Question 7.
What volume of H₂ at STP is required to reduce 0.795 g of CuO to give Cu and H₂O.
Answer:
H₂ reduces CuO according to the reaction
CuO + H₂ → Cu + H₂O
Moles of CuO = \(\frac{0.795}{79.5}\) = 0.01
Since 1 mol. of CuO can be reduced by 1 mol. of H₂
0.01 mol of CuO is reduced by 0.01 mol. of H₂
Volume of H₂ = 0.01 × 22.4 = 0.2242 lits.

Question 8.
Calculate the volume of 02 at STP required to completely burn 100 ml. of acetylene.
Answer:
C₂H₂ + \(\frac{5}{2}\) O₂ → 2 CO₂ +H₂O
To burn 22400 ml. of C₂H₂ the volume of O₂ required is 22400 × \(\frac{5}{2}\)
For burning 100 ml. of C₂H₂ the volume of O₂ requires
100 × 22400 × \(\frac{5}{2}\) × \(\frac{1}{22400}\) = 250 ml.

Question 9.
Now a days it is thought that oxidation is simply decrease in electron density and reduction is increase in electron density. How would you justify this?
Answer:
Oxidation involves loss of electrons whereas reduction involves gain of electrons. Thus oxidation is decrease in electron density whereas reduction is increase in electron density.

Question 10.
What is a redox concept? Give an example.
Answer:
Oxidation is the increase in oxidation number of the given species while the reduction is decrease in the oxidation number of the given species in a reaction. A chemical reaction in which both oxidation and reduction takes place simultaneously is called redox reaction.
e.g.: Na + \(\frac{1}{2}\)Cl₂ → NaCl

In the above reaction oxidation number of sodium increases from 0 to +1 while the oxidation number of chlorine decreases from 0 to -1. So sodium is oxidised and chlorine is reduced.

Question 11.
Calculate the mass percent of the different elements present in sodium sulphate (Na₂SO₄).
Answer:
Molecular weight of Na₂SO₄ = 142
142 gm of Na₂SO₄ contain 46 gms of sodium
∴ 100 gm of Na₂SO₄ contain \(\frac{100\times46}{142}\) = 32.38%
142 gm of Na₂SO₄ contain 32 gm of sulphur
∴ 100 gm of Na₂SO₄ contain \(\frac{100\times32}{142}\) = 22.54%
142 gm of Na₂SO₄ contain 64 gm of oxygen
∴ 100 gm of Na₂SO₄ contain \(\frac{100\times64}{142}\) = 45.08%

Question 12.
What do you mean by significant figures?
Answer:
Significant figures are meaningful digits which are known with certainity.
Eg: If we write 11.2 ml., the 11 is certain and 2 is uncertain and the uncertainity may be ±1 in the last digit. So the significant figure is 2.

Question 13.
If the speed of light is 3.0 × 10⁸ ms^-1. Calculate the distance covered hy light in 2.00 ns.
Answer:
Distance = speed × time
= 3 × 10⁸ × 2 × 10^-9 = 0.6 meter
So the distance covered by light in 2 ns = 0.6 meter.

Short Answer Questions

Question 1.
The approximate production of sodium carbonate per month is 424 × 10⁶ g. While that of methyl alcohol is 320 × 10⁶ gm. Which is produced more in terms of moles?
Answer:
Moles of sodium carbonate produced per month = \(\frac{424\times10^6}{106}\) = 4 × 10⁶
Moles of methyl alcohol produced per month = \(\frac{320\times10^6}{32}\) = 10⁷
So methyl.alcohol produced in terms of moles is more.

Question 2.
How much minimum volume of CO at STP is needed to react completely with 0.112 L of O₂ at 1.5 atm. pressure and 127°C to give CO₂.
Answer:
Reaction between CO and O₂
2 CO + O₂ → 2CO₂
Moles of O₂ = \(\frac{PV}{RT}=\frac{1.5\times0.112}{0.0821\times400}\) = 5.11 × 10^-3
According to the reaction for every one mole O₂ two moles of CO reacts.
∴ The minimum volume of CO required at
STP = 5.11 × 10^-3 × 2 = 10.22 × 10^-3
⇒ 10.22 × 10^-3 × 22400 = 229.32 ml.

Question 3.
Chemical analysis of a carbon compound gave following percentage composition by weight of the element present, carbon =10.06%, hydrogen = 0.84%, chlorine = 89.10%. Calculate the empirical formula of the compound.
Answer:

∴ Empirical formula of the compound = CHCl₃

Question 4.
A carbon compound on analysis gave the following percentage composition, carbon 14.5%, hydrogen 1.8%, chlorine 64.46%, oxygen 19.24%. Calculate the empirical formula of the compound.
Answer:

∴ Empirical formula of the compound = C₂H₃Cl₃O₂

Question 5.
Calculate the empirical formula of a compound having percentage composition:
Potassium (IQ = 26.57; Chromium (Cr) = 35.36, Oxygen (O) = 38.07.
(Given the Atomic weights of K, Cr and O are 39, 52 and 16 respectively)
Answer:

∴ Empirical formula of the compound = K₂Cr₂O₇

Question 6.
A carbon compound contains 12.8 % Carbon, 2.1 % Hydrogen, 85.1 % Bromine. The molecular weight of the compound is 187.9. Calculate the molecular formula. [AP Mar. ’17]
Answer:

Empirical formula of the compound = C₁H₂Br₁
Empirical formula weight = 1 × C + 2 × H + 1 × Br = 1 × 12 + 2 × 1 + 1 × 80 = 94
Molecular weight = 187.9

Molecular formula = Empirical formula × n = C₁H₂Br₁ × 2 = C₁H₄Br₂.

Question 7.
0.188 g of an organic compound having an empirical formula CH₂Br displaced 24.2 cc of air at 14°C and 752 mm pressure. Calculate the molecular formula of the compound. (Aqueous tension at 14°C is 12 mm)
Answer:
Pressure of dry gas = Pressure of gas – aqueous tension = 752-12 = 740 mm
According to ideal gas equation PV = \(\frac{W}{M}\) RJ.

Substiuting these values in ideas gas equation
Molecular weight

Empirical formula of the compound = CH₂Br
Empirical formula wt. of the compound = 12 + 2 + 80 = 94

Question 8.
Calculate the amount of 90% H2S04 required for the preparation of 420 kg HCl.
2 NaCl + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + 2HCl
Answer:
No. of moles of HCl to be prepared = \(\frac{420\times10^3}{36.5}\) = 11.5 × 10³

According to the reaction for every two moles of HCl one mole of H₂SO₄ is required. Therefore the no. of moles of H₂SO₄ required is

\(\frac{11.5}{2}\) × 10³ = 5.75 × 10³
Wt. of H₂SO₄ = 5.75 × 10³ × 98 = 563.5 kg
Since the given H₂SO₄ contain only 90%.
The weight to be taken is \(\frac{563.5\times100}{90}\) = 627 kg.

Question 9.
An astronaut receives the energy required in his body by the combustion of 34g of sucrose per hour. How much oxygen he has to carry along with him for his energy requirement in a day?
Answer:
Wt. of sucrose required per day = 34 × 24
= 816 gm
Moles of sucrose = \(\frac{W}{M.Wt.}=\frac{816}{342}\) = = 2.385
Sucrose react with oxygen as follows.
C₁₂H₂₂O₁₁ + 12O₂ → 12 CO₂ + 11 H₂O
According to the above reaction
1 mole sucrose requires – 12 moles of O₂
2.385 moles requires = \(\frac{2.385\times12}{1}\) = 28.63
Wt. of oxygen = No. of moles × Mol. Wt.
= 28.63 × 32 = 916.2 gm.

Question 10.
What volume of CO₂ is obtained at STP by heating 4 g of CaCO₃?
Answer:
Calcium carbonate decomposes on heating.

According the reaction
1 mole of CaCO₃ on heating gives 1 mole of CO₂
Mol. wt. of CaCO₃ = 100
∴ 100 gm of CaCO₃ on heating gives 22.4 lit.
4 gm of CaCO₃ on heating gives ?
\(\frac{4\times22.4}{100}\) = 0.896 lit.

Question 11.
When 50 gm of a sample of sulphur was burnt in air 4% of the sample was left over. Calculate the volume of air required at STP containing 21% oxygen by volume.
Answer:
Amount of Sulphur taken = 50 gm
Wt. of sulphur left = 4% = 2 gm
Wt. of sulphur reacted = 50 – 2 = 48 gm
Sulphur burns in air according to the reaction
S + O₂ → SO₂
Moles of Sulphur = \(\frac{48}{32}\) = 1.5
Moles of Oxygen required = 1.5
Volume of oxygen at STP = 22.4 × 1.5 = 33.6 lit.
Volume of air = \(\frac{33.6\times100}{21}\) =160 lit.
(∴ air is 21% O₂)

Question 12.
Calculate the volume of oxygen gas required at STP conditions for the complete combustion of 10 cc of methane gas at 20°C and 770 mm pressure.
Answer:
Methane burns according to the reaction
CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O

Moles of O₂ = 4 × 10^-4 × 2 = 8 × 10^-4
Vol. of O₂ at STP = 8 × 10^-4 × 22400
= 18.88 cc.

Question 13.
Calculate the volume of H₂ liberated at 27°C and 760 mm of Hg pressure by action by 0.6g magnesium with excess of dil HCl.
Answer:
Magnesium reacts with dilute hydrochloric acid as
Mg + 2 HCl → MgCl₂ + H₂
No. of moles of Mg = \(\frac{0.6}{24}\) = 0.025
No. of moles of H₂ = 0.025
(∴ 1 mole Mg liberates)
Ideal gas equation PV = nRT
P = 760 mm = 1 atm T = 27 + 273 = 300 K
V = ? n = 0.025
R = 0.0821
Substituting these values in ideal gas equation.

Question 14.
Explain the role of redox reactions in titrimetre processes and galvanic cells.
Answer:
Role of redox reactions in titrimetric quantitative analysis:
Titrimetric analysis involves two substances. They are (1) a solution of known concentration or a standard solution and (2) a solution of unknown concentration. The first solution is also known as Titrant. The second solution is also known as Titrand. The process of adding a standard solution to the titrand till the reaction is just complete is called titration. The point at which the titrand just completely reacts with the standard solution is called “equivalence point” or “end point.”

In redox reactions the completion of the titration is detected by a suitable method like (a) observing a physical change.
Ex : The light pink colour of KMnO₄ titrations.

(b) by using a reagent known as indicator which gives a clear visual change in its colour.
Ex (1) In Cr₂O7^-2 (dichromate) titrations, diphenyl amine is used as a reagent and at the end point it produces intense blue colour due to its oxidation by Cr₂O7^-2.
Ex (2) In the titration of Cu+2 with F (Iodometry)
2Cu⁺²_(aq) + 4I^–_(aq) → Cu₂I_2(S) + I_2(aq)

The I₂ formed in the redox reaction gives a deep blue colour with starch solution, added to the flask.

In this way redox reactions are taken as the basis for titrimetric analysis with MnO^–₄, Cr₂O^-2₇ etc. as oxidising agents and S₂O^-2₃ etc. as reducing agents.

Role of Redox reactions in galvanic cells :
When a zinc rod is kept in copper sulphate solution then the following redox reaction takes place.

In this redox reaction the transfer of electrons from Zn_(s) to Cu⁺²_(aq) takes place directly. The same transfer of electrons can also be done indirectly in a galvanic cell (Daniel cell).

Cells in which chemical energy is converted into electrical energy are called galvanic cells. Daniel cell is a best example for a galvanic cell. The Daniel cell consists of two beakers containing zinc rod dipped in ZnSO_4(aq) solution in one beaker and a copper rod dipped in CuSO_4(aq) solution in a second beaker. The two beakers are connected by an inverted U – tube, known as salt bridge. The two rods are connected by means of wires to the terminals of an ammeter. Redox reaction takes place in each of the beakers. Each beaker contains both oxidised and reduced forms of the respective species. The two types of species present together in each beaker is called a redox couple. Each beaker contains a redox couple. The oxidised and reduced forms are separated by a vertical line or a slash.

In the above arrangement the two redox couples are represented by Zn⁺²/Zn and Cu⁺²/Cu. As the metal is in two different oxidation states at the interface (say Zn/ Zn⁺²), some potential is developed, which is called electrode potential’. These electrode potentials are very useful in metallurgy, electroplating etc.

In this way redox reactions play an important role in galvanic cells.

Question 15.
Define and explain molar mass.
Answer:
Molar mass :
The mass of one mole of any substance in grams is called its molar mass.
Ex : Molar mass of sulphuric acid = 98 g.
Molar mass of hydrogen
= one gram for a gm atomic mass.
= two grams for a gm molecular mass.

Thus molar masses are atomic weights, molecular weights, formula weights etc. expressed in grams.

Gram atomic weight is atomic weight expressed in grams. Gram molecular weight is molecular weight expressed in grams.

Gram atom :
One gram atomic weight of a substance is known as gram atom.

Gram molecule:
One gram molecular weightj of a substance is known as gram molecule.

Mole :
It is the mass of a substance which contains Avogadro number of structural units.

1 mole = 1 gram molecule
= 1 gram molecular weight
= Mass of 6.023 × 10²³ molecules in grams.
1 mole = 1 gram atom
= 1 gram atomic weight
= Mass of 6.023 × 10²³ atoms in grams.

Question 16.
What are disproportionate reactions? Give example. [TS ’16, ’15; Mar. ’10]
Answer:
Chemical reactions in which the same element undergoes both oxidation and reduction simultaneously are known as disproportionation reactions.

Question 17.
What is comproportionation reactions? Give example.
Answer:
The reverse of disproportionation is comproportionation. In these reactions, two species with the same element in two different oxidation states form a simple product in which the element is in an intermediate oxidation state.

Question 18.
Determine the empirical formula of an oxide of iron which has 69.9% iron and 30.1% dioxygen by mass.
Answer:

The ratio of Fe and 0 atoms = 0.67 : 1
Multiply with 3 to make integer = 2:3
Empirical formula of oxide of iron = Fe₂O₃

Question 19.
Calculate the mass of sodium acetate (CH₃COONa) required to make 500 ml. of 0.375 molar aqueous solution. Molar mass of sodium acetate is 82.0245 g mol^-1.
Answer:
Molar mass of CH₃COO Na – 82.0245 g mol^-1
1 mol = 82.02459
0.375 mol = ?
0.375 × 82.0245 gm
1000 ml. contain 0.375 × 82.0245 g
500 ml. contain ?
= \(\frac{500}{1000}\) × 0.375 × 82.0245
= 15.375 gm.
∴ The mass of CH₃COONa present in 500 ml
= 15.375 gm.

Question 20.
What is the concentration of sugar (C₁₂H₂₂O₁₁) in mol L^-1 if 20 g are dissolved in enough water to make a final volume upto 2L?
Answer:
Molarity = mole per litre

Question 21.
How many significant figures are present in the following?
i) 0.0025, ii) 208, iii) 5005, iv) 126,000 v) 500.0, vi) 2.0034
Answer:
(i) 0.0025
No. of significant figures = 2

(ii) 208
No. of significant figures = 3

(iii) 5005
No. of significant figures = 4

(iv) 1,26,000
No. of significant figures = 6

(v) 500.0
No. of significant figures = 4

(vi) 2.0034
No. of significant figures = 5

Question 22.
Round up the following upto three significant figures:
i) 34.216, ii) 10.4107, iii) 0.04597, iv) 2808
Answer:
(i) 34.216 = 34.2
(ii) 10.4107 = 10.4
(iii) 0.04597 = 0.046
(iv) 2808 = 2.81 × 10³

Question 23.
Calculate the molarity of a solution of ethanol in water in which the mole fraction of ethanol is 0.040 (assume the density of water to be one). Use the data given in the following table to calculate the molar mass of naturally occuriiig argon isotopes:

Answer:
(a) Mole fraction of ethanol = 0.04

Moles of ethanol n₁ = 0.04
No. of moles of water = 1 – 0.04 = 0.996
Wt. of water = 0.996 × 18 gm
Vol. of water = 0.996 × 18 ml.
Molarity of ethanol

Question 24.
A welding fuel gas contains carbon and hydrogen only. Burning a small sample of it in oxygen gives 3.38 g carbon dioxide, 0.690 g of water and no other products. A volume of 10.0 L (measured at STP) of this welding gas is found to weigh 11.6 g Calculate 0) empirical formula, (ii) molar mass of the gas, and (iii) molecular formula.
Answer:
No. of moles of CO₂ = \(\frac{3.38}{44}\) = 0.07682
No. of moles of H₂O = \(\frac{0.69}{18}\) = 0.03833
Ratio of the moles of CO₂ = H₂O
= 0.07682 : 0.03833 = 2 : 1
∴ The ratio of carbon and hydrogen atoms is 1 : 1 (because 1 CO₂ = H₂O)
Empirical formula = CH
10.0 L at STP weigh 11.6 g
22.4 L at STP weigh ?
\(\frac{22.4\times11.6}{10}\) = 26
∴ Molecular wt. of compound = 26
Empirical formula weight = 13
= \(\frac{26}{13}\) =2
Molecular formula = (EF) × 2 = C₂H₂

Question 25.
Calcium Carbonate reacts with aqueous HCl to give CaCl₂ and CO₂ according to the reaction,
CaCO₃(s) + 2 HCl_(aq) → CaCl₂(aq) + CO₂ (g) + H₂O
What mass of CaCOs is required to react completely with 25 ml of 0.75 M HCl?
Answer:
CaCO₃ (s) + 2 HCl (aq) → CaCl₂ (aq) + CO₂ (g) + H₂O (I)
Moles of HCl = \(\frac{25\times0.75}{1000}\) = 0.01875
With 2 mol. of HC/ the mole of CaCO₃ react is 1 mol. with 0.01875 mol. of HCl the mole of CaCO₃ that react is
\(\frac{0.01875\times1}{2}\) = 0.009375
Wt. of CaCO₃ = 0.009375 × 100 = 0.9375 gm.

Question 26.
Chlorine is prepared in the laboratory by treating manganese dioxide (MnO₂) with aqueous hydrochloric acid according to the reaction
HCl (aq) + MnO₂(s) → 2H₂O (l) + MnCl₂ (aq) + Cl₂(g)
How many grams of HCl react with 5.0 g of manganese dioxide?
Answer:
Moles of MnO₂ = \(\frac{5}{87}\) = 0.0574
The reaction between MnO₂ and HCl given is
4 HCl (aq) + MnO₂(s) → 2H₂O(l) + MnCl₂(aq) + Cl₂(g)

As per the above reaction for 1 mol. of MnO₂ 1 mol. of Cl₂ is produced by the reaction with 4 mol. of HCl.

∴ 1 mol. of MnO₂ react with 4 × 36.5 gmm HCl.
0.0574 mol. of MnO₂ react with? HCl

Question 27.
To 50 ml. of 0.1 N Na₂CO₃ solution 150 ml. of H₂O is added. Then calculate the normality of resultant solution.
Answer:
V₁ = 50 V₂ = 50 + 150 = 200
N₁ = 0.1 N₂ = ?
V₁N₁ = V₂N₂

Question 28.
Calculate the volume of 0.1 NH₂SO₄ required to neutralise 200 ml. of 0.2 N NaOH solution.
It is an acid base neutralisation reaction. Hence, at the neutralisation point. Number of equivalents of acid = Number of equivalents of base.
Answer:
Vol. of H₂SO₄ V₁ = ?
Volume of NaOH V₂ = 200 ml.
Normality of H₂SO₄ N₁ = 0.1
Normality of NaOH N₂ = 0.2 N
V₁N₁ = V₂N₂

Question 29.
Calculate normality of H₂SO₄ solutions if 50 ml of it completely neutralise 250 ml. of 0.1 N Ba(OH)₂ solutions.
Answer:
Vol. of H₂SO₄, V₁ = 50 ml.
Volume of Ba(OH)₂, V₂ = 250 ml.
Normality of H₂SO₄, N₁ = ?
Normality of Ba(OH)₂, N₂ = 0.1
V₁N₁ = V₂N₂

Question 30.
Calculate the volume of 0.1M KMnO₄ required to react with 100 ml. of 0.1 M H₂C₂O₄. 2H₂O solution in the presence of H₂SO₄.
Answer:
Potassium permanganate react with oxalic acid according to the reaction
2 KMnO₄ + 5H₂C₂O₄ + 3H₂SO₄ → K₂SO₄ + 2 MnSO₄ + 8 H₂O + 10 CO₂
Vol. of KMnO₄, V₁ = ?
Volume of H₂C₂O₄, V₂ = 100 ml.
Molarity of KMnO₄ = 0.1 M
Molarity of H₂C₂O₄, M₂ = 0.1
No. of moles of KMnO₄ n₁ = 2
No. of moles of H₂C₂O₄, n₂ = 5

Question 31.
Assign oxidation number to the underlined elements in each of the following species.

Answer:
a) +5
b) +6
c) +5
d)+6
e) -1
f) +3
g) +6
h) +6

Question 32.
What are the oxidation number to the underlined elements in each of the following and how do you rationalise your results?
a) KI₃
b) H₂S₄O₆
c) Fe₃O₄
Answer:
a) KI₃ → K⁺ + I^–₃

I^–₃ ion is formed by combining I^-1 with I₂.

The average oxidation number is \(\frac{1}{3}\) but I^– is in -1 oxidation state while I₂ is zero oxidation state.

b) H₂S₄O₆ has the following structure

The oxidation states of S₂ and S₃ are zero but the oxidation states of S₁ and S₄ are +5.
The average oxidation state is \(\frac{10}{4}\) = 2.5

c) Fe₃O₄ contain FeO and Fe₂O₃
In FeO oxidation state of Fe in FeO = +2
In Fe₂O₃ oxidation state of Fe in Fe₂O₃ = +3
So average oxidation of Fe

Question 33.
Justify that the following reactions are redox reactions.
a) CuO(s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O (g)
b) Fe₂O₃(s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO₂(g)
c) 4BCl3(g) + 3UA1H4(S) → 2B2H6 (g) + 3 LiCl (s) + 3 AIC13(S)
d) 2K(s) + F₂(g) → 2K⁺F^–(s)
e) 4NH₃(g) + 5O₂(g) → 4NO(g) + 6H₂O(g)
Answer:
a) CuO(s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O (g)
In this reaction the oxidation number of Cu decreased from +2 to 0 and the oxidation state of H2 is increased to +1.
So it is a redox reaction.

b) Fe₂O₃(s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO₂(g)
In this reaction the oxidation number of Fe ion Fe₂O₃ is decreased to zero in Fe from +3 and the oxidation number of carbon in CO is increased from +2 to +4 ion CO₂. So it is a redox reaction.

c) 4BCl₃(g) + 3ULiAlH₄(S) → 2B₂H₆(g) + 3 LiCl(s) + 3 AlCl₃(S)
In LiAlH₄, hydrogen is present as H^– ion with more negative charge on H. But ion B₂ H₆ ; also the H atom will have some negative charge as the electronegativity of H is 2.1 ; while that of boron is 2.0.

According to the modern concept decrease in electron density is reduction nnd increase in electron density is oxidation.

Here the electron density decreases at hydrogen and increases at boron because (he bond with more electronegative atom i (B – Cl) changes to less electronegative ; atom (B – H). So it is also redox reaction.

d) 2K(s) + F₂(g) → 2K⁺F^–(s)
In the formation of K⁺F^–, K loses electron (oxidation) and F gains electron (reduction) so it is redox reaction.

e) 4NH₃(g) + 5O₂(g) → 4NO(g) + 6H₂O(g)
The oxidation of N increases from -3 to +2 in the conversation of NH₃ to NO. It is oxidation.

The oxidation number of 02 changes from zero to -2.

It is reduction. So it is redox reaction.

Question 34.
Fluorine reacts with ice and results in the change.
H₂O (S) + F₂(g) → HF(g) + HOF(g)
Justify that this reaction is a redox reaction.
Answer:
The electron density at O – atom decreases when the O – H bond changes to O – F since electronegativity of F is more than H. The decrease in electron density is reduction.

The electron density in F₂ is zero, but in HOF the electron density in F increases. The increase in electron density is reduction. So the above reaction is redox reaction.

Question 35.
Calculate the oxidation number of sulphur, chromium and nitrogen ion H₂SO₅, Cr₂O^2-₇ and NO^–₃. Suggest structure of those compounds.
Answer:
H₂SO₅
Oxidation number of H = +1
Oxidation number of O = -2
Oxidation number of S = x
(2 × 1) + x + 3(-2) + 2(—1) = 0
2 + x – 6 – 2 = 0
x – 6 = 0
x = + 6

i) The oxidation number of sulphur is exceeding its group number which cannot exist. So it should contain peroxy bond.

ii) Cr₂C^2-₇
Oxidation state of chromium = x
Oxidation state of oxygen = – 2
(2x) + (-2 × 7) = -2
2x = + 12
∴ x = \(\frac{+12}{2}\) = +6
The oxidation state Cr = +6

(iii) NO^–₃
Oxidation state of N = x
Oxidation state of 0 = -2
x + (-2 × 3) = -1
x = +5

Question 36.
Write the formulae for the following compounds.
a) Mercury (II) chloride
b) Nickel (II) sulphate
c) Tin (IV) oxide
d) Thallium (I) sulphate
e) Iron (III) sulphate
f) Chromium (III) oxide.
Answer:
a) HgCl₂
b) NiSO₄
c) Sn₂O₄
d)Tl₂SO₄
e) Fe₂(SO₄)₃
f) Cr₂O₃

Question 37.
Suggest a list of the substances where carbon exhibit oxidation states from – 4 to 4 and nitrogen from -3 to +5.
Answer:
List of carbon compounds that exhibit oxidation states from -4 to +4
The underlined carbon in the following compounds have the oxidation*state mentioned.

Question 38.
While sulphur dioxide and hydrogen peroxide can act as oxidising as well as reducing |gents in their reactions, ozone and nitric acid act only as oxidants. Why?
Answer:
In sulphur dioxide sulphur is in +4 oxidation state. It can increase its oxidation number upto +6 while acting as reducing agent and can decrease its oxidation number upto either 0 or -2 while acting as oxidising agent.

Similarly in hydrogen peroxide oxidation number of oxygen is -1. It can increase its oxidation number upto zero and can decrease its oxidation number to -2.

Therefore SO₂ and H₂O₂ can act as oxidising and reducing agents in their reactions.

In ozone the oxidation number of oxygen is zero. It can only decrease its oxidation number but cannot increase its oxidation number. This is because it is only the most electronegative atom next to fluorine.

In nitric acid oxidation state of nitrogen is +5. It cannot increase its oxidation state because it is the maximum oxidation state of nitrate. It can only decrease its oxidation number.

Because of these reasons ozone and nitric acid can act only as oxidising agents.

Question 39.
Consider the reactions
a) 6CO₂(g) + 6H₂O (I) → C₆H₁₂O₆(aq) + 6O₂(g)
b) O₃(g) + H₂O₂ (I) → H₂O (I) + 2O₂ (g)
Why it is more appropriate to write these reactions as
a) 6CO₂(g) + 12H₂O (I) → C₆H₁₂O₆ + 6H₂O(I) + 6O₂(g)
b) O₃(g) + H₂OZ (I) → H₂O (I) + O₂ (g) + O₂(g)
Also suggest a technique to investigate the path of the above (a) and (b) redox reactions.
Answer:
Plants absorb carbon dioxide from air, water from soil and convert them into carbohydrates in the presence of sunlight and Chlorophyll. This process is known as photosynthesis.

During photosynthesis plants liberate oxygen. The oxygen will be liberated from water but not from carbon dioxide. The following reaction cannot explain the liberation of oxygen from water because in this reaction from 6H₂O molecules only 3O₂ can be liberated.
6CO₂(g) + 6H₂O → C₆H₁₂O₂(aq) + 6O₂(g)

But the following reaction can explain the liberation 6O₂ molecules from water.
6CO₂(g) + 12H₂O (I) → C₆H₁₂O₆ (aq) + 6H₂O(l) + 6O₂ (g)

The path of the reaction can be traced by taking labile 0 in H₂O. The liberated oxygen contain the total labile ¹⁸O which indicates the oxygen is liberated from water.
6CO₂(g) + 12H₂¹⁸O(l) → C₆H₁₂O₆ (aq) + 6H₂O(l) + 6 ¹⁸O₂ (g)

b) The reaction between O₃ and H₂O₂ can be written as follows :

So it is appropriate to the equation as above instead of
O₃ + H₂O₂ → H₂O + 2O₂

In the reaction O₃ + H₂O₂ → H₂O + O₂ + O₂

One of the O₂ liberated from O₃ and the another from H₂O₂. This can be traced by using ¹⁸O isotope in H₂O₂.

Question 40.
The compound AgF₂ is unstable compound. However, if formed, the compound acts as a very strong oxidising agent. Why?
Answer:
AgF₂ is unstable. So it dissociate into AgF and F. The fluorine liberated is a strong oxidising agent. So AgF₂ is strong oxidising agent. The Ag present in AgF₂ is in +2 oxidation state. This unstable Ag²⁺ will be reduced to stable Ag⁺ during this reaction.

Question 41.
Whenever a reaction between an oxidising agent and a reducing agent is carried out, a compound of lower oxidation state is formed if the reducing agent is in excess and a compound of higher oxidation state is formed if the oxidising agent is in excess. Justify this statement giving three illustrations.
Answer:
1) In the reaction between HgCl₂ and SnCl₂, HgCl₂ act as oxidising agent and SnCl₂ act as reducing agent. If SnCl₂ is excess the product Hg is in its lower oxidation state. But if HgCl₂ is excess the product , is Hg2Cl₂

2) In the reaction between phosphorous and chlorine phosphorous is reducing agent and chlorine is oxidising agent. If chlorine is in small amount the product is PC/3 but in the presence of excess chlorine PCl₅ is the product.
P₄ + 6Cl₂ → 4 PCl₃
P₄ + 10Cl₂ → 4 PCl₄

3) When chlorine is passed into excess of liquid sulphate the product is sulphur monochloride S₂Cl₂. But if excess chlorine is passed until it is saturated, the product is SCl₂.

Question 42.
How do you count the following observations?
a) Though alkaline potassium permanganate and acidic potassium permanganate both are used as oxidants, yet in the manufacture of benzoic acid from toluene we use alcoholic potassium permanganate as an oxidant. Why? Write balanced redox equation for the reaction.
b) When concentrated sulphuric acid is added to inorganic mixture containing chloride, we get colourless pungent smelling gas HCl, but if the mixture contains bromide then we get red vapour of bromine. Why?
Answer:
a) Acidified permanganate oxidises organic compounds to carbon dioxide and water. But alkaline permanganate oxidises the organic compounds to aldehydes and acids.

So for the manufacture of benzoic acid from toluene alkaline permanganate is used instead of acidified permanganate.
2KMnO₄ + H₂O → 2MnO₂ + 2KOH + 3(O)
C₆H₅CH₃ + 3(O) → C₆H₅COOH + H₂O

2KMnO₄ + C₆H₅CH₃ → C₆H₅COOH + 2MnO₂ + 2KOH

b) Less volatile acids substitute more volatile acids from the salts. Concentrated sulphuric acid is less volatile and can substitute more volatile HCl and HBr from chlorides and bromides. But HBr is a reducing agent while HCl cannot act as reducing agent. So sulphuric acid can oxidise the colourless HBr to red vapour of bromine.
2 NaCl + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + 2 HCl
2 KBr + H₂SO₄ → K₂SO₄ + 2 HBr
2 HBr + H₂SO₄ → 2H₂O + SO₂ + Br₂

Question 43.
Identify the substance oxidised, reduced, oxidising agent and reducing agent for each of the following reactions:
a) 2 AgBr (s) + C₆H₆O₂(aq) → 2Ag(s) + 2HBr (aq) + C₆H₄O₂(aq)
b) HCHO (l) + 2 [Ag (NH₃)₂)⁺ (aq) + 3OH^–(aq) → 2 Ag(s) + HCOO^– (aq) + 4NH₃ (aq) + 2H₂O(l)
c) HCHO (l) + 2Cu²⁺ (aq) + 50H^– (aq) → Cu₂O (s) + HCOO^–(aq) + 3H₂O (l)
d) N₂H₄ (l) + 2H₂O₂ (l) → N₂(g) + 4H₂O (l)
e) Pb(s) + PbO₂(s) + 2H₂SO₄(aq) → PbSO₄(s) + 2H₂O(l)
Answer:
A substance which undergoes oxidation acts as a good reducing agent while the one which undergoes reduction acts as a good oxidising agent.

a) Oxidising agent is AgBr and reducing agent is C₆H₆O₂.
b) Oxidising agent is ammonical silver nitrate (Tollen’s reagent) while reducing agent is HCHO.
c) Cu²⁺ undergoes reduction. So it is oxidising agent HCHO undergoes oxidation. So it is reducing agent.
d) Nitrogen in N₂H₄ undergoes oxidation. So it is reducing agent.
H₂O₂ undergoes reduction. So it is oxidising agent.
e) Pb undergoes oxidation. So it is reducing agent. PbO₂ undergoes reduction. So it is oxidising agent.

Question 44.
Consider the reactions
Why does the same reductant, thiosulphate react differently with iodine and bromine?
Answer:
Iodine is a weak oxidising agent while bromine is stronger oxidising reaction. So the oxidation of S₂O^2-₃ with iodine will take place until the oxidation state of sulphur +2 in S₂O^2-₃ changes to 2.5 in S₄O^2-₆ only. But bromine being stronger oxidising agent can oxidise the sulphur ion S₂O^2-₈ to its highest oxidation state +6 in S0^2-₄.

Question 45.
Justify giving reactions that among halo-gens, fluorine is the best oxidant and among hydrohalic compounds, hydroiodic acid is the best reductant.
Answer:
Among halogens oxidation power decreases from fluorine to iodine due to decrease in electronegativities and electron gain enthalpies. This can be explained as follows.

Fluorine can displace Cl₂, Br₂ and I₂ from the corresponding halides.
2KCl + F₂ → 2KF + Cl₂
2KBr + F₂ → 2KF + Br₂
2KI + F₂ → 2KF + I₂

Chlorine can displace Br₂ and I₂ from bromides and iodides respectively but cannot displace fluorine from fluorides
2KBr + Cl₂ → 2KCl + Br₂
2KI + Cl₂ → 2KCl + I₂

Bromine can displace I₂ from iodide but cannot displace F2 from fluorides or C/2 from chlorides.
2KI + Br₂ → 2KBr + I₂

Iodine cannot displace any other halogen from their halides.

In the hydrogen halides the reduction power increases from HF to HI. This is because of the decrease in thermal stability of hydrogen halides with increase in bond length. Further the tendency to hold the electron decreases from HF to HI. So HF cannot be oxidised but HI can be easily oxidised. Hence HI is the best reductant.

Question 46.
Why does the following reaction occur?
XeO^4-₆ (aq) + 2 F^– (aq) + 6H⁺ (aq) → XeO₃(g) + F₂(g) + 3H₂0 (l)
What conclusion about the compound Na₄XeO₆ (of which XeO^4-₆ is a part) can be drawn from the reaction.
Answer:
The perxenate ion XeO^4-₆ ion is very strong oxidising agent than fluorine. So it can oxidise F^– ion to fluorine in acid medium. Hence the reaction occurs.
XeO^4-₆ (aq) + 2F^– (aq) + 6H⁺ (aq) → XeO₃(g) + F₂ (g) + 3H₂O(l)

Question 47.
Consider the reactions:
a) H₃PO₂ (aq) + 4AgNO₃ (aq) + 2H₂O (l) → H₃PO₄ (aq) + 4Ag(s) + 4HNO₃ (aq)
b) H₃PO₂ (aq) + 2CuSO₄ (aq) + 2H₂O (l) → H₃PO₄ (aq) + 2Cu(s) + H₂SO₄(aq)
c) C₆H₅CHO(l) + 2[Ag(NH₃)₂]⁺ (aq) + 3OH^–(aq) → C₆H₅COO^–(aq) + 2Ag(s) + 4NH₃(aq) + 2H₂O (l)
d) C₆H₅CHO (l) + 2 Cu²⁺ (aq) + 5OH^– (aq) → no change is observed.
What inference do you draw about the behaviour of Ag+ and Cu2+ from these reactions ?
Answer:
Ag⁺ and Cu²⁺ both can oxidise H₃PO₂ in acid medium but Ag⁺ oxidises H₃PO₂ to H₃PO₃. While Cu²⁺ is oxidising H₃PO₂ to H₃PO₄. Cu²⁺ is oxidising phosphorous H₃PO₂ from +1 to +5 oxidation state but Ag⁺ is oxidising +1 to +3. This indicates that Cu²⁺ is acting as strong oxidising agent than Ag⁺ in acid medium.

In alkaline medium Ag⁺ is oxidising benzaldehyde to benzoate but Cu²⁺ has no action. This indicates that in alkaline medium Ag⁺ is stronger oxidising agent than Cu²⁺.

Question 48.
Balance the following redox reactions by ion – electron method. [AP ’15; IPE ’14]
a) MnO^–₄ + I^– (aq) → MnO₂(s) + I₂(s) (In basic medium)
b) MnO^–₄ + SO₂ (g) → Mn²⁺ (aq) + HSO₄ (aq) (in acidic solution)
c) H₂O₂ (aq) + Fe³⁺ (aq) → Fe³⁺ (aq) + H₂O (l) (in acidic solution)
d) Cr₂O^2-₇ + SO₂ (g) → Cr³⁺ (aq) + SO₄^2- (aq) (in acidic solution) [Mar. ’18 AP]
Answer:
a) MnO^–₄ + I^– (aq) → MnO₂(s) + I₂(s) (In basic medium)

b) MnO^–₄ + SO₂ (g) → Mn²⁺ (aq) + HSO₄ (aq) (in acidic solution)

c) H₂O₂ (aq) + Fe³⁺ (aq) → Fe³⁺ (aq) + H₂O (l) (in acidic solution)


d) Cr₂O^2-₇ + SO₂ (g) → Cr³⁺ (aq) + SO₄^2- (aq) (in acidic solution) [Mar. ’18 AP]

Question 49.
Balance the following equations in basic medium by ion-electron method and oxidation number methods and identify the oxidising agent and the reducing agent.
a) P₄(s) + OH^– (aq) → PH₃(g) + H₂PO^–₂ (aq)
b) N₂H₄(l) + ClO^–₃ (aq) → NO (g) + Cl^–(g)
c) Cl₂O₇(g) H₂O₂(aq) → ClO^–₂(aq) + O₂(g) + H⁺
Answer:
a) P₄(s) + OH^– (aq) → PH₃(g) + H₂PO^–₂ (aq)
Ion electron method:

Note : Here P₄ acts both as oxidant and reductant.

Oxidation number method:

In order to balance the change in oxidation number H₂PO₂^– is to be multiplied by 3
P₄ + OH^– → PH³ + 3H₂PO^–₂

Since the reaction is taking place in basic medium, H₂O is to be added on the side which has lesser H atoms and OH” are to be added on the side which has lesser O atoms.
P₄ + 3H₂O + 3OH^– → PH₃ + 3H₂PO^–₂

b) N₂H₄(l) + ClO^–₃ (aq) → NO (g) + Cl^–(g)

Step – III: Equalise the increase and decrease in ON by multiplying N204 with 3 and C103 with 4.
3N₂O₄ + 4 ClO^–₃ → 6NO + 4 Cl^–

Step – IV: Balance the atoms except H and O. Here they are balanced.
Step – V : Balance O atoms by adding OH^– ions and H atoms by adding H20 on the sides deficient of O and H atoms respectively
3N₂O₄ + 4 ClO^–₃ → 6NO + 4 Cl^– + 12OH^–

c) Cl₂O₇(g) H₂O₂(aq) → ClO^–₂(aq) + O₂(g) + H⁺
Ion electron method:

Oxidation number methed:

Step – II : Equalise the increases / decrease in ON by multipling H₂O₂ with 4 since in each chlorine of Cl₂O₇ decrease in ON is 4. For 2 Cl atoms it is 8. In H₂O₂ increase in ON for each 0 is 1 and for two 0 atoms it is 2.
Cl₂O₇ + 4H₂O₂ → 2ClO^–₂ + 4H₂O + 2O₂

Step-III : Balance the O atoms by adding OH^– and H atoms by adding H20 to the sides deficient of O and H atoms respectively.
Cl₂O₇ + 4H₂O₂ + 2OH^– → 2ClO¹₂ + 4H₂O + 2O₂

Question 50.
What sorts of informations can you draw from the following reaction?
(CN)₂(g) + 2OH^– (aq) → CN^– (aq) + CNO^– (aq) + H₂O (l)
Answer:
In the above reaction the cyanogen gas undergoes disproportionation in basic medium. Here the oxidation state of CN radical decreases to -1 in CN- and increases to +1 in CNO” in basic medium.

Question 51.
The Mn³⁺ ion is unstable solution and undergoes disproportionation to give Mn²⁺, MnO₂ and H⁺ ion. Write balanced ionic equation for the reaction.
Answer:
Mn³⁺ + 2H₂O → MnO₂ + Mn²⁺ + 4H⁺

Question 52.
Consider the elements Cs, Ne, I and F.
a) Identify the element that exhibits only negative oxidation state.
b) Identify the element that exhibits only positive oxidation state.
c) Identify the element that exhibit both positive and negative oxidation states
d) Identify the element which neither exhibit the negative nor does the positive oxidation state.
Answer:
a) ‘F’ exhibit only negative oxidation state because it is the most electronegative atom.

b) Cs’ exhibit only positive oxidation state because it is the most electropositive element.

c) I can exhibit both positive and negative oxidation states. Ex : In ICl₃ the oxidation state of I is +3 and in Nal oxidation state of I is -1.

d) Ne being inert gas do not participate in reactions. So it will not exhibit neither the negative nor the positive oxidation states.

Question 53.
Chlorine is used to purify drinking water. Excess of Chlorine is harmful. The excess of Chlorine is removed by treating with sulphur dioxide. Present a balanced equation for this redox change taking place in water.
Answer:
SO₂ + Cl₂ + 2H₂O → H₂SO₄ + 2HCl

Question 54.
Refer to the periodic table given in your book and now answer the following questions.
a) Select the possible non metals that can show disproportionation reaction
b) Select the metals that can show disproportionation
Answer:
a) Phosphorous, sulphur, chlorine, bromine, iodine
b) Copper, silver, gold

Question 55.
In Ostwal’s process for the manufacture of nitric acid the first step involves the oxidation of ammonia gas by oxygen gas to give nitric oxide gas and steam. What is the maximum weight of nitric oxide that can be obtained starting only with 10.00 g of ammonia and 20.00 g of oxygen.
Answer:
The oxidation of ammonia to NO in Ostwalds process can take place as follows.
4NH₃ + 5O₂ → 4NO + 6H₂O + energy

68 gm of ammonia react with 160 gm of Oxygen. In this reaction oxygen is limiting reagent. Since to react with 10 g of ammonia the required amount of oxygen is \(\frac{10\times160}{68}\) = 23.53 gm of oxygen is required

But there is only 20.00 g of oxygen.
160 gm of O₂ can react with 68 gm of NH₃
∴ 20 gm of O., can react with \(\frac{20\times68}{160}\)
= 8.5 gm NH₃
For 68 gm of NH₃ the wt. of NO formed is 120
For 8.5 gm of NH₃ the wt. of NO formed is 15 gm.

Question 56.
i) Arrange the following metals in the order in which they displace each other from the solution of their salts. Al, Cu, Fe, Mg and Zn
ii) Calculate the molarity of sodium carbonate in a solution prepared by dissolving 5.3 g in enough water to form 250 ml of the solution. [Mar. ’13]
Answer:

Long Answer Questions

Question 1.
Write the balanced ionic equation which represents the oxidation of iodide (I^–) ion by per manganate ion in basic medium to give iodine (I) and manganese dioxide (MnO₁). [IPE ’14 AP Mar. ’19]
Answer:

Question 2.
Write the balanced ionic equation for the oxidation of sulphite ions to sulphate ions in acid medium by permanganate ion.
Answer:

Question 3.
Oxalic acid is oxidised by permanganate ion in acid medium of Mn²⁺ balance the reaction by ion-electron method. (Board Paper)
Answer:

Question 4.
Phosphorus when heated with NaOH solution gives Phosphine (PH₃) and H₂PO^–₂ Give balanced equation.
Answer:
a) P₄(s) + OH^– (aq) → PH₃(g) + H₂PO^–₂ (aq)
Ion electron method:

Note : Here P₄ acts both as oxidant and reductant.

Oxidation number method:

In order to balance the change in oxidation number H₂PO₂^– is to be multiplied by 3
P₄ + OH^– → PH³ + 3H₂PO^–₂

Since the reaction is taking place in basic medium, H₂O is to be added on the side which has lesser H atoms and OH” are to be added on the side which has lesser O atoms.
P₄ + 3H₂O + 3OH^– → PH₃ + 3H₂PO^–₂

b) N₂H₄(l) + ClO^–₃ (aq) → NO (g) + Cl^–(g)

Step – III: Equalise the increase and decrease in ON by multiplying N204 with 3 and C103 with 4.
3N₂O₄ + 4 ClO^–₃ → 6NO + 4 Cl^–

Step – IV: Balance the atoms except H and O. Here they are balanced.
Step – V : Balance O atoms by adding OH^– ions and H atoms by adding H20 on the sides deficient of O and H atoms respectively
3N₂O₄ + 4 ClO^–₃ → 6NO + 4 Cl^– + 12OH^–

c) Cl₂O₇(g) H₂O₂(aq) → ClO^–₂(aq) + O₂(g) + H⁺
Ion electron method:

Oxidation number methed:

Step – II : Equalise the increases / decrease in ON by multipling H₂O₂ with 4 since in each chlorine of Cl₂O₇ decrease in ON is 4. For 2 Cl atoms it is 8. In H₂O₂ increase in ON for each 0 is 1 and for two 0 atoms it is 2.
Cl₂O₇ + 4H₂O₂ → 2ClO^–₂ + 4H₂O + 2O₂

Step-III : Balance the O atoms by adding OH^– and H atoms by adding H20 to the sides deficient of O and H atoms respectively.
Cl₂O₇ + 4H₂O₂ + 2OH^– → 2ClO¹₂ + 4H₂O + 2O₂

Question 5.
Balance the following equation.

Answer:

Question 6.
Balance the following equation by the oxidation number method.
MnO^2-₄ + Cl₂ → MnO^2-₄ + Cl^–
Answer:
Step -1: The skeleton reaction
MnO^2-₄ + Cl₂ → MnO^2-₄ + Cl^–

Step – III: Equalise the increase / decrease in ON. Here they are equal.

Step – IV : Balance the other atoms except HandO
2MnO^2-₄ + Cl₂ → 2MnO^–₄ + 2Cl^–

Step – V : Balance H atoms and 0 atoms. Here they are balanced.
The balanced equation is
2MnO2^2-₄ + Cl₂ → 2MnO^–₄ + 2Cl^–

Question 7.
Explain the different types of redox reac-tions.
Answer:
A chemical reaction in which both oxidation and reduction reactions are involved is called an oxidation – reduction reaction or simply a redox reaction.

In this reaction Zn loses two electrons to form Zn⁺² and undergoes oxidation. Cu⁺² gains two electrons to form Cu and thus undergoes reduction.

Most of the chemical reactions are redox reactions. There are mainly four types of redox reactions. They are
(a) Chemical combination reactions
(b) Chemical decomposition reactions
(c) Chemical displacement reactions and
(d) Chemical disproportionation reactions

a) Chemical combination reactions:
Ex : Burning of coal in air.

In this reaction the oxidation numbers of carbon and oxygen are zero. In C02, the oxidation number of C is + 4 and that of oxygen is – 2. As the oxidation number of carbon increases from 0 to +4, we say that carbon undergoes oxidation. Similarly the oxidation number of oxygen decreases from 0 to – 2. Hence the oxygen undergoes reduction. Since this reaction involves both oxidation and reduction, we can infer that the above chemical combination reaction is a redox reaction.

b) Chemical decomposition reactions:
Ex. : Thermal decomposition of mercuric oxide.

In HgO, the oxidation number of Hg is +2 and that of oxygen is – 2. The oxidation numbers of free metallic mercury and elemental oxygen are zero. In this reaction Hg undergoes reduction from + 2 to 0 and oxygen undergoes oxidation from – 2 to 0. The decomposition of HgO involves both oxidation and reduction. Hence, we can infer that the above decomposition reaction is a redox reaction.

c) Chemical displacement reactions:
Ex. Zinc displaces copper from aqueous copper sulphate solution.

In this reaction, the oxidation numbers of elemental zinc and elemental copper are each zero, and the oxidation numbers of Cu and Zn in their aq. solutions are each +2. In this reaction the conversion of Zn into ZnSO₄ is oxidation and the conversion of CuSO₄ into Cu is reduction. Hence, we can infer that the above displacement reaction is a redox reaction.

d) Chemical disproportionation reactions:
Ex.: Chlorine is passed into cold and dilute solution of NaOH.

In this reaction the oxidation number of elemental chlorine is zero. The oxidation number of Cl in NaOCl is (+1) and in NaCl is (-1). In this reaction the same element chlorine has undergone both oxidation and reduction. Hence this is a redpx reaction.

Question 8.
State the law of definite proportions. Sug-gest one problem to understand the law by working out that problem.
Answer:
Law of definite proportions :
“A given chemical substance always contains the same elements combined in a fixed proportion by weight.”

Explanation :
SO₂ can be obtained by the following two methods.
i) When mercuric sulphide is heated in air, it gives mercury and sulphur dioxide.
HgS + O₂ → Hg + SO₂

ii) When lead sulphide is heated strongly in air, it gives lead oxide and sulphur dioxide.
2PbS + 3O₂ → 2PbO + 2SO₂

Samples of SO₂ obtained by the above two methods were analysed. In each of them, 100 g of SO₂ was found to contain 50 g of sulphur and 50 g of oxygen.

The above observations prove that the weight composition of sulphur dioxide is always constant.

Question 9.
How are the end points of titrations detected in the following reactions?
a) MnO^-2₄ oxidises Fe²⁺
b) Cr₂O^2-₇ oxidises Fe²⁺
c) Cu⁺² oxidises I^–
Answer:
a) In the oxidation of Fe²⁺ with MnO^–₄, the permanganate itself act as self indicator. MnO^–₄ has purple colour. The visible end point in this case is achieved after the last amount reductant (Fe²⁺) is oxidised and the first stable tinge of pink colour appears.

b) In the oxidation of Fe²⁺ with Cr₂O^2-₂ an indicator such as diphenyl amine is used. Just after the equivalence point the excess Cr₂O^2-₂ oxidises the diphenyl amine to intence blue colour by which the end point can be detected.

c) In the oxidation of I^– with Cu²⁺ the iodine formed will give intense blue colour with starch. This colour will be discharged with excess of hypo added after the equivalence point.

Question 10.
Calculate the amount of Carbondioxide that could be produced when
i) 1 mole of carbon is burnt in air
ii) 1 mole of carbon is burnt in 16g of dioxygen
iii) 2 moles of carbon are burnt in 16 g of dioxygen.
Answer:

For burning 12g (1 mole) of carbon 32 gm of dioxygen is required. Since 16 g of dioxygen is present only 6 gm (half mole) of carbon burn producing half mole of CO₂.

Thus 22 g of CO₂ is formed.

(iii) Here also 22 g of CO₂ is formed since there is only 16 g of oxygen.

Question 11.
Dinitrogen and dihydrogen react with each other to produce ammonia according to the following chemical equation.
N₂(g) + H₂(g) → 2NH₃(g)
i) Calculate the mass of ammonia produced if 2.00 × 10³g dinitrogen reacts with 1.00 × 10³ g of dihydrogen.
ii) Will any of the two reactants remain unreacted?
iii) If yes, which one and what would be its mass?
Answer:
i) The balanced equation for the reaction between dihydrogen and dinitrogen is

When 28 g of N₂ react with 6 g of H₂ produce 34 g of NH₃

1 mole of N₂ can react with 3 moles of H₂
71.4 moles of N, can react = \(\frac{71.4\times3}{1}\)
= 214.2 moles of H₂

Here 1 mole of N₂ can produce 34 g of NH₃
71.4 mole of N₂ can produce
71.4 × 34 = 2427.6 gm.

iii) Here No. of moles of H₂ are more than required
The no. of moles of H₂ unreacted = 500 – 214.2 = 285.8
The amount of hydrogen left = 285.8 × 2 = 571.6 gms

Question 12.
Assign oxidation number to the underlined elements in each of the following species.

Answer:
a) +5
b) +6
c) +5
d) +6
e) -1
f) -5
g) +6
h) +6

Question 13.
What are the oxidation numbers of the underlined elements in each of the follow-ing and how do you rationalise your resuits?

Answer:
a) H₂S₄O₆ : H₂S₄O₆ has the following structure

The oxidation states of S₂ and S₃ are zero but the oxidation states of S₁ and S₄ are +5.

The average oxidation state is \(\frac{10}{4}\) = 2.5

b) Fe₃O₄ : Fe₃O₄ contain FeO and Fe₂O₃
In FeO oxidation state of Fe in FeO = +2
In Fe₂O₃ oxidation state of Fe in Fe₂O₃ = +3
So average oxidation of Fe = \(\frac{(+2)+2 \times(+3)}{3}=\frac{8}{3}=2.67\)

c) CH₃–CH₂-OH

When atoms of the same element combine their oxidation states are taken as zero. The carbon in CH₃ group is in -3 oxidation state.

The carbon in CH₂OH group is in zero oxidation state.

d) CH₃–COOH

The carbon in CH₃ is in -3 oxidation state while the carbon in COOH group is in +3 oxidation state.

Additional Questions & Answers

Question 1.
Calculate molecular mass of glucose (C₆H₁₂O₆) molecule.
Answer:
Molecular mass of glucose (C₆H₁₂O₆)
= 6(12.011 u) + 12.(1.008 u) + 6(16.00 u)
= (72.066 u) + (12.096 u) + (96.00 u)
= 180.162 u

Question 2.
A compound contains 4.07 % hydrogen, 24.27 % carbon and 71.65 % chlorine. Its molar mass is 98.96 g. What are its empirical and molecular formulas?
Answer:
Step 1 : Conversion of mass per cent to grams:
Since we are having mass per cent, it is convenient to use 100 g of the compound as the starting material. Thus, in the 100 g sample of the above compound, 4.07g hydrogen is present, 24.27g carbon is present and 71.65 g chlorine is present.

Step 2 : Convert into number moles of each element:
Divide the masses obtained above by respective atomic masses of various elements.

Step 3 : Divide the mole value obtained above by the smallest number:
Since 2.021 is smallest value, division by it gives a ratio of 2:1:1 for H:C:Cl. In case the ratios are not whole numbers, then they may be con-verted into whole number by multiplying by the suitable coefficient.

Step 4:
These numbers indicate the rela+ tive number of atoms of the elements. Write empirical formula by mentioning the numbers after writing the symbols of respective elements :
CH₂Cl is, thus, empirical formula of the above compound.

Step 5: Writing molecular formul:
(a) Determine empirical formula mass. Add the atomic masses of various atoms present in the empirical formula.
For CH₂Cl, empirical formula mass is 12.1 + 2 x 1.008 + 35.453 = 49.48 g

(b) Divide molar mass by empirical formula mass

(c) Multiply empirical formula by n obtained above to get the molecular formula Empirical formula = CH₂Cl,
n = 2. Hence molecular formula is C₂H₄Cl₂.

Question 3.
Calculate the amount of water (g) produced by the combustion of 16 g of methane.
Answer:
The balanced equation for combustion of methane is :
CH₄(g) + 2O₂(g) → CO₂ (g) + 2H₂O (g)
(i) 16 g of CH₄ corresponds to one mole.
(ii) From the above equation, 1 mol of CH₄ (g) gives 2 mol of H₂O (g).
2 mol of water (H₂O) = 2 × (2 + 16)
= 2 × 18 = 36 g

Question 4.
How many moles of methane are required to produce 22 g CO₂ (g) after combustion?
Answer:
According to the chemical equation,
CH₄ (g) + 2O₂ (g) → CO₂ (g) + 2H₂O (g)
44g CO₂ (g) is obtained from 16 g CH₄ (g).
[∵ 1 mol CO₂(g) is obtained from 1 mol of CH₄(g)].
mole of CO₂ (g)

Hence, 0.5 mol CO₂ (g) would be obtained from 0.5 mol CH₄ (g) or 0.5 mol of CH₄ (g) would be required to produce 22 g CO₂(g).

Question 5.
50.0 kg of N₂ (g) and 10.0 kg of H₂ (g) are mixed to produce NH₂ (g). Calculate the NH₂ (g) formed. Identify the limiting reagent in the production of NH₃ in this situation.
Answer:
A balanced equation for the above reaction is written as follows :
Calculation of moles:

According to the above equation, 1 mol N₂ (g) requires 3 mol H₂ (g), for the reaction. Hence, for 17.86 × 10² mol of N₂, the moles of H₂ (g) required would be

But we have only 4.96 × 10³ mol H₂. Hence, dihydrogen is the limiting reagent in this case. So NH₂(g) would be formed only from that amount of available dihydrogen i.e., 4.96 × 10³ mol
Since 3 mol H₂(g) gives 2 mol NH₃(g)

3.30 × 10³ mol NH₃ (g) is obtained.

If they are to be converted to grams, it is done as follows:
1 mol NH₃ (g) = 17.0 g NH₃(g)

= 3.30 × 10³ × 17 g NH₃ (g)
= 56.1 × 10³ g NH₃
= 56.1 kg NH₃

Question 6.
A solution is prepared by adding 2 g of a substance A to 18 g of water. Calculate the mass per cent of the solute. [TS Mar. ’19]
Answer:
Mass per cent of

Question 7.
Calculate the molarity of NaOH in the solution prepared by dissolving its 4 g in enough water to form 250 mL of the solution. [Mar. ’18 (AP)]
Answer:
Since molarity (M)

Note that molarity of a solution depends upon temperature because volume of a solution is temperature dependent.

Question 8.
The density of 3 M solution of NaCl is 1.25 g mL^-1. Calculate molality of the solution.
Answer:
M = 3 mol L^-1
Mass of NaCl
in 1 L solution = 3 × 58.5 = 175.5 g
Mass of 1L solution = 1000 × 1.25 = 1250 g
(since density = 1.25 g mL^-1)
Mass of water in solution = 1250 – 175.5
= 1074.5 g= 1.0745 kg.

Often in a chemistry laboratory, a solution of a desired concentration is prepared by diluting a solution of known higher concentration. The solution of higher concentration is also known as stock solution. Note that molality of a solution does not change with temperature since mass remains unaffected with temperature.

Question 9.
Calculate the normality of oxalic acid so-lutions containing 6.3g of H₂C₂O₄.2H₂O in 500 ml of solutions.
Answer:
Weight of solute = 6.3 g

Question 10.
Calculate the mass of Na₂CO₃ required to prepare 250 ml of 0.5 N solution.
Answer:
Normality of required solution = 0.5 N
Volume of required solution = 250 ml

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 4th Lesson మౌర్య సామ్రాజ్యం – అవతరణ Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 4th Lesson మౌర్య సామ్రాజ్యం – అవతరణ

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
అలెగ్జాండర్ దండయాత్ర’ కారణాలు, క్రమం, ఫలితాలను వివరించండి.
జవాబు.
క్రీ.పూ. 4వ శతాబ్దిలో ప్రపంచాధిపత్యం కోసం పర్షియన్ల, గ్రీకుల మధ్య పోరాటం మొదలైంది. అలెగ్జాండర్ గ్రీకు రాజ్యాలలోని మాసిడోనియా పాలకుడు. తమ గ్రీకు సంస్కృతిని ప్రపంచమంతా వ్యాప్తి చేయాలని, ప్రపంచ పర్షియన్ల విజేత కావాలని తన దండయాత్రను ప్రారంభించాడు. ఇదే సమయంలో పర్షియన్ల సామ్రాజ్యం క్షీణదశ ప్రారంభమైంది. ఈ సదవకాశాన్ని సరిగ్గా ఉపయోగించుకున్నాడు అలెగ్జాండర్. ఇతడు ఈ ఈజిప్టు, సిరియా ప్రాంతాలను జయించిన తరువాత పర్షియా రాజ్యంపై దండెత్తి పర్షియన్ చక్రవర్తియైన మూడవ డేరియస్ను అరబ్ యుద్ధంలో ఓడించి, వాటిని తన రాజ్యాంలో కలుపుకొన్నాడు. ఆ తరువాత క్రీ.పూ. 327వ సంవత్సరంలో అప్పటి వరకు పర్షియన్ సామ్రాజ్యంలో భాగంగా ఉంటున్న భారతదేశ వాయువ్య ప్రాంతాల ఆక్రమణకు అలెగ్జాండర్ తన సైన్యంతో బయలుదేరాడు.

దండయాత్ర క్రమం:భారతదేశ వాయువ్య ప్రాంతంలో నెలకొన్న అప్పటి పరిస్థితులు అలెగ్జాండర్ దండయాత్రకు అనుకూలంగా మారాయి. ఈ ప్రాంతంలో నెలకొన్న చిన్న చిన్న రాజ్యాలు తమ మధ్య పోట్లాటలతో సరిహద్దు రక్షణకు ఎలాంటి చర్యలు తీసుకోలేదు. ఈ ప్రాంతంలో అప్పట్లో కొన్ని రాచరిక రాజ్యాలు మరికొన్ని ఆటవిక రిపబ్లిక్స్ నెలకొని ఉన్నాయి. వాటిలో తక్షశిల రాజు, అంబి – దాని సరిహద్దుల్లో ఉన్న రాజ్యాధిపతి పురుషోత్తముడు మధ్య పరస్పర శత్రుత్వం నెలకొని ఉంది. అందువల్ల అంబిరాజు తన రాయబారిని విలువైన వస్తువులతో ‘బోకారాలో ఉన్న అలెగ్జాండర్ దగ్గరకు పంపిస్తూ, అతన్ని భారతదేశంపై దండయాత్ర చేయాలని ఆహ్వానించాడు.

అలెగ్జాండర్ గాంధార రాష్ట్రం గుండా సింధూ నదిని, పంజాబును దాటుతూ బియాస్ నది వరకు చేరుకున్నాడు. తక్షశిల రాజు అంబి అలెగ్జాండర్కు లొంగిపోయాడు. అబిసార రాజ్య రాజు కూడా అతనికి సహకరించాడు. కాని పురుషోత్తముడు, పౌరవ రాజ్యాధిపతి తన స్వతంత్ర్యాన్ని రక్షించుకోవడానికి అలెగ్జాండర్తో యుద్ధానికి తలపడ్డాడు. ఈ యుద్ధం.క్రీ.పూ. 326లో జీలం నది ఒడ్డున ఇరువురి మధ్య జరిగింది. దీనిలో పురుషోత్తముడు ఓడినప్పటికి, అతని ధైర్య సాహసాలు, శక్తి సామర్థ్యాలకు ముగ్ధుడైన అలెగ్జాండర్ అతని రాజ్యాన్ని తిరిగి అతనికి ఇచ్చివేశాడు. ఆ తరువాత అతని సైన్యం సహకరించకపోవుటచే వెనుకకు మరిలాడు. కాని ఈ ప్రాంతంలోని ఆటవిక రాజ్యాలతో యుద్ధం చేసే సమయంలో గాయపడి, తద్వారా మార్గ మధ్యలోనే బాబిలోనియాలో మరణించాడు.

దండయాత్ర ఫలితాలు:ఈ దండయాత్ర ఫలితంగా భారతదేశ, ఐరోపా రాజ్యాల మధ్య సంబంధాలు పెంపొందసాగాయి. అలెగ్జాండర్ వెళ్ళిపోయిన తరువాత ఈ ప్రాంత ప్రజలలో గ్రీకు వ్యతిరేక భావం నెలకొంది. ఈ ప్రాంత విభజనలో గ్రీకు గవర్నర్ల మధ్య తగాదాలు మొదలైనాయి. ఈ పరిస్థితులలో క్రీ.పూ. 321లో చంద్రగుప్తుడు అనే మౌర్య వంశ రాజు పంజాబు, సింధూ రాష్ట్రాలను ఆక్రమించి గ్రీకు పాలనను అంతమొందించాడు. అలెగ్జాండర్ దండయాత్ర వల్ల భారతదేశ వాయువ్య ప్రాంతాలలో ఉన్న చిన్న, చిన్న రాజ్యాలు కలపబడి, రాజకీయ ఐక్యత సాధనలో మౌర్య చంద్రగుప్తునికి మార్గం సుగమనం చేసింది.

గ్రీకు దండయాత్ర వల్ల భారతదేశానికి, గ్రీసు దేశానికి మధ్య రాకపోక సౌకర్యాలు పెంపొందించాయి. గ్రీకు పాలనలో ఏర్పడిన బాక్టీరియా, ఇతర రాష్ట్రాలు గ్రీకు సంస్కృతిని వ్యాప్తి జేయుటకు ఉపకరించాయి. ఈ దండయాత్ర. వల్ల ఈ రెండు రాజ్యాల మధ్య నాలుగు రవాణా మార్గాలు వృద్ధి చెంది, వర్తక వాణిజ్యానికి తోడ్పడింది. గ్రీకు పద్ధతిలో నాణేల ముద్రణ, గ్రీకుల ఖగోళ శాస్త్రం, గ్రీకుల శిల్పకళ పద్ధతులు భారతదేశంలోకి వచ్చి చేరాయి. ప్రత్యేకంగా గ్రీకుల రచనలు ఆ కాలం నాటి భారతదేశ చరిత్ర రచనకు ఉపకరిస్తుంది. అలెగ్జాండర్ దండయాత్ర వల్ల భారతదేశ చరిత్ర కాలమాన పట్టికను స్థిరీకరించడానికి ఉపకరిస్తుంది. గ్రీకులు కూడా భారతదేశీయుల నుంచి వారి విజ్ఞానశాస్త్రం, కళలు, తత్త్వశాస్త్రం, గణితం, వైద్యశాస్త్రాల గొప్పదనాన్ని తెలుసుకున్నారు.

ప్రశ్న 2.
అశోకుని గొప్పతనాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
భారతదేశంలోని చక్రవర్తులలోనే కాక మొత్తం ప్రపంచంలోని చక్రవర్తులలో కూడా ప్రత్యేకస్థానాన్ని సంపాదించుకున్నవాడు అశోకుడు.
తొలి జీవితం:అశోకుడు బిందుసారుని కుమారుడు. తండ్రి మరణానంతరం క్రీ.పూ. 273లో మౌర్య సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. తనకున్న 99 మంది సోదరులతో సింహాసనం కోసం కలహం రాగా వారిని వధించి రాజయ్యాడని బౌద్ధ సాహిత్యం పేర్కొన్నప్పటికి, ఒక శిలాశాసనంలో తన సోదరులు, బంధువుల సంక్షేమానికి తీసుకున్న చర్యలను పేర్కొనడంతో ఆ కథను నిజంకాదని విశ్వసించవచ్చు.

అశోకుని చరిత్రకు ఆధారాలు:దేశం నలుమూలలా వేయించిన శిలాశాసనాలు, బౌద్ధమత గ్రంథాలైన ‘మహావంశ’, ‘దివ్యావదాన’ అనే గ్రంథాలలో విస్తారంగా సమాచారం లభిస్తోంది. అశోకుడు తనను తాను ‘దేవానాంప్రియ’, ‘ప్రియదర్శి’ అని చాటుకున్నాడు.

కళింగ యుద్ధం:అశోకుడు క్రీ.పూ. 261లో, సామ్రాజ్య విస్తరణ కాంక్షతో కళింగపై దండెత్తాడు. ఆ యుద్ధంలో లక్ష మందికి పైగా చనిపోయినట్లు, లక్షన్నర మంది ఖైదీలుగా పట్టుబడ్డట్లు తన 13వ శిలాశాసనంలో పేర్కొన్నాడు. కానీ ఈ యుద్ధం అశోకుని యుద్ధ విముఖతను పెంచింది. ఇకముందు యుద్ధాలు చేయనని, ధర్మప్రచారం, ప్రజాసంక్షేమం కోసం పాటుపడాలని నిశ్చయించుకొన్నాడు.

బౌద్ధమత వ్యాప్తి:ఉపగుప్తుడనే బౌద్ధాచార్యుని వద్ద బౌద్ధమత దీక్షను తీసుకున్నాడు. తరువాత దేశ, విదేశాలలో బౌద్ధధర్మ ప్రచారం కోసం సంఘాలు ఏర్పాటు చేశాడు. బౌద్ధ ధర్మసూత్రాలు శాసనాల రూపంలో ప్రచారం చేశాడు. జంతుబలులు, వేట, మాంసాహార వంటకాలు నిషేధించాడు. పాటలీపుత్రంలో 3వ బౌద్ధ సంగీతిని ఏర్పాటు చేశాడు. తన జీవితాన్ని బౌద్ధధర్మ ప్రచారం కోసం అంకితం చేశాడు.

అశోకుని ధర్మం:అశోకుని ఆలోచనలు, ఆశయాలు ఆయన ప్రవచించిన ధర్మంలో కనిపిస్తాయి. ఈ ధర్మ సూత్రాలలో ప్రధానమైనవి:జీవహింస చేయరాదు. ఇతరుల విశ్వాసాలు, భావాలపట్ల సహనాన్ని చూపాలి. సర్వప్రాణుల పట్ల కరుణ, జాలి చూపాలి. బానిసలు, సేవకుల పట్ల దయగా ఉండాలి. ఇట్టి చర్యలతో నైతిక విలువలు పెంచుకోవాలి.

పాలనా విధానం:పరిపాలనలో వికేంద్రీకరణ ప్రవేశపెట్టాడు. న్యాయ విచారణలో ఆలస్యాన్ని తొలగించాడు. ప్రపంచ చరిత్రలో యుద్ధంలో జయించి యుద్ధరంగాన్ని వదిలివేసిన ఏకైక చక్రవర్తిగా అశోకుడు మానవ చరిత్రలో చిరస్థాయిగా నిలిచిపోయాడు.

ప్రశ్న 3.
మౌర్యుల కాలం నాటి సామాజిక, ఆర్థిక, సంస్కృతిక పరిస్థితుల గురించి రాయండి.
జవాబు.
మౌర్యుల కాలము నాటి సాంఘిక, ఆర్థిక పరిస్థితులను తెలుసుకొనుటకు మెగస్తనీసు ఇండికా, కౌటిల్యుని అర్థశాస్త్రము, గ్రీకు బౌద్ధ రచనలు, అశోకుని శాసనములు ము॥నవి ముఖ్య ఆధారములు.

సాంఘిక పరిస్థితులు :
1. వర్ణవ్యవస్థ:మౌర్య యుగమునాటి సమాజమున వర్ణవ్యవస్థ బాగుగ పాతుకొనియున్నది. మెగస్తనీసు చెప్పిన ఏడు కులములను బట్టి బ్రాహ్మణులు, వ్యవసాయదారులు, పశుపాలకులు, సైనికులు మొ||గు వారి వృత్తులే కులములుగా .. రూపొందినట్లు తెలియుచున్నది. కాని అర్ధశాస్త్రము నాడు నాలుగు ప్రధాన వర్ణముల కలవని, వర్ణవ్యవస్థ తొలిరోజులలో క్లిష్టతరముగా నున్నదని చెప్పవచ్చును. అగ్రవర్ణములవారు ఆశ్రమధర్మమును పాటించెడివారు. ఉదా|| క్షత్రియుడైన చంద్రగుప్త మౌర్యుడు – రాజత్యాగము చేయుట, వానప్రస్థాశ్రమమునకు నిదర్శనము. సంఘములో బ్రాహ్మణులకు అధిక గౌరవము కలదు. వారు ప్రభుత్వమునకు ఎట్టి పన్ను చెల్లించనవసరము లేదు. అశోకుని బౌద్ధమతాదరణ వలన బ్రాహ్మణుల స్థితిగతులు తారుమారై, వారు పుష్యమిత్ర శుంగుని నాయకత్వములో తిరుగుబాటు చేయుటకు సంసిద్ధులైనారని కొందరి చరిత్రకారుల అభిప్రాయము.

2. బానిసత్వము:భారతదేశమున బానిసలే లేరని మెగస్తనీసు వ్రాసినను, బానిసత్వమున్నట్లు రూఢిగా తెలియుచున్నది. బానిసలు దయతో చూడబడెడివారు.

3. స్త్రీలు:స్త్రీకి సంఘమున తగు స్వాతంత్ర్యము కలదు. కొందరు స్త్రీలు వేదాంతము నభ్యసించిరి. పరదా పద్ధతిలేదు. వితంతు వివాహములు నిషేధింపబడలేదు. విడాకులిచ్చు ఆచారము కలదు. సతీసహగమనమున్నట్లు గ్రీకు రచనల వలన తెలియుచున్నది. బహుభార్యత్వము, కన్యాశుల్కము, కన్యావిక్రయమునాడున్నట్లు మెగస్తనీసు రచనల వలన తెలియుచున్నది. స్త్రీలలో అనేక మూఢవిశ్వాసమున్నట్లు అశోకుని శాసనములు పేర్కొని, వానిని ఖండించెను. వీటన్నింటికంటే ఈ యుగమునకు ముఖ్య విశేషము ప్రభుత్వము గణికావృత్తిని (వేశ్యవృత్తి) గుర్తించుట. ఈ శాఖకు గణితాధ్యక్షుడను ఉద్యోగికూడా గలడు. మౌర్య చక్రవర్తులు అందమైన వేశ్యలను పోషించి, వారినే గూఢచారిణులుగా నియమించెడివారు.

4. నైతిక ప్రవర్తనము:భారతీయులు నీతి, నిజాయితీకి పేరు మోసినవారని మెగస్తనీసు కొనియాడెను. డబ్బులిచ్చి పుచ్చుకొనుటలో ఎట్టి పత్రములు ఉపయోగించెడివారు కాదు. ఆడినమాటను తప్పరు. యజ్ఞయాగాది క్రతువులందు తప్ప తాగరు. వీరు పొదుపుగా, నిరాడంబరముగా ఉన్నప్పటికి ఉల్లాసవంతమైన జీవితమును గడిపెడివారు. చదరంగము, పాచికలాటలాడుట వారి వినోదములు. సమాజ ఉత్సవములందు ముష్టియుద్ధములు, కత్తి యుద్ధములు, రథ పందెములు జరుగుచుండెడివి.

ఆర్థిక పరిస్థితులు :
1. వ్యవసాయము:అనేక రకముల పట్టణములు వెలసినను, గ్రామమే ఆర్థికవ్యవస్థకు కీలకము. ప్రజల ముఖ్యవృత్తి వ్యవసాయము. వ్యవసాయాభివృద్ధికి మౌర్యులు కడు శ్రద్ధ వహించిరి. ఉదా॥ మౌర్య చంద్రగుప్తుని కాలమున కథియవాడ్లోని గిర్నార్ వద్ద సుదర్శన తటాకము త్రవ్వబడినది. రైతులు కష్టజీవులు, పొదుపరులు, తెలివిగలవారు, నీతివర్తనులు, రైతుల సంక్షేమమును పెంపొందించుటకు మౌర్యులు ప్రత్యేక ఉద్యోగులను . నియమించెడివారు. ఉదా॥ కోశాధ్యక్షులు, అటవి శాఖాధ్యక్షులు మున్నగు ఉద్యోగులను నియమించెడివారు.

2. పరిశ్రమలు:వ్యవసాయముగాక గనుల త్రవ్వకము, నేత, వ్యవసాయ సాధనముల ఉత్పత్తి, నౌకానిర్మాణము, మత్తుపానీయములు, యుద్ధ పరికరములు తయారీ మున్నగు పరిశ్రమలు కూడా ఆర్థికాభివృద్ధి దోహదము చేసెను. ఇట్లు తయారైన వస్తువులను తనిఖీచేయుటకే పాటలీపుత్ర నగరపాలనలో ఒక సంఘము ఏర్పాటు చేయబడెను.

3. వాణిజ్యము:మౌర్యయుగమున దేశీయ, విదేశీయ వాణిజ్యము ముమ్మరముగా సాగెను. రహదారులు, నదులు, కాలువలు, నాటి రవాణామార్గములు. దేశములోని ప్రముఖ పట్టణముల నుంచి పాటలీపుత్రమునకు రహదారులు కలవు. ఉత్తర దక్షిణ హిందూదేశముల మధ్య వాణిజ్యములు బాగుగా సాగెను. ఉత్తరదేశము నుండి ఉన్ని బట్టలు, కంబళ్ళు, గుఱ్ఱములు, దక్షిణ దేశవాసులు దిగుమతి చేసికొని; వాటికి బదులు వజ్రములు, ముత్యములు, నూలుబట్టలు ఉత్తరదేశీయులకు ఎగుమతి చేసెడివారని అర్థశాస్త్రము వలన తెలియుచున్నది. భారతదేశమునకు ఈజిప్టు, సిరియా బాక్ట్రియా మున్నగు విదేశములతో రాజ్యసంబంధములు కలవు. విదేశముల నుండి మత్తు పానీయము, అత్తిపండ్లను దిగుమతి చేసుకొనెడివారు. విదేశీ వాణిజ్యము జరుపు కొనుటకు ప్రభుత్వము అనుమతి పత్రములను మంజూరు చేసెడిది. వర్తకులు శ్రేణులుగా ఏర్పడి వాణిజ్యము సాగించెడివారు. ఈ శ్రేణులే బ్యాంకులుగా వ్యవహరించి, నిధులను సమకూర్చి దానిపై 15% వడ్డీ ఇచ్చెడివి. ఈ యుగమున అసంఖ్యాకమైన బంగారు, వెండి, రాగి చిల్లు నాణెములు వాడుకలో నున్నవి.

సాంస్కృతిక పరిస్థితులు :
మౌర్యుల కాలంలో విజ్ఞాన సాంస్కృతికాభివృద్ధి జరగడానికి రాజకీయ సమైక్యత, ఆర్థిక సమృద్ధి, విదేశీ దాడుల భయం లేకపోవడం మొ॥ కారణాలు దోహదంచేశాయి.
సాహిత్యం:విద్యాసారస్వతాలు చక్కని ఆదరణను పొందాయి. రాజకీయ, ఆర్థిక విషయాలలో ప్రామాణిక గ్రంథముగా భావించబడే ‘అర్థశాస్త్రం’ ఈ కాలంలో చంద్ర గుప్తుని ప్రధాన సలహాదారుడైన కౌటిల్యుని చేత వ్రాయబడింది. పలు విజ్ఞాన శాఖలు అధ్యయనం చేయబడి గొప్పగా అభివృద్ధి చెందినట్లు, ఆ గ్రంథ విజ్ఞాన సర్వస్వ పరిధి సూచిస్తుంది. నాడు ప్రసిద్ధ విద్యాకేంద్రంగా విలసిల్లిన తక్షశిలలో విశ్వవిద్యాలయ ముండేది. అందున్న అధ్యయన విషయాలలో ఇతిహాసాలు, రాజనీతిశాస్త్రం, అర్థశాస్త్రం, తత్త్వశాస్త్రం మున్నగునవి విశేషాదరణ పొందినవి. బౌద్ధమతతత్త్వశాస్త్రం కూడా విశేష జనాదరణ, విస్తరణ పొందింది. అశోకుని పాలనా కాలంలో జరిగిన మూడవ బౌద్ధ సంగీత పాటలీపుత్రంలో మొగాలిపుత్తతిస్స అధ్యక్షతన జరిగింది. ఇందు అతడు ఆనాటి నాస్తిక సిద్ధాంతాలను ఖండిస్తూ ‘కథావత్తు’ అనే ప్రామాణిక గ్రంథమును సంకలనం చేశాడు. ‘అభిదమ్మ పీఠిక’ కూడా ఈ సభయందే ఆవిష్కరింపబడి, ఆనాటి న్యాయ గ్రంథాలకు జోడింపబడింది. జైన వాజ్ఞ్మయం కూడా పరిష్కరింపబడి, విస్తరించింది. భద్రబాహు ‘కల్పసూత్రమ’నే గ్రంథాన్ని రాసింది ఈ కాలంలోనే. ప్రాకృతం రాజభాషగా మారింది. అశోకుని శిలాశాసనాలను బట్టి, అందలి లిపి పరిణామమును బట్టి బ్రహ్మ లిపి రచనా కౌశలాని ఉన్నతస్థాయికి చెందిన అభివృద్ధి సాధించినట్లు తెలియుచున్నది.

ప్రశ్న 4.
మౌర్యుల పరిపాలన ముఖ్య లక్షణాలను గురించి రాయండి.
జవాబు.
మౌర్య సామ్రాజ్య పరిపాలనకు సంబంధించిన విషయాలకు కౌటిల్యుని అర్థశాస్త్రమే ప్రాతిపదిక. భారతదేశంలో తొలిసారిగా సశాస్త్రీయ పద్ధతిలో పరిపాలనా విధానం ఏర్పాటు చేసింది మౌర్యులే. అర్థశాస్త్రం, మెగస్తనీస్ ఇండికా గ్రంథాలు వీరి పాలనకు ప్రధానాధారాలు. మౌర్య సామ్రాజ్య స్థాపకుడు మౌర్య చంద్రగుప్తుడు మంచి పరిపాలనా దక్షుడు. పాలనా విషయాలలో కౌటిల్యుని సహాయం పొందాడు. ఇతని వారసులు కూడా దీన్ని ఏ మార్పు లేకుండా
అనుసరించారు.

కేంద్ర ప్రభుత్వ పాలన :

రాజు:రాజ్యంలో రాజు అత్యున్నత అధికారి. అతడికి అపరిమిత అధికారాలు కలవు. అతడే ఉన్నత కార్యనిర్వహణాధికారి, సర్వసైన్యాధికారి, న్యాయాధికారి. రాజ్య వ్యవహారాలలో మంత్రి పరిషత్ సలహాలు తీసుకునేవాడు. ప్రజాసంక్షేమం కోసం పగలు, రాత్రి కృషి చేసేవారు. “ప్రజల సుఖమే తన సుఖంగా, వారి కష్టాలే తన కష్టాలుగా చక్రవర్తి భావించాలి”. అని కౌటిల్యుడు చెప్పడాన్ని బట్టి చక్రవర్తి నియంతగా ఉండకపోవచ్చని భావించవచ్చు. అశోకుడి శిలాశాసనంలో ‘ప్రజలందరు నా బిడ్డలు’ అనేది ఈ విషయాన్నే చాటుతోంది.

మంత్రి పరిషత్:మంత్రి పరిషత్ రాజు శకటంలో ఒక చక్రంలాంటిది. వీరిని రాజే నియమిస్తాడు. పరిషత్లో ప్రధాన మంత్రి, ఇతర శాఖామంత్రులు, పురోహితుడు, సేనాపతి, యువరాజు ముఖ్యులు. ప్రజాసంక్షేమం దృష్ట్యా మంత్రి పరిషత్ సలహాలు చక్రవర్తి పాటించేవాడు.

రాష్ట్ర ప్రభుత్వ పాలన:చంద్రగుప్తుని రాజ్యం విశాలమైనందున పరిపాలనా సౌలభ్యం కోసం రాజ్యాన్ని రాష్ట్రాలుగా విభజించారు. అవి 1) ప్రాచ్య 2) ఉత్తరాపథం 3) అవంతీ పథం, 4) దక్షిణాపథం ఈ రాష్ట్రాల పాలనకు గవర్నర్లుగా యువరాజులు కాని రాజబంధువులు గాని ఉండేవారు.

స్థానిక పాలన:స్థానిక పాలన మున్సిపల్ తరహా పాలన (నగర పాలన), గ్రామ పాలన అని రెండు రకాలుగా ఉండేది.

మున్సిపల్ పాలన:మౌర్యుల పాలనలో నగర పాలన ప్రాధాన్యం కలిగిన అంశం. నగర పాలనాధికారిని నాగరికుడు లేదా నగరాధ్యక్షుడు అంటారు. ఇండికా, అర్థశాస్త్రాలు నగర పాలనను విస్తారంగా తెలిపాయి. నగర పాలనను 30 మంది సభ్యులు కల సభ నిర్వహిస్తుంది. వీరు ఐదుగురు సభ్యుల కూటమిగా 6 శాఖలుగా ఏర్పడి 1) పరిశ్రమలు 2) విదేశీ వ్యవహారాలు 3) జనాభా వివరాలు 4) తూనికలు, కొలమానాలు 5) వస్తు విక్రయం 6) పన్నుల వసూలు అనే శాఖలుగా విధులు నిర్వహించేవారు.

గ్రామీణ పాలన:మౌర్యుల పాలన చిన్న విభాగం గ్రామం. గ్రామ అధికారిని గ్రామణి అనేవారు. పది గ్రామాలకు పెద్దగోపుడు ఉండేవాడు.

న్యాయపాలన:చక్రవర్తి ఉన్నత న్యాయాధికారి అయితే ఆస్తి తగాదాలు తదితర సివిల్ కేసుల పరిష్కారానికి ‘ధర్మస్తేయ’ అనే న్యాయస్థానం ఉండేది. అపరాధ విచారణ కోసం ‘కంటన శోధన’ అనే క్రిమినల్ న్యాయస్థానం ఉండేది. కఠినమైన శిక్షాస్మృతి అమలుతో నేరాల సంఖ్య చాలా తక్కువగా ఉండేది. అశోకుడు తన పాలనా కాలంలో ఈ కాఠిన్యాన్ని కొంత తగ్గించాడు.

గూఢచారి వ్యవస్థ:మౌర్యుల పాలనలో అత్యంత ప్రాధాన్యం కలిగిన విభాగం గూఢచారి వ్యవస్థ. ఇది నేటి ఆధునిక కాలానికి ఏ మాత్రం తీసిపోని విధంగా అత్యంత సమర్థవంతంగా తీర్చిదిద్దబడింది. వీరు రాజ్యంలోని సమాచారం, అధికారుల ప్రవర్తనలను పరిశీలించి రహస్య నివేదికలు పంపేవారు. ‘సంతక్’, ‘సంచారం’ అనే రెండు రకాల గూఢచారులు మారువేషాలలో సంచరిస్తూ రాజుకు కన్ను, చెవులా ఉంటూ సమర్థవంతంగా పనిచేసేవారు.

సైనిక వ్యవస్థ:మౌర్య సామ్రాజ్యం విశాలమైన సైన్యం కలిగి ఉండేది. మౌర్య సైన్యంలో ఆరు లక్షల కాల్బలం, 30 వేల అశ్విక దళం, 9 వేల గజబలం, 8 వేల రథాలు ఉండేవి. సైన్యానికి అనుబంధంగా నౌకాబలం కూడా ఉండేది. సైనిక పర్యవేక్షణ 30 మంది సభ్యులు గల సైనికశాఖకు అప్పగించారు. సర్వసైన్యాధ్యక్షుడు చక్రవర్తి. క్రమం తప్పకుండా జీతాలు ఇవ్వడంతో సైనికులు హాయిగా బ్రతికేవారు.

కఠిన శిక్షలు, ఉద్యోగుల పీడనలు వంటి కొన్ని లోపాలున్నప్పటికీ, సమర్థవంతమైన నగర పాలన, స్థానిక పాలన వీరి సుగుణాలు. మౌర్యుల పాలన ఉత్తమం, ఆదర్శం. మౌర్యుల పాలన మొగలుల పాలన కంటే ఆదర్శవంతమైనదని వి.ఎ.స్మిత్ పండితుడు వ్యాఖ్యానించడం నూటికి నూరుపాళ్ళు వాస్తవమే.

ప్రశ్న 5.
కనిష్కునిపై ఒక వ్యాసం రాయండి.
జవాబు.
కనిష్కుడు:చరిత్రకారుల అభిప్రాయం ప్రకారం ‘వీమ కడఫాసిన్’ తరువాత రాజ్యానికి వచ్చినవాడని, క్రీ.శ. 78 నుంచి 102 వరకు పాలిస్తూ, నూతన శకం ప్రారంభికుడు కనిష్కుడని తెలుస్తుంది. ఇతడు కుషాను రాజులందరిలో గొప్పవాడని, గొప్ప యోధుడని తెలుస్తుంది. ఇతడు ఫామీర్ ప్రాంతంపై దండయాత్ర చేసి ‘కాసగర్’ ‘కోట’ లను ఆక్రమించి, కుషానుల గొప్పతనాన్ని చాటినాడు. ఇతడు చైనా సామ్రాజ్య చక్రవర్తితో గుర్తింపు పొందాడు. ఇతడి సామ్రాజ్యం బోకార నుంచి సింధూ వరకు, పర్షియా నుంచి బీహారు వరకు విస్తరించింది. భారతదేశాన్ని తన దక్షిణ సరిహద్దుగా చేసుకొని కనిష్కుడు కాశ్మీరు తన సామ్రాజ్యంలో కలుపుకొన్నాడు. ఇతడు కనిష్కపురం అనే పట్టణాన్ని నిర్మించాడు. కల్హనుని ప్రకారం ఇతడు మగధ వరకు దండయాత్ర చేసి అక్కడి నుంచి అశ్వఘోషుడు అనే బౌద్ధమత పండితుని తీసికొచ్చుకొన్నాడని చెప్పబడుతుంది. ఇతడు పాలించిన భూభాగం ఎక్కువ భాగం భారతదేశం అవతల ఉంది, అయినప్పటికి ఇతనిని భారతదేశ రాజుగా పరిగణిస్తున్నారు. ఇతని రాజధాని గాంధారలో ఉన్న పురుషపురం లేదా పెషావర్గా ఉండేది.

బౌద్ధమత సేవలు:కనిష్కుడు గొప్ప సామ్రాజ్య నిర్మాతయే గాక, సామాజిక సేవకుడు, అతడు బౌద్ధమతానికి చేసిన సేవ అశోకుడు ఆ మతానికి చేసిన సేవలను గుర్తింపచేస్తుంది. ఇతని ఆధ్వర్యంలో నాల్గవ బౌద్ధ సంగీతి లేదా సమావేశం, కాశ్మీర్లో ఉన్న కుందలవన విహారంలో జరిగింది. బౌద్ధమత సంఘంలో ఉన్న భేదాలను లేదా విభేదాలను తొలగించడానికి కనిష్కుడు తన ఆస్థానంలో ఉన్న గొప్ప బౌద్ధమత తాత్వికుడైన పార్శ్వనాథుని సలహాతో వీరిని సమావేశ పరిచాడు.

చైనా యాత్రికుడు హువానువాంగ్ ప్రకారం దాదాపు అయిదువందల మంది బౌద్ధ సన్యాసులు ఈ సమావేశానికి హాజరైనారు. ఇది వసుమిత్ర అధ్యక్షతన, అశ్వఘోషుని ఉపాధ్యక్షతన జరిగింది. ఇక్కడ మహాయాన బౌద్ధమతాన్ని తమ మతంగా ప్రకటించుకుంటూ ఇక్కడ హాజరైన ప్రతినిధులు తమ చర్చల ద్వారా ఆయా శాఖలలో ఉన్న ధర్మ సూత్రాలను క్రోడీకరించి, వాటిని రాగి పలకలపై చెక్కించి, ప్రత్యేకంగా నిర్మించిన స్థూపంలో భద్రపరిచారు. ఈ కామెంట్రీలను సంస్కృత భాషల్లో రాశారు. కనిష్కుడు బౌద్ధమతాన్ని పోషించినప్పటికి ఇతర మతాలను కూడా ఆదరించాడు.

సాహిత్యం:కనిష్కుని ఆస్థానంలో పార్శ్వనాథుడు, వసుమిత్రుడు అనే గొప్ప బౌద్ధమత తాత్వికులుండేవారు. వీరి ఆధ్వర్యంలో నాల్గవ బౌద్ధ సంగీతి సమావేశపరచడమే గాక, తద్వారా బౌద్ధమత ‘మహావిభాష’ అనే సంపూర్ణ జ్ఞాన గ్రంథాన్ని ఈ సమావేశంలో తయారుచేశారు. దీన్నే ‘త్రిపీటకాలకు వ్యాఖ్యలంటారు. ఇతని ఆస్థానంలో ‘బుద్ధచరిత’ గ్రంథ రచయిత అశ్వఘోషుడు, మహాయాన మత ప్రచారకుడు తాత్వికుడైన ఆచార్య నాగార్జునుడుండేవారు. సెక్యులర్ సైన్స్ గ్రంథకర్తలైన చరకుడు ‘చరక సంహితము’, మాతంగుని రాజనీతి తత్త్వం ముఖ్యమైనవి. చరకుని చరక సంహితంలో వివిధ రకాల వ్యాధులు వాటి కారణాలు గుర్తించడం, రక్త ప్రసరణ పరీక్షలు, మానవ శరీర నిర్మాణం, మెదడు పనితీరును మొదలైన వాటి గురించి వివరిస్తుంది. ఇంతటి విలువ గల విషయాల గురించి తెలిపే చరకశాస్త్రం పర్షియన్ మొదలైన ఎన్నో భాషల్లో తర్జుమా చేయబడింది.

వాస్తుకళలు:వాస్తు కట్టడాలు, కళలు, శిల్పాలు నిర్మాణాలు అశోకుని వలె కనిష్కుడు కూడా పోషించి వాటి వృద్ధికి తోడ్పడ్డాడు. కనిష్కుడు నిర్మించిన పదమూడు అంతస్తుల అతి ఎత్తైన కనిష్కపురంలోని ‘టవర్’, బౌద్ధ సన్యాసులకు నిర్మించిన విహారాలు, స్థూపాలు (గుడులు), పురుషపురంలోని గాంధార కళాకృతితో నిర్మించిన బుద్ధుని శిల్పాలు, గాంధార, మధుర ప్రాంతంలో నిర్మించిన బుద్దుని విగ్రహ శిల్పాలు మొదలైనవి అతని వాస్తు కళాపోషణకు నిదర్శనాలు. ఇతని పురుషపురంలో 400 అడుగుల ఎత్తైన గోపురం, దానిపై బుద్ధ విగ్రహ నిర్మాణాలు ముఖ్యమైనవి.

ఇతని కాలంలో గాంధార శిల్పకళ అభివృద్ధి చెంది ఉన్నత స్థితికి చేరింది. మధుర గాంధార కళకు ప్రసిద్ధి చెందింది. కనిష్కుడు విదేశీయుడైన, భారతదేశ రాజుగా ప్రసిద్ధిగాంచాడు. ఇతడు 41 సంవత్సరాలు రాజ్యపాలన చేశాడు. ఇతని తరువాత హావిశ్కుడు వసిస్కిడు అను బలహీన వారసుల పాలనతో కనిష్క సామ్రాజ్యం పతనం ప్రారంభమైంది.

ప్రశ్న 6.
సంగమ కాలం గురించి రాయండి.
జవాబు.
సంగమము అంటే కవుల లేదా పండితుల సమావేశం. ఇక్కడి నుంచే ప్రాచీన తమిళ గ్రంథాలు క్రోడీకరించి వెలుగులోకి వచ్చాయి. తమిళుల చరిత్ర ఈ సంగమ యుగం నుండే ప్రారంభమైనదని చెప్పబడుతుంది. ఈ సంగమ యుగం లేదా ఆ ప్రాంత కవుల సమ్మేళనం, అందులోంచి ఉద్భవించిన రచనలు క్రీ.శ. రెండు, మూడు శతాబ్దాల మధ్య కాలంలో జరిగింది. ఈ కాలంలో ఉద్భవించిన రచనల ద్వారా మనకు చేర, చోళ పాండ్యరాజుల గురించి తెలుస్తుంది. కాని పల్లవుల గురించి ఈ సాహిత్యంలో అంటే సంగమ సాహిత్యంలో పేర్కొనబడలేదు. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దిలోనే తమిళనాడు ప్రాంతంలో పల్లవులు ఆధిపత్యంలోకి వచ్చారు. అందువల్ల శైవ, వైష్ణవ మత ప్రచారం కూడా క్రీ.శ. 7వ, 8వ శతాబ్దిలోనే నాయనార్లు, ఆళ్వారులు అనే భక్తి సెయింట్స్లో జైన, బౌద్ధమతాలకు వ్యతిరేకంగా ఉద్భవించింది.

సంగమ సాహిత్యమే కాకుండా దానికంటే ముందు వచన రూపంలో వచ్చిన గ్రంథాల్లో కూడా తమిళుల ఆధిపత్యం కనిపిస్తుంది. సంగమ సాహిత్య పద్యాలు ప్రజల వాడుక పద్యాలకు దగ్గరగా ఉండేవి. ఇవి అన్ని కూడా తమ రాజులను పొగడుతూ రాసినట్లు గోచరిస్తాయి. సంగమ కాలం నాటి ప్రముఖ రచయితలు.

రాజకీయ చరిత్ర:చోళరాజ్యం ఆర్కాట్ నుంచి తిరుచునాపల్లి వరకు, కావేరి డెల్టా దాని పరిసర ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. చోళరాజ్య రాజధాని ‘ఉరయూర్’ చేర రాజ్యం ఉత్తరాన కొచ్చిన్ నుంచి దక్షిణాన తిరువళ్ళూరు వరకు విస్తరించింది. దీని రాజధాని ‘పంజి’. పాండ్యరాజ్యం పుడుక్కోట నుంచి కన్యాకుమారి వరకు విస్తరించింది. మధురై పాండ్య రాజుల రాజధాని.

చేర రాజ్యం: చేర రాజుల్లో మొదటి వాడు ఉదయంజెరల్ (క్రీ.శ. 130). అతడు గొప్ప యుద్ధవీరుడు. భారీ సైన్యాన్ని ఏర్పాటు చేసుకున్నాడు. ఇతని కుమారుడు నెడుంజరల్ అడన్ మలభారు తీరంలోని శత్రువుల పైన నౌకా యుద్ధంలో గొప్ప విజయాన్ని సాధించి అనేకమంది యవన వ్యాపారులను బంధించాడు. ‘ఆధిరాజ’ అనే బిరుదుతో పాటు హిమాలయాలను సరిహద్దుగా కలిగినవాడు అనే అర్థం వచ్చే ‘ఇమయవరంబన్’ అనే బిరుదాన్ని స్వీకరించాడు.

చోళ సామ్రాజ్యం:చోళ సామ్రాజ్యం స్థాపన కరికాల చోళునితో క్రీ.శ. 190లో ప్రారంభమైంది. కరికాల అంటే శత్రువుల ఏనుగులకు కాలయముడు లాంటివాడు అని అర్థం. రెండవ దాని ప్రకారం కాలిన కాలుగలవాడు లేదా నల్లని కాలువాడు అంటే అతని చిన్నతనంలో మంటల్లో కాలుకాలినవాడని మరొక అర్థం. శత్రువుల చేతుల్లో నిర్బంధింపబడి, తప్పించుకొని చేర రాజులతో యుద్ధం చేసి తన తాతల సామ్రాజ్యాన్ని తిరిగి సాధించుకొన్నాడు. ‘పరనార్’ అనే సమకాలీన కవి ప్రకారం కరికాళుడు గొప్ప యుద్ధవీరుడు, అతడు చేర, పాండ్యుల రెండు సైన్యాలను ఓడించి, గొప్ప విజయాన్ని సాధించాడు. ఇతడు 12,000 మందిని యుద్ధ ఖైదీలుగా చేసి కావేరినదిపై ఆనకట్టను కట్టడానికి ఉపయోగించి, వ్యవసాయానికి నీటిపారుదల వసతులు కల్పించాడు. ఇతడు కావేరి పట్టణం (పూహర్) అనే నూతన రాజధాని నిర్మించాడు. వర్తక వాణిజ్యాలను ప్రోత్సహించాడు. ఇతని ‘పెన్నార్’ నీటిపారుదల కాలువ నిర్మాణం వల్ల తంజావూరు పట్టణం, దాని దక్షిణ ప్రాంతమంతా నీటి లభ్యత చేకూరింది. ఇతడు వైదిక మతాన్ని ప్రోత్సహించి యజ్ఞయాగాలను నిర్వహించాడు.

పాండ్యులు:పాండ్య రాజులలో అతి గొప్పవాడు నెడుంజలియన్. ఇతడు చిన్నతనంలోనే రాజ్యానికి రావడంతో చోళ, చేర రాజులు ఇతని రాజ్యంపై దండెత్తగా, తెలైయలంగనమ్ అనే యుద్ధంలో వారిపై విజయం సాధించాడు. ఇతని గొప్పతనాన్ని మనగుడి మరుదన్, నక్కిరార్ అనే కవులు కొనియాడారు.

మతం:ఆ కాలం నాటి ప్రజలు వైదిక మతాన్ని ఆదరించారు. వివిధ రకాల దేవతలను పూజించారు. వాటిలో ప్రకృతి ఆరాధన, శివ, విష్ణు, ఇతర దేవతలను పూజించేవారు. యజ్ఞ యాగాలను చేసేవారు. సన్యాసులకు సంఘంలో మంచి స్థానముండేది. ప్రజలు భక్తి భావంతో పాటు, పునర్జన్మ, కర్మసిద్ధాంతాలను, జ్యోతిష్యశాస్త్రం మొదలైనవి నమ్మేవారు. ఈ కాలంలో బౌద్ధమతం, జైనమతం కూడా వైదిక మతంతో పాటు సమాన గౌరవాన్ని పొందేది. తిరువల్లూవర్ అనే వాడు జైనకవి, అతడు ‘తిరుక్కురల్’ గ్రంథ రచయిత. సంగం సాహిత్యానికి ఆణిముత్యం లాంటి ‘సిలాప్పడికరం’ ‘మణిమేకలై’ అనేవి బౌద్ధుల గ్రంథాలు.

సాహిత్యాభివృద్ధి:సంగమ యుగంలో ఆర్యుల, ద్రావిడుల సంస్కృతి మిళితమైన సంగమ సాహిత్యాభివృద్ధి జరిగి,. బంగారు యుగంగా పేరొందింది. ‘తిరువల్లువార్’ అనేవాడు ‘తిరుక్కురల్’ అనే కావ్యాన్ని రాశాడు. ఇది ఆ కాలం నాటి ప్రజల జీవన విధానాన్ని, వారి నైతిక విలువల గురించి వివరించే అతి ముఖ్యమైన గ్రంథం. ఆ రోజుల్లో అగస్త్యుని శిష్యుడు తోలకప్పియార్ అనేవాడు అతి ముఖ్యమైన ‘తొలకప్పియం’ అనే వ్యాకరణ గ్రంథాన్ని రచించాడు.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
మగధ రాజ్య విజృంభణకు గల కారణాలు పరిశీలించండి.
జవాబు.
క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంలో షోడశ మహా జనపదాలనబడే 16 రాజ్యాలు ఏర్పడ్డాయి. వాటిలో మగధ రాజ్యం ఒకటి. మగధ రాజ్యం క్రమంగా శక్తివంతంగా మారి విజృంభించింది.
మగధ సామ్రాజ్య ఆవిర్భావానికి కారణాలు:క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంలో గంగా, యమున మైదాన ప్రాంతంలో 16, జనపదాలు వెలిశాయి. ఈ మహాజనపదాల మధ్య ఆధిపత్యం కోసం నిరంతరం సంఘర్షణలు జరుగుతుండేవి. సార్వభౌమాధికారాన్ని పొందాలనే తలంపుతో ప్రతి జనపదం కూడా. సమర్థవంతమైన సైనిక వ్యవస్థను పోషించింది. ఈ రాజకీయ, సైనిక ప్రయోజనాల వెనుక ఆర్థిక ప్రయోజనాలు కూడా ఉన్నాయి. ఈ ప్రాంతం వాయువ్య దిశ నుంచి వచ్చే విదేశీ దాడుల ప్రమాదానికి దూరంగా ఉంది. గంగానది, దాని ఉపనదులతో ఈ ప్రాంతం ఐశ్వర్యవంతమైంది. రాజకీయాధిక్యత కోసం కాశీ, కోసల, మగధ, వజ్జి రాజ్యాలు పోటీపడ్డాయి. వాటిలో మగధ విజృంభించి ఇతర రాజ్యాలపై ఆధిపత్యాన్ని నెలకొల్పి భారతదేశ చరిత్రలో ప్రప్రథమ రాజ్యంగా వెలిసింది.

మగధ రాజ్య విజృంభణకు అనేక పరిస్థితులు దోహదపడ్డాయి..

1. మగధలో ప్రకృతిసిద్ధమైన అనేక వనరులున్నాయి. ‘గంగానది, దాని ఉపనదులైన శోణ్, గండక్, గోగ్రా నదులు మగధకు సహజ రక్షణను, రాకపోకల సౌకర్యాలను సమకూర్చాయి.
2. ఈ ప్రాంతంలో ఇనుప ఖనిజగనులు అందుబాటులో ఉన్నందువల్ల మగధ ఆయుధ నిర్మాణంలో ముందంజ
   వేసింది.
3. మధ్యగంగా మైదాన ప్రాంత మధ్యభాగంలో ఉన్నందువల్ల ఆ రాజ్యం సస్యశ్యామలంగా అభివృద్ధి చెందింది.
4. ఈ ప్రాంతంలో ఏనుగులు అధిక సంఖ్యలో ఉండేవి. మగధ పెద్ద ఎత్తున ఏనుగులను సమీకరించి యుద్ధ వ్యూహంలో ముందున్నది.
5. మగధకు రాజధాని నగరాలైన గిరివ్రజం, పాటలీపుత్రం రాజ్యానికి ప్రకృతిసిద్ధమైన రక్షణను కల్పించాయి.
6. ఈ ప్రాంతం తరచుగా విదేశీ దండయాత్రలకు గురయ్యే వాయువ్య ప్రాంతానికి దూరంగా ఉన్నందువల్ల దండయాత్రల బెడద లేదు.
7. పైగా కొత్తగా ఆర్య సంస్కృతి ప్రభావం కిందికి వచ్చిన మగధ ప్రజల్లో ఇతరుల కంటే సామ్రాజ్య విస్తరణ కాంక్ష అధికంగా ఉండేది. ఈ విధమైన కారణాలు ఉన్నందువల్లనే మగధ ఒక సామ్రాజ్యంగా రూపొందింది.
8. మగధను పాలించిన రాజవంశాలు మగధ రాజ్య విజృంభణకు దోహదపడ్డాయి.

ప్రశ్న 2.
మౌర్య చంద్రగుప్తుడు.
జవాబు.
మౌర్య సామ్రాజ్య స్థాపకుడు చంద్రగుప్త మౌర్యుడు. ఇతడు చాణిక్యుని నేతృత్వంలో సకల విద్యాపారంగతుడై ఉత్తమ సైనికుడిగా రూపుదిద్దుకున్నాడు. చంద్రగుప్త మౌర్యుడు రెండు ఘనకార్యాలు సాధించాడు. మొదటిది వాయువ్య భారతదేశాన్ని గ్రీకుల నుంచి స్వాధీనం చేసుకోవటం కాగా, నందరాజులను ఓడించి మగధను ఆక్రమించటం రెండవది. అలెగ్జాండర్ భారతదేశమును వదిలివెళ్ళిన పిమ్మట చాణక్య, చంద్రగుప్త మౌర్యుడు మొదటగా పంజాబ్ ప్రాంతంలో ధైర్యసాహసాలకు పేరుబడ్డ జాతులవారిని చేరదీసి ఒక శక్తివంతమైన సైన్యమును సమకూర్చుకున్నారు. ఈ సైన్యం సహాయంతో చంద్రగుప్త మౌర్యుడు ప్రథమంగా గ్రీకులను పారద్రోలి పంజాబును విదేశీపాలన నుండి విముక్తి చేశాడు. ఆ తరువాత నందరాజు నిరంకుశత్వాన్ని నిర్మూలించి మగధ సింహాసనాన్ని అధిష్టించి మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. జైన, బౌద్ధ ఐతిహ్యాల ప్రకారం చంద్రగుప్త మౌర్యుడు రెండుసార్లు మగధపై దండయాత్ర జరిపాడని, రెండవ దండయాత్రలో విజయం సాధించి సామ్రాజ్య స్థాపనగావించాడని తెలుస్తున్నది. క్రీ.పూ. 305లో భారతదేశముపై దండెత్తి వచ్చిన గ్రీకు సేనాని సెల్యూకస్ నికటార్ను ఓడించి అతని వద్ద నుండి కాబూల్, కాందహార్, హీరట్, బెలూచిస్థాన్లను వశపరచుకొన్నాడు. చంద్రగుప్త మౌర్యుడు 6 లక్షల సైన్యంతో భారతదేశమంతటిని జయించాడని ప్లూటార్క్ అనే గ్రీకు చరిత్రకారుడు పేర్కొన్నాడు. ఈ దండయాత్రల వలన చంద్రగుప్త మౌర్యుని మౌర్య సామ్రాజ్యం పశ్చిమాన పర్షియా నుండి తూర్పున బీహార్ వరకు, దక్షిణాన తిరునల్వేలి జిల్లా వరకు విస్తరించింది. భారతదేశంలోని అధిక భాగాలను ఒకే సామ్రాజ్య పరిధిలోనికి తీసుకొనివచ్చిన ఘనత చంద్రగుప్తు మౌర్యునికే దక్కుతుంది. అందువలన భారతదేశ చరిత్రలో చంద్రగుప్తమౌర్యుని జాతీయ పాలకుడుగా భావిస్తారు.

ప్రశ్న 3.
అశోక ధమ్మము.
జవాబు.
అశోకుని కాలంలో వివిధ మతశాఖలు సామాజిక ఉద్రిక్తతను సృష్టించాయి. నగరాల్లో వ్యాపారవర్గాలు బలపడటం వల్ల నూతన సామాజిక స్థితి ఏర్పడింది. సామ్రాజ్య సువిశాలత్వం కూడా కొన్ని సమస్యలను సృష్టించింది. ఇటువంటి పరిస్థితులను ఎదుర్కొని, దేశ సమైక్యతను సాధించటానికి ఒక క్రొత్త విధానం కావలసి వచ్చింది. అందువలననే అశోకుడు తన ధర్మాన్ని ప్రతిపాదించాడు.

అశోకుని ఆదర్శాలు, ఆలోచనలు అతనిలో కనిపిస్తాయి. బౌద్ధధర్మం, అశోకుని ధర్మం ఒకటి కాదు. ప్రజలకు సులభంగా అర్థమయ్యే ప్రాకృత భాషలో అశోకుడు తన ధర్మాన్ని శిలాశాసనాల్లో పొందుపరిచాడు. అన్ని మతాల మహోన్నత ఆదర్శాలకు ఈ ధర్మం అద్దం పడుతుంది. అశోకుని ధర్మం ముఖ్యంగా మానవుల ప్రవర్తన, నీతికి సంబంధించిన నియమావళికి వర్తిస్తుంది. ఈ ధర్మసూత్రాల్లో ప్రధానమైనవి :

1. జీవహింస చేయరాదు.
2. ఇతరుల విశ్వాసాలు, భావాలపట్ల సహనాన్ని చూపాలి.
3. సర్వప్రాణుల పట్ల కరుణ, జాలి చూపాలి.
4. బానిసలు, సేవకుల పట్ల దయతో మెలగాలి.
5. గృహస్థులను, బ్రాహ్మణులను, సన్యాసులను దయతో సత్కరించాలి. వారికి ధన సహాయాన్ని చేయాలి.
6. మాటలను అదుపులో పెట్టుకొని ఇతరుల మతాన్ని గౌరవించటం ద్వారా తన మతాన్ని, మత పలుకుబడిని పెంచుకోవాలి.

ఈ సార్వజనీనమైన సూత్రాలను ఆచరించినట్లయితే మానవుడు సత్ప్రవర్తన, నైతికతలను సాధించి మోక్షాన్ని పొందుతాడు. అశోకుడు కర్మకాండను, మూఢాచారాలను ఖండించాడు.

ప్రశ్న 4.
మౌర్య సామ్రాజ్య పతనానికి గల కారణాలను రాయండి.
జవాబు.
మౌర్య,సామ్రాజ్య పతనం నుంచి గుప్త సామ్రాజ్యం స్థాపన వరకు అంటే క్రీ.పూ. 200 నుంచి క్రీ.శ. 350 వరకు దాదాపు శతాబ్దాల కాలం ఏ రాజవంశంలోనూ కూడా ఉత్తర భారతదేశాన్నంతటినీ ఏకం చేసిన సామ్రాజ్యం మరొకటి లేదు.

మౌర్యుల పాలన తరువాత భారతదేశం రాజకీయంగా ముక్కలు ముక్కలుగా విభజింపబడి గంగానదికి దక్షిణంగా రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. అవి మగధ, కాశి, కౌశంబి, మధురలు. దీనికి తూర్పున విదేహా (ఉత్తర బీహార్ నుంచి కోసల (అవద్) వరకు, పశ్చిమాన పాంచాల, మధ్య భారతంలో భరహాత్, విధీష, ఉజ్జయిని రాజ్యాలు వెలిశాయి.
మౌర్యరాజ్యం కూలిపోయి పుష్యమిత్ర శుంగునితో శుంగరాజ్యం ఏర్పడే సమయంలో దక్షిణాపథంలో ఆంధ్రరాజ్యం లేదా శాతవాహనులు ఆవిర్భవించారు. ఇంకా దక్షిణంగా చోళ, చేర, పాండ్య రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. ఇదే . సమయంలో భారతదేశ వాయువ్య ప్రాంతం విదేశీయుల దండయాత్రలకు బలి అయింది. అలా భారతదేశంపై దండయాత్ర చేసిన వారిలో వరుసగా ఇండో – బాక్టీయనులు, శకులు, పార్థియనులు, కుషానులు వచ్చి వారి రాజ్యాలు స్థాపించారు.

ప్రశ్న 5.
మౌర్యుల కట్టడాలు.
జవాబు.
మౌర్యుల కళలు :
1) స్తంభాలు, శిల్ప నిర్మాణాలు: మౌర్యుల కళకు చాలా అందమైన నిర్మాణాత్మక నిదర్శనాలుగా అశోకుడు నిర్మించిన స్తంభాలు ఉన్నాయి. అశోకుని శాసనాలతో కూడిన స్తంభాలు, స్థూపాలు నగరాల్లో, కూడళ్లలో ప్రతిష్టించాడు. స్తంభాలను రెండు రకాలైన రాతితో నిర్మించారు. అవి :

• మధుర ప్రాంతానికి చెందిన ఎరుపు, తెలుపు మచ్చలలో ఉన్న ఇసుక రాయితో కొన్ని నిర్మించబడ్డాయి.
• బాగా పొడిచేసిన ఇసుకరాయి, బనారస్ సమీపంలోని చూనార్ వద్ద లభ్యం అవుతుంది. ఎక్కడైతే స్తంభాలు నిర్మిస్తారో అక్కడికి మధుర, చూనార్ నుంచి రాతిని రవాణాచేసి, అక్కడ శిల్పకారులు, తక్షశిల నుంచి వచ్చిన వారు తమ నైపుణ్యంతో చెక్కారు.

2) స్తూపాలు:స్తూపం అనేది ఇటుక లేదా రాయితో నిర్మించిన అర్థగోళాకార నిర్మాణం. క్రింద గుండ్రని ఆధారపీఠం ఉంటుంది. చుట్టూ గొడుగు ఆకారం సార్వభౌమాధికారానికి గుర్తుగా ఉంటుంది. అశోకుడు భారతదేశంలోను, ఆఫ్ఘనిస్థాన్లలో ఎనభై నాలుగువేల స్థూపాలు నిర్మించాడు. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దంలో హుయన్ త్సాంగ్ తన భారత పర్యటనలో వీటిని చాలావరకు చూశాడు. వీటిలో మంచి ఉదాహరణగా చెప్పదగింది భోపాల్ సమీపంలోని సాంచి స్తూపం.

3) గుహలు:మౌర్యుల కట్టడాల్లో ముఖ్యమైనవి గుహలు. గట్టిరాళ్ళు, చీలిన రాళ్ళతో చెక్కబడినవి. గుహల లోపలి గోడలు బాగా నునుపుగా, అద్దంలాగా ఉంటాయి. ఈ అద్భుత కట్టడాలు సన్యాసుల నివాసగృహాలు, అసెంబ్లీ గదుల వలె ఉపయోగపడ్డాయి.

ప్రశ్న 6.
గాంధార శిల్పకళ.
జవాబు.
A. గాంధార శిల్పం
1) కాలం, ప్రదేశం, పోషకులు:క్రీ.పూ. 1వ శతాబ్దం మధ్యకాలం నుండి క్రీ.శ. 5వ శతాబ్దం చివరి వరకు గాంధార ప్రాంతంలో ఉన్న అద్భుత శిల్పాలను గాంధార శిల్పాలు అంటారు. భారతీయ గ్రీకు శిల్పకళా సమ్మిళిత నిర్మాణంగా చెబుతారు. బాక్ట్రియా గ్రీకు రాజులు, వాయువ్య భారతం నుంచి ఆవిర్భవించాయి. శకులు, కుషాణులు
వీటి పోషకులు.

2) గాంధార శిల్ప లక్షణాలు:గ్రీకు, రోమన్ సంప్రదాయాల్లో బుద్ధుని విగ్రహాలు నిర్మించబడ్డాయి. మానవ శరీరాన్ని చాలా సహజంగా శిల్పులు చెక్కారు. కండరాలు, మీసాలు, ఉంగరాల జుత్తు మొదలైనవి చక్కగా ఉంటాయి.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
అజాత శత్రువు.
జవాబు.
ఇతడు బింబిసారుని కుమారుడు. రాజ్య కాంక్షతో తన తండ్రిని చంపి సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడని బౌద్ధ గ్రంథాల వల్ల తెలుస్తుంది. ఇతని 32 సంవత్సరాల పరిపాలనా కాలంలో తన తండ్రి రాజ్య పాలనా విధానాలను కొనసాగించడంతో పాటు, తన శక్తి సామర్థ్యాలతో మగధ రాజ్య ప్రతిష్టను పెంపొందించాడు. ఇతడు కోసల, కాశీ రాజ్యాలను జయించి మగధ సామ్రాజ్యంలో కలిపాడు. ఇతడు వజ్జి సమాఖ్య గణతంత్ర రాజ్యంపై 16 సంవత్సరాలు పోరాటం చేసి తన రాజ్యంలో కలుపుకొన్నాడు. ఈ పోరాట కాలంలోనే పాటలీ గ్రామంలో జలదుర్గ అనే కోటను నిర్మించాడు.

ప్రశ్న 2.
శిశునాగుడు.
జవాబు.
పర్యంక వంశ రాజుల పాలనతో విసిగిపోయిన ప్రజలు శిశునాగుని రాజుగా చేసుకున్నారు. ఈ రాజవంశీయులు మగధ రాజ్యాన్ని దాదాపు 50 సంవత్సరాలు పాలించారు. శిశునాగుడు ఈ వంశస్థాపకుడు. ఇతడు రాజధాన్ని పాటలీపుత్రం నుంచి రాజగృహకు మార్చాడు. ఇతడు అవంతి, వత్స రాజ్యాలను మగధ సామ్రాజ్యంలో కలుపుకొన్నాడు.శిశునాగుని తరువాత అతని కుమారుడు కాలాశోకుడు సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు.

ప్రశ్న 3.
ఇండికా
జవాబు.
చంద్రగుప్తు మౌర్యుని ఆస్థానంలో గ్రీకు రాజైన సెల్యూకస్ రాయబారి మెగస్తనీస్ భారతదేశంలో ఉన్నంతకాలం తాను చూచిన, విన్న విషయాలను ఇండికా అను పేరుతో గ్రంథస్తం చేశాడు. అయితే ఇండికాలోని కొన్ని భాగాలు మాత్రమే నేడు లభ్యమౌతున్నాయి. ఈ గ్రంథం వల్ల నాటి పాలనా విధానం, సామాజిక, ఆర్థిక పరిస్థితులు తెలుస్తున్నాయి. భారతదేశంలో బానిస వ్యవస్థ లేదని, భారతీయులలో 7 కులాలవారున్నారని మెగస్తనీస్ ఈ గ్రంథంలో పేర్కొన్నాడు. పాటలీపుత్ర నగరపాలన గురించి, సైనిక మండలుల గురించి మెగస్తనీస్ సవివరంగా వివరించాడు. అతడు విదేశీయుడు. ఇతనికి భారతీయ సంస్కృతీ పరిజ్ఞానం పూజ్యం కాబట్టి ఇతని రచనను స్వవిమర్శతో స్వీకరించవలసి ఉంటుంది.

ప్రశ్న 4.
కౌటిల్యుడు.
జవాబు.
అర్థశాస్త్ర రచయిత కౌటిల్యుడు. ఇతడే చాణక్యుడు. కుటిల నీతితో కౌటిల్యుడయ్యాడంటారు. ఇతడు చంద్రగుప్త మౌర్యుని ప్రధానమంత్రి. మౌర్యుల చరిత్ర తెలుసుకొనుటలో అర్థశాస్త్రము ప్రధానమైనది. అర్థశాస్త్రమనగా ఆర్థికశాస్త్రం కాదు. ఇది రాజనీతి శాస్త్రము. ఇందు చక్రవర్తి విధులు, సైనిక విధానము, దండనీతి మొదలగు అంశములు పేర్కొనబడెను. అయితే రాజనీతితో పాటు ఆర్థిక విషయములు కూడా పేర్కొన్నాడు. నాటికి, నేటికీ పరిపాలకుడికి ఉండవలసిన లక్షణాలు, పరిపాలనలో తీసుకోవలసిన జాగ్రత్తలు ఎన్నింటినో పేర్కొన్నాడు కౌటిల్యుడు.

ప్రశ్న 5.
కళింగ యుద్ధం.
జవాబు.
క్రీ.పూ. 261లో అశోకుడు పెద్ద సైన్యంతో కళింగ దేశంపై దండెత్తాడు, దాని అధికారాన్ని అణచి వేయాలనుకున్నాడు. దాంతో ఈ రాజ్యాల మధ్య యుద్ధం జరిగింది. ప్రాణనష్టం తీవ్రమైన రీతిలో జరిగింది. చివరకు అశోకుడు కళింగను ఆక్రమించాడు. ఈ యుద్ధం గురించి ఒరిస్సాలోని అతని 13వ రాతి శాసనంలో వివరంగా వివరించి ఉంది. ఈ సంఘటనతో చలించిపోయిన అశోకుడు బౌద్ధమతం స్వీకరించి, బౌద్ధ ధర్మం ప్రచారం మొదలుపెట్టాడు.

ప్రశ్న 6.
మూడవ బౌద్ధ
సంగీతి.
జవాబు.
అశోకుని ఆధ్వర్యంలో పాటలీపుత్రంలో మూడవ బౌద్ధ సంగీతి (సమావేశం) జరిగింది. దీనిలో ఏర్పడిన చీలికలు నివారించుటకై జరిపించాడు. దీనికి మొగళిపుత్త తిస్స అధ్యక్షత వహించాడు. ఈ సమావేశం నుంచి అనుకున్న ఫలితాలు రాకపోయినప్పటికి అశోకుడు బౌద్ధధర్మాన్ని దేశ, విదేశాలలో పలు విధాలుగా ప్రచారం చేయించాడు.

ప్రశ్న 7.
బృహద్రదుడు.
జవాబు.
చివరి మౌర్య రాజు బృహద్రధుడు. ఇతని అసమర్థ పాలన వలన చివరి బృహద్రధుని అతని సైన్యాధిపతియైన పుష్యమిత్ర శుంగుడు ఓడించి పాటలీపుత్ర సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు.

ప్రశ్న 8.
సాంచీ స్థూపం.
జవాబు.
అశోకుడు 84,000 స్థూపాలు నిర్మించాడు. వాటిలో సాంచీ, సారనాథ్, భరహాత్ స్థూపాలు ప్రఖ్యాతి గాంచినవి. వీటిలో సాంచి స్థూపం ప్రముఖమైనది. ఇది మధ్యప్రదేశ్లోని భోపాల్కు సమీపంలో ఉంది. ఈ మహాస్థూపం పరిధి (చుట్టుకొలత) 36.00 మీటర్లు, ఎత్తు 23.25 మీటర్లు. దీనికి చుట్టూ దీర్ఘ చతురస్రాకారపు 3.30 మీటర్ల ఎత్తు ఉన్న రాయితో దీర్ఘ చతురస్రాకారంలో నిర్మించిన గోడ ఉంది.

ప్రశ్న 9.
పుష్యమిత్ర శుంగుడు
జవాబు.
పుష్యమిత్ర శుంగుడు చివరి మౌర్యరాజు బృహద్రధుని సేనాని. ప్రజలలో అతనిపై వ్యతిరేకత, రాజు బలహీనతను ఆసరా చేసుకొని అతనిని చంపి రాజయ్యాడు. ఇతని సామ్రాజ్యం పాటలీపుత్రం నుంచి దక్షిణాన నర్మదానది వరకు విస్తరించింది. ఇతను హిందూమతాన్ని ఆదరించాడు. ఇతను రెండుసార్లు అశ్వమేధయాగం చేసినట్లు తెలుస్తున్నది.

ప్రశ్న 10.
నాలుగవ బౌద్ధ సంగీతి.
జవాబు.
నాల్గవ బౌద్ధ సంగీతి లేదా సమావేశం, కాశ్మీర్లో ఉన్న కుందలవన విహారంలో జరిగింది. బౌద్ధమత సంఘంలో ఉన్న భేదాలను లేదా విభేదాలను తొలగించడానికి కనిష్కుడు తన ఆస్థానంలో ఉన్న గొప్ప బౌద్ధమత తాత్వికుడైన పార్శ్వనాథుని సలహాతో వీరిని సమావేశ పరిచాడు. చైనా యాత్రికుడు హువానువాంగ్ ప్రకారం దాదాపు అయిదువందల మంది బౌద్ధ సన్యాసులు ఈ సమావేశానికి హాజరైనారు. ఇది వసుమిత్ర అధ్యక్షతన, అశ్వఘోషుని అధ్యక్షతన జరిగింది.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year English Study Material 15th Lesson The Dinner Party Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year English Study Material 15th Lesson The Dinner Party

Paragraph Answer Questions (Section – A, Q.No. 5, Marks : 4)

Question 1.
Describe the role of the American naturalist in the short story, “The Dinner Party”.
Answer:
Mona Gardner’s short story “The Dinner Party” offers us an interesting reading. It highlights women’s nerve control. The American naturalist is a special guest at the dinner party. All others are government officials or military personnel. Others are involved in a discussion. He alone stays silent and observes others keenly. He notices strange changes in the features on the face of the hostess. He watches a servant placing a bowl of milk in the veranda. He understands there is a snake. He thinks fast. He plans a strategy. It works out. He manages to make all the guests stay cool and calm till the snake creeps out. When the host appreciates his nerve control, he proves that it is the hostess who has real nerve control.

మోనా గార్డ్నర్ చిన్న కథ ‘విందు’ ఆసక్తికర పఠనాన్ని అందిస్తుంది మనకు. అది స్త్రీ యొక్క భావోద్వేగ నిగ్రహశక్తిని నొక్కి చెబుతుంది. ఆ ‘విందు’లో అమెరికా జీవశాస్త్రవేత్త ఒక ప్రత్యేక అతిథి. మిగిలిన వారందరూ ప్రభుత్వ లేదా సైనిక అధికారులు. ఇతరులు ఒక చర్చలో లీనమయ్యారు. అతనొక్కడే నిశ్శబ్దంగా ఉండి ఇతరులను నిశితంగా పరిశీలిస్తారు. యజమానురాలి ముఖ కవళికలలో ఆశ్చర్యకర మార్పును వారొక్కరే గమనిస్తారు. వరండాలో పాలపాత్రను ఒక సేవకుడు ఉంచడం గమనిస్తారు. వారికి అక్కడ ఒక పాము ఉందని అర్థం అయింది. వేగంగా ఆలోచిస్తారు. ఒక ఎత్తుగడను సిద్ధం చేశారు. అది పని చేసింది. పాము బయటకు పాకిపోయేదాకా అందరినీ నిశ్శబ్దంగా, నిశ్చలంగా నిబ్బరంగా, ఉంచడంలో కృతకృత్యులయ్యారు వారు. యజమాని వారి మనోనిబ్బరాన్ని అభినందిస్తారు. కాదు, అసలు మనో నిబ్బరం యజమానురాలిది అని నిరూపించి చూపుతారు ఆయన.

Question 2.
Describe the scene of the dinner party..
Answer:
“The Dinner Party”, by Mona Gardner, is a gripping narration of an interesting incident. A colonial officer and his wife host a large dinner party. It is in their spacious dining hall. The hall has a bare marble floor. The rafters are open and glass doors are wide. Government, army and embassy officials with their wives are the guests.

A visiting American naturalist is the special invitee there. Twenty guests take part in that party. There is a spirited discussion about the nerve contral a woman has. A snake is there. The American naturalist takes control of the situation. He succeeds in making everyone stay calm till the snake crawls out.

“విందు”, మోనా గార్డనర్ రచన, ఒక ఆసక్తికర సంఘటనకు కట్టిపడవేసే కథనం. ఒక భారతీయ అధికారి, ఆయన భార్య, ఒక పెద్ద ‘విందు’ ను ఆతిథ్యంగా ఇస్తారు. అది వారి విశాల భోజనశాలలోనే. అక్కడి నేల వేరే ఆచ్ఛాదనలు ఏమీ లేని చలువ రాతి పరుపు. కప్పు వాసాలు కూడా కనిపించేలా ఉంటాయి. విశాలమైన అద్దం తలుపులు.

ప్రభుత్వ, సైనిక మరియు రాయబార కార్యాలయ అధికారులు, వారి భార్యలు అతిథులు. దేశ సందర్శనలో ఉన్న ఒక అమెరికన్ జీవశాస్త్రవేత్త ప్రత్యేక ఆహ్వానితులు. ఇరువయి మంది ఆ ‘విందు’లో భాగస్వాములవుతున్న అతిథులు. స్త్రీ యొక్క భావోద్వేగ నిబ్బర శక్తి గురించిన రసవత్తర చర్చ ఒకటి నడుస్తుంది అక్కడ. ఒక పాము ఉంది అక్కడ. ఆ అమెరికన్ జీవశాస్త్రవేత్త పరిస్థితిని తన అదుపులోకి తీసుకుంటారు. పాము బయటకు ప్రాకి పోయేదాకా ప్రతి ఒక్కరిని నిబ్బరంగా, ప్రశాంతంగా ఉంచటంలో వారు విజయులవుతారు.

Question 3.
“A spirited discussion springs up between a young girl and a colonel”. Discuss.
Answer:
“The Dinner Party”, by Mona Gardner, showcases the emotional strength of women. Deeds, not empty words, prove this point beyond anyone’s doubt. A colonial officer hosts the dinner party. The guests are just twenty. During the party, an animated discussion arises between a young girl and a colonel.

The girl says women have advanced a lot from their earlier era of screaming at the sight of a mouse. The colonel contradicts her stand. He asserts men have an extra ounce of nerve control in a crisis. And he adds that ounce counts a lot. But the girl is right. The story proves at the end how strong a woman is in crises!

“విందు”, మోనా గార్డ్నర్ రచన, స్త్రీ యొక్క మనో నిబ్బర శక్తిని చక్కగా చిత్రిస్తుంది. చేతలు-వట్టి మాటలు కాదు-ఈ విషయాన్ని ఎవ్వరికీ సందేహం లేకుండా నిరూపిస్తాయి. ఒక భారతీయ అధికారి ‘విందు’ ను ఏర్పాటు చేశారు. అతిథులు రెండు పదులు. విందు సమయంలో ఒక యువతికి, ఒక కనల్ (కల్నల్-కాదు) కు మధ్య అమిత ఉత్సాహభరిత చర్చ ప్రారంభమవుతుంది.

ఎలుకను చూస్తే కెవ్వుమని అరిచే గతకాలపు స్థితి నుండి స్త్రీ చాలా ఎత్తుకు ఎదిగింది అని ఆ యువతి వాదన. ఆ అభిప్రాయాన్ని ఖండిస్తారు కనల్గారు. క్లిష్ట సమయాలలో పురుషులు ఒక ఔన్స్ అధిక మనో నిబ్బరం కలిగి ఉంటారు అని ఆయన ఉవాచ. ఇంకా ఆయన అంటారు ఆ ఔన్స్ అధిక నిబ్బరం చాలా ప్రాధాన్యత కలది అని. కానీ ఆ అమ్మాయి అభిప్రాయమే సరిఅయినది. ఆ కథ చివరలో కూడా సంక్లిష్ట సమస్యల సమయంలో స్త్రీ ఎంత నిబ్బరంగా ఉంటుందో నిరూపించబడింది.

The Dinner Party Summary in English

Mona Gardner is an American author. She had her story The Dinner Party published in The Saturday Review of Literature in 1941. Her story is a gripping narration with a stuning end. The story takes places in India during the British colonial time. In the story a colonel and a girl argue about how women act in a crisis.

In India, a colonial officer and his wife host a dinner party and invite army officers and government officials along with their wives and an American naturalist. A spirited discussion sparks up between a young girl and the colonel in which the girl believes that women have out grown the fright-from-seeing-a mouse era.

But the colonel denies that and says that men have more control than women in every situation. However, the hostess of the party proves him wrong there is a cobra in the room and the hostess stops it. The hostess decides to solve the problem and advises a plan to get rid of it. She gestures for a bowl of milk to the put outside the door.

An American naturalist at the party is watching the argument and observes the hostess. He understands that there is a cobra in the room, so to calm down everyone he plays a game of control where they cannot move or they would lose money. He told them that he would count three hundred that was five minutes and not one of them is to move a muscle.

Those who move will forfeit fifty rupees. When restarts counting down the last twenty seconds to finish the game. The cobra emerges from under the table and goes towards the bowl of milk outside. He locks it out of the room. The colonel appreciates the American who has just shown them an example of perfect control.

The American asks the hostess, Mrs. Wynnes, how she knew that the cobra was in the room and she replies; “Because it was crawling across her foot.” The colonel is proved wrong by Mrs. Wynnes’s action. The American naturalist was used to show gender does not support your self control.

The writer uses Mrs. Wynnes to prover her them that gender doesn’t support your self control. Throughout the story, Mrs. Wynnes displays perfect self control, proving that women can act bravely in a crisis. Ever though a snake crawled over her foot, she still kept calm. Thus, it justifies that gender does not support.

The Dinner Party Summary in Telugu

మోనా గార్డ్నర్ అనే ప్రఖ్యాత అమెరికన్ రచయిత్రి సృష్టి ఈ “విందు భోజనము” (The Dinner Party). అత్యంత ఆసక్తికరంగా కొనసాగుతూ, ఎవ్వరి ఊహకు అందని మలుపుతో ముగిసే కథనం. చిన్న సంఘటన వర్ణన. కానీ విలువైన పాఠం ప్రతి ఒక్కరికి. ఎందరు, ఏ విధమైన తప్పుడు అభిప్రాయాలలో ఉంటూ, తామే సరియైన అభిప్రాయంలో ఉన్నట్లు భ్రమపడేవారికి కనువిప్పు ఈ కథనం.

ఆంగ్లేయుల పాలనలోని భారతంలో జరిగిన కథ. ఒక సైనికాధికారి, వారి భార్య పెద్ద విందు (భోజనం) ఏర్పాటు చేశారు. సైనిక, ప్రభుత్వ, రాయబార కార్యాలయ సిబ్బంది ప్రత్యేక ఆహ్వానితులు. అమెరికాకు చెందిన ఒక జీవశాస్త్రవేత్త, ప్రకృతి ప్రేమికుడు అతిథులలో విశిష్టమైనవారు. మొత్తం ఇరువయి మంది, ఆతిథ్యం ఇచ్చేవారి విశాలమైన భోజనశాలలోని బల్ల మందు సుఖాసీనులై ఉన్నారు. పెద్ద హాలు, చలువరాతి నేల, చుట్టూ ఉన్న వరండాలకు భోజనశాలకు మధ్య అద్దాల తలుపులు, చక్కని భోజన పదార్థాలు ఒకదాని తరువాత ఒకటి వడ్డించటానికి ఎదురుచూస్తూ వినయంగా నిలుచున్న సిబ్బంది.

తింటూ మాట్లాడటం పశ్చిమ సంస్కృతి ప్రత్యేకం (మన ప్రాచీన సాంప్రదాయం నిశ్శబ్దంగా భగవత్ ప్రసాద, పరబ్రహ్మ స్వరూపం అన్నాన్ని భక్తి, కృతజ్ఞతా భావాలతో స్వీకరించడం !) కదా ! ఒక యువతికి ఒక కనల్ (కల్నల్ అని కొందరు, కర్నల్ అని కొందరు అంటారు. ఈ colonel అనే సైనికాధికారిని సూచించే పదాన్ని) కు మధ్య ఒక రసవత్తర సంభాషణ కొనసాగుతుంది.

ఎలుక పిల్లను చూసి కెవ్వుమని అరిచి గెంతులు వేసే నాటి స్త్రీ నుండి, నేటి స్త్రీ ఎంతో ఎదిగింది అనేది ఆ యువతి వాదన. అలా కాదు, ఎంత చిన్న సమస్యను చూసినా కెవ్వుమని అరిచే స్థాయినుంచి ఒక్క అడుగు కూడా ముందుకు ఎదగలేదు స్త్రీ అని ఆ కనల్ (కల్నల్) నిశ్చితాభిప్రాయం. కష్టాలు ఎదురయినప్పుడు, పురుషులు చూపే నిబ్బరం స్త్రీ చూపలేదు అని ఆయన వాదన. అమెరికన్ జీవశాస్త్రవేత్త ఈ చర్చలో అస్సలు పాల్గొనలేదు.

నిజమైన శాస్త్రవేత్తలా అందరిని పరిశీలిస్తున్నారు. ఇంటి యజమానురాలు శ్రీమతి వైన్స్ ముఖంలో ఆకస్మిక మార్పులు గమనించాడు. కండరాలు బిగుసుకుంటున్నాయి. నిశ్శబ్దంగా, నెమ్మదిగా ఒక సేవక బాలుడి చెవిలో ఏదో చెప్పింది. ఆ బాలుడు ఒక గిన్నెలో పాలు పోసి భోజనశాల బయట వరండాలో పెట్టాడు. ఆ ప్రకృతి పరిశీలకుడికి విషయం అర్థమైంది. భారతీయులు పాలగిన్నె పెట్టారు అంటే అక్కడ ఉన్న పాముకు ఎర (ఆశ) వేయడం. వేగంగా ఆలోచించాడు.

నిశితంగా పరిశీలించాడు, పాము ఉనికికై. వాసాల మీద లేదు. గదిమూలల్లో లేదు. ఇక అది ఉండే ఏకైక స్థానం భోజన బల్ల కింద. అలజడి చేస్తే, ఆ పాము ఎవరినైనా కాటువేయగలదు. అందుకే మంచి ఉపాయం పన్నాడు. అందరిని ఆకట్టుకోగల కంఠస్వరంతో ఇలా అన్నాడు. “నిబ్బరం గురించి కదా చర్చ. ఇప్పుడు నేను 1 నుండి 300 వరకు లెక్కపెడతాను.

5 నిముషాలు పట్టవచ్చు. అంతసేపు ప్రతి ఒక్కరు శిలాప్రతిమ వలె నిశ్చలంగా ఉండాలి. కదిలిన వారు 50 రూపాయలు జరిమానా కట్టాలి’. లెక్కించటం మొదలు. నిజంగా 20 శిలా ప్రతిమలు వెలిశాయి అక్కడ. 286 అంటుండగా బల్ల కింద నుండి పెద్ద పాము గబ గబా పాలగిన్నె వైపు పాకింది. అంతే, వేగంగా ఆ శాస్త్రవేత్త పాము వెనకాలే భోజనశాల తలుపులు మూశాడు.

చూశారా, ఒక పురుషుడి నిబ్బరాన్ని, ఆ శాస్త్రవేత్త నిరూపించారు ఆచరణ ద్వారా అని ఆ ఇంటి యజమాని (పురుషుడు) అన్నారు. ‘ఆగండి’ అని ఆ శాస్త్రవేత్త, అమ్మా శ్రీమతి వైన్స్ గారూ, పాము ఇక్కడ ఉంది అని మీకు ఎలా తెలిసింది అని అడిగారు. బలవంతపు చిరునవ్వుతో, అది నా పాదాల మీదుగా పాకుతుంది కదా అంది ! అంతే అంతా నిశ్శబ్దం. పాఠకులతో సహా ! ఎవరిది అసలు నిబ్బరము ?

The Dinner Party Summary in Hindi

मोना गारडनर नामक प्रमुख अमरीकी लेखिका की रचना है, The Dinner Party’ ‘दावत’ | अति उत्सकता से जारी होता हुआ अप्रत्याशित मोड़ों से समाप्त होनेवाला कथन है । यह एक छोटी घटना पन आधारित रचना है । यह कथन उन लोगों की आँखें खुलवानेवाला है । जो लोग गलतफ़हमी में रहकर अपना विचार हो ठीक कहकर भ्रम में रहते हैं । अंग्रेजी शासनकाल में भारत में घटित कहानी है ।

एक सेनाधिकारी और उसकी पत्नी दावत आयोजित करते हैं । सेना, सरकार और राजदूत कार्योंलयों के कर्मचारी-वर्ग विशेष आमंत्रित हैं । अमरीकी जैव वैज्ञानिक और प्रकृति प्रेमी विशिष्ट अतिथि हैं । कुल बीस लोग विशाल डाइनिंग टेबुल के आगे सुखासीन रहे । बड़ा हॉल, संगमरपरी पहर का फर्श, शीशे के दरवाज़े, स्वादिष्ट भोजन-पदार्थ, एक-एक करके पदार्थ परोसनेवालों की सविनय तैयारी आदि सब कुछ सुव्यवस्थित है । भोजन करते हुए बातचीत करना पश्चिन की संस्कृति है ।

बातचीत मे अंग्रेजी शब्द ‘colonel’ का उच्चरण कुछ लोग कनल और कुछ लोग कर्नल करते हैं । इसके बीच सरस वाग्विवाद होता रहता है । एक युवती कहती है कि चूहे के बच्चे को देखकर भयभीत होनेवाली गतकाल की स्त्री आधुनिक काल में बहुत आगे बढ़ी है । सैन्याधिकारी दृष्टि है कि आदमी जो हिम्मत करता है, ऐसा, औरत नहीं करती है । अमरीकी जैव इस चर्चा में भाग नहीं लेता है। असली वैज्ञानिक की तरह सब का अवलोकन करता है।

घर की मालिकिन श्रीमती वाइन्स के मुख पर आकस्मिक परिवर्तन ध्यन से देखता है । उसकी मांस-पेशियाँ जकड़ रही है | वह बाल- सेवक के कान में आहिस्ते खामोशी से कुछ कहती है । वह बालक एक कटोरे में दूध रखकर भोजनशाला के बाहर बरामदे में रखता है । प्रकृति शोधकर्ता को मालूम हुआ कि उस दूध का कटोरा सांप के लिए अहेर है । वह छत की ओर, घर के कोनों में देखता लेकिन दिखाई नहीं देता है । उसका एक मात्र स्थान डाइंनिग टेबल के नीचे होगा । कुछ भी शोर मचाए तो सांप काटेगा ।

इसलिए प्रकृति प्रेमी एक अच्छा उपाय सोचता है । वह सबसे कहता है कि अब हिम्मत की चर्चा है न ! मैं अब 1 से 300 तक गिनता हूँ । पाँच मिनट लग सकता है । तब तक हरेक को शिला प्रतिमा की तरह निश्चल, न हिले- डुले रहना है । हिलनेवाले को 50 रु. जुर्माना देना पड़ता है। 28 गिनते समय बड़ा सांप मेज के नीचे | से जल्दी-जल्दी दूध के कटोरे की ओर रेंगता है। शीघ्र ही शोधकर्ता साँप के पीछे जाकर भोजनशाला के दरवाजे बंद करता है। क्या देखा है, वह आदमी की हिम्मत और सहनीयता को सिद्ध करता है ।

घर का मालिक (पुरुष) कहता है कि आचरण द्वारा सिद्ध हुआ । शोधकर्ता कहता है कि जरा रुकिए और आगे पूछता है कि श्रीमती वाइन्स जी, आपको कैसे मालूम हुआ कि साँप यहीं है । मुस्कराते हुई वह कहती है कि वह साँप मेरे पैरों ही रेंगा न ! सब खामोश पाठकों के साथ ! असल में किसकी है | हिम्मत और सहनीयता ?

Meanings and Explanations

colonial (n/adj) /kələʊniǝl/ (కలఉనిఅల్) (polysyllabic-4 syllables) = pertaining to a colony : పాలిత దేశానికి సంబంధించిన, औपनिवेशक

attaches (n-pl) /ǝtætseiz/ (అత్యచెఇజ్) (trisyllabic) = persons who work in embassies : రాయబార కార్యాలయంలో పనిచేయు అధికారులు, अधिकारी, अफसर

naturalist (n) /nætsurəlist/(న్యాచురలిస్ట్) (polysyllabic-4) = biologist : జీవశాస్త్రవేత్త, जीव विज्ञानी

spacious (adj) /sperfǝs/ (స్పెఇషస్) (disyllabic) = vast; huge, big : విశాల, विस्तृत

bare (adj) /beǝ(r)/ (బెఅ(ర్)) (monosyllabic) = uncovered; minimal : ఆచ్ఛాదన లేని; కనీస అవసరాల స్థాయిలో ఉన్న, अभाव में

rafters (n-pl) /ra:ftǝ(r)z/ (రాఫ్ ట(ర్)జ్) (disyllabic) = wooden, sloped beams that support the roof : వాసాలు; కప్పును నిలిపి ఉంచే దూలాలు

spirited (adj) /spiritid/ (స్ప్రిరిటిడ్) (trisyllabic) = enthusiastic : ఉత్సాహభరిత , उत्साही

spring up (phrase) = start with a bang : ఆడంబరంగా ప్రారంభమవు

outgrow (v) /outgrǝʊ/ (ఔట్ గ్రఉ) (disyllabic) = grow beyond: దాటి పెరుగు

jumping-on-a-chair-at-the-sight-of-a-mouse = 10 పదాలకు హైషన్ లతో బంధించి ఒక్క adjective గా సృష్టించి ఉపయోగించిన రచయిత్రి సృజనాత్మకత; ఎలుకను చూడగానే కుర్చీ మీదికి గెంతే

era (n) /ǝrǝ/ (ఇఅర) (disyllabic) = a particular period of time: కాలము ; యుగము

colonel (n) /kз:nǝl/ (కనల్) (disyllabic) = an army officer : ఒక సైనికాధికారి

scream (v) /skri:m/ (స్క్రీమ్) (monosyllabic) = cry out in a shrill voice : కీచుగొంతుకతో అరచు; ఆకస్మికంగా గావుకేకపెట్టు

bait (n) /beit/ (బెఇట్) (monosyllabic) = anything that allures : ఆకర్షించునది; ఎర, प्रलोभन

course (n) /ko: (r)s/ (కో(ర్)స్) (monosyllabic) = a stage of a meal : భోజన వడ్డనలో ఒక దశ; ఒక భాగము, पाठयम

impulse (n) /impals/ (ఇమ్ పల్ స్) (disyllabic) = sudden feeling, desire: ఆకస్మిక అనుభూతి; కోరిక, अतः प्रेरणा

commotion (n) /kǝmeusən/ (కమఉషన్) (trisyllabic) = disturbance; noise: అలజడి ; ఆందోళన ; శబ్దము, शोर

arresting (v + ing : adj) /ǝrestin/ (అరెస్ టింగ్) (trisyllabic) = captivating: ఆకట్టుకునేలా ఉన్న

sober (v) /sǝubə(r)/ (సఉబ(ర్) ) (disyllabic) = moderate one’s feelings : భావోద్వేగములను శాంతపరచు; తగ్గించు, अमत

forfeit (v) /fo:(r)frt/ (ఫో(ర్)పిట్) (disyllabic) = lose as fine : జరిమానాగా కోల్పోవు

emerge (v) /im3:(r)dy/ (ఇమ(ర్)జ్) (disyllabic) = come out : బయటకు వచ్చు

make for (phrase) = move towards : వైపుగా వెళ్ళు

ring out (phrase) = echo : ప్రతిధ్వనించు, घंटी बजाना

slam (v) /slæm/ (స్లామ్) (monosyllabic) = shut suddenly with force and noise : ఆకస్మికంగా, పెద్ద శబ్దం వచ్చేలా ధడేల్మని మూయు, धाम

faint (adj) /fernt/ (ఫెఇన్) (monosyllabic) = weak : బలహీన; నీరస, मूर्छत होना

crawl (adj) /kral/ (క్రొల్) (monosyllabic) = creep : ప్రాకు, रेंगना

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 3rd Lesson ప్రాచీన భారతదేశంలో సామాజిక, మత సంస్కరణ ఉద్యమాలు Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 3rd Lesson ప్రాచీన భారతదేశంలో సామాజిక, మత సంస్కరణ ఉద్యమాలు

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
జైన, బౌద్ధ మతాల ఆవిర్భావానికి దోహదం చేసిన పరిస్థితులను చర్చించండి.
జవాబు.
1) మత పరిస్థితులు: పవిత్రమైన, సామాన్య మతారాధనకు బదులుగా, సంక్లిష్టత మరియు బలులతో కూడుకొన్న వైదీక సంప్రదాయాలను సాధారణ ప్రజానీకం ఆమోదించలేదు. పైగా ఇవి ఖర్చుతో కూడుకొన్నవి. మూఢ విశ్వాసాలు మరియు మంత్రాలు ప్రజలను అయోమయానికి గురిచేశాయి. ఉపనిషత్లు లాంటివి జ్ఞానమార్గాన్ని. బోధించినా, అవి పూర్తి వేదాంత ధోరణిలో ఉండి, అవి అంత సులభంగా అందరికీ అర్థం కాలేదు. సులభంగా, సంగ్రహంగా అర్థమయి అందరికీ మోక్షాన్ని ప్రసాదించే వాటి కోసం ప్రజలు ఎదురు చూశారు. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో బుద్ధుడు మరియు మహావీరుని బోధనలు ప్రజల ఆకాంక్షలను నెరవేర్చాయి.

2) సామాజిక పరిస్థితులు: సమాజం నాలుగు కులాలతో విభాజితమైంది. ఈ చాతుర్వర్ణ వ్యవస్థలో బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు, వైశ్యులు, శూద్రులు నిబిడీకృతమై ఉన్నారు. చండాలురు, లేదా అంటరానివారిని గురించి, కొన్ని ప్రస్తావనలున్నాయి. సమాజంలో బ్రాహ్మణులు తమ ఆధిక్యతను నెలకొల్పుకున్నారు. వైదిక మతం, కర్మకాండలకు వారు ప్రముఖ కర్తలుగా పరిగణించుకొన్నారు. యాగాలు, కర్మకాండలను నిర్వహించడంతో పాటు, వీరు పాలకులకు ‘పురోహితులు’ లేదా మత సలహాదార్లుగా కూడా పనిచేశారు. నూతన వ్యవసాయిక ఆర్థిక వ్యవస్థ ఫలితంగా ఉద్భవించిన నూతన సామాజిక వర్గాల వల్ల సాంప్రదాయిక సామాజిక విభాగాలు, ఉద్దేశించిన రీతిలో పనిచేయలేదు. మొట్టమొదటగా, పట్టణ ప్రాంతంలో వృద్ధి చెందుతున్న వర్తక వర్గాలు, వారి కోరికలను సాంప్రదాయిక వ్యవస్థలో కోల్పోవల్సి వచ్చింది. పల్లెల్లోనూ, అదే విధంగా పట్టణాల్లోనూ, వైశ్యులు మారుతున్న ఆర్థిక లక్షణాల వల్ల అధికంగా లాభం పొందినప్పటికీ, వీరికి మూడో వర్ణస్థానం కేటాయించడం జరిగింది. పర్యవసానంగా, క్షత్రియులు బ్రాహ్మణుల ఆధిక్యతను ప్రతిఘటించారు. వైశ్యులు తమ సామాజిక హోదా, ఔన్నత్యం కోసం ఆరాటపడసాగారు. స్త్రీలు: స్త్రీ స్థానానికి సంబంధించినంతవరకు, వైదిక యుగంలో ఉన్నత స్థానాన్ని ఆమె అధిష్టించినట్లు కనిపించదు. వారు సర్వదా తమ పురుషులపై ఆధారపడేవారు. అయితే, వారు కుటుంబంలో గౌరవప్రదమైన స్థానాన్ని పొందారు.

3) ఆర్థిక పరిస్థితులు: వ్యవసాయం: వ్యవసాయం ప్రజల, ముఖ్యవృత్తి. అందువల్ల, నాటి భారతీయులు అధిక సంఖ్యలో గ్రామాల్లో నివసించేవారు. స్థానిక సమాజం, సాగునీటి కాలువలను, తూములను ఏర్పాటు చేసేది. కర్షకులు, ఆవులు, గేదెలు, మేకలు, గొర్రెలు, ఒంటెలు, గాడిదలు, పందులు, కుక్కలు, ఇత్యాది జంతువులపై ఆధారపడేవారు. వరి ముఖ్య ఆహార పంట. వివిధ రకాలైన ధాన్యాలు, చెరకు, పండ్లు, కూరగాయలు, పూలను పండించేవారు.

గ్రామాల్లో భూమిని కలిగి ఉండడమనే విషయం, సంపద గణనలో ముఖ్యమైన పరిమాణంగా మారింది. బౌద్ధ సాహిత్యంలో అధిక భూభాగానికి యాజమాన్యం వహించిన సమూహాలను, ‘గ్రహపతు’ అని పిలిచేవారు. వీరే ప్రధానంగా కర్షక యాజమాన్యులు. ధనిక గహపతుల అభివృద్ధి, అంతకు పూర్వం నెలకొన్న రక్త సంబంధం, సమానత్వమనే తెగ ఆదర్శాలను విచ్ఛిన్నం చేసింది. అందువల్ల, అనేక ఆర్థిక అసమానతలు తలెత్తాయి.

సుమారు క్రీ.పూ. ఆరో శతాబ్ది మధ్య భాగంలో మగధ రాజ్యం, దాని పరిసర ప్రాంతంలోని ప్రజల ఆర్థిక జీవనం, అంతకు పూర్వం కన్నా, విస్తృతంగా ఇనుమును వాడటం వల్ల, మార్పుకు లోనైంది. ఇనుప పరికరాలను వ్యవసాయంలో ఉపయోగించడం వల్ల, రైతులు అదనపు ఫలసాయాన్ని, మిగులును పొందగలిగారు.

పన్నులు: నాటి ప్రభుత్వానికి ముఖ్య ఆదాయం భూమిశిస్తు నుంచి లభించేది. ‘భాగ’ లేదా రాజు వాటా అనేది, పండించిన పంటలో 1/6వ వంతు ఉండేది. ‘బలి’ అనే పన్ను ద్వారా కూడా, కొంత ఆదాయాన్ని సమీకరించేవారు. తెగ ప్రజల ప్రాణం, ఆస్తిని కాపాడే బాధ్యతను నెరవేర్చడం కోసం, రాజు లేదా ‘రాజన్’ ఆ తెగ సభ్యుల నుంచి విధిగా వసూలు చేసే పన్నే ‘బలి’.

చేతివృత్తులు: చేతివృత్తులు, కళల్లో పనివారి సామర్థ్యం, ప్రత్యేకత కనిపిస్తాయి. రాగి, ఇనుము, రాయి, మట్టితో పనిముట్లు, పాత్రలు తయారయ్యేవి. వివిధ రకాల బట్టలను, నూలు, నార, ఉన్ని, పట్టు, జనుముతో తయారు చేసేవారు. వెదురుపనివారు, కుమ్మరి, రథకారులు, వడ్రంగి, దంతపు పనివారు, మాలాకారులు ఆదిగా గల చేతి వృత్తులవారున్నారు. వీరి ఉనికి, వస్తూత్పత్తిలో పెరుగుతున్న ప్రత్యేకతను మనకు తెలియజేస్తుంది.

వ్యాపారం: మలివేదకాలంలో లోహనాణేల ఉపయోగం, వర్తకానికి ప్రోత్సాహాన్నిచ్చింది. వ్యవసాయోత్పత్తుల పెరుగుదల వర్తక వాణిజ్యాభివృద్ధికి దారితీసింది. దేశీయ, విదేశీయ వ్యాపారం అభివృద్ధి చెందింది. విదేశాలతో వర్తకం, పట్టు, మస్లిన్, కవచాలు, కంబళ్ళు, అలంకార వస్తువులు, పరిమళ ద్రవ్యాలు, దంతం, బంగారం, వెండి ఆభరణాలు, ఇత్యాది వస్తువుల్లో జరిగేది. వర్తకం నగరీకరణను వేగవంతం చేసింది. అనేక పట్టణాలు, నగరాలు వెలిశాయి. వర్తకులు శివారు పన్నును, ఇతర పన్నులను చెల్లించేవారు.

శ్రేణులు: కళాకారులు, చేతివృత్తుల వారు, తరచుగా శ్రేణులుగా ఏర్పడేవారు. తరువాతి కాలపు బౌద్ధ గ్రంథాలు 18 శ్రేణుల ఉనికిని ప్రస్తావించాయి. ప్రతి పట్టణంలో ఒక శ్రేణి ఒక భాగంలో ఏర్పాటు కావడం వల్ల పరిశ్రమల, వృత్తుల స్థానికీకరణకు దారితీసింది. శ్రేణి అధిపతి (జ్యేష్టక Jeshtaka) దాని అధ్యక్షత వహించేవాడు. కొన్ని సమయాల్లో సెట్టిలు’ (Settis) అధ్యక్షత వహించేవారు. ఈ విధంగా పట్టణాల్లో చేతివృత్తులవారు, సెట్టిలు ముఖ్యమైన సామాజిక వర్గాలుగా ఏర్పడటం కనిపిస్తూంది.

నగరాల అభివృద్ధి: వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధి, వృత్తిపనివారు, వర్తక, శ్రామిక ప్రజానీకంతో, కేంద్రీకృత నగరాభివృద్ధిలో ఫలించింది. వైశ్యులు సంపదను సమీకరించుకొని, ఉన్నత సామాజిక హోదాను పొందారు. వారు విదేశీ వ్యాపారంలో చక్కని సౌకర్యాలను, ముఖ్యంగా వైదిక మతం అనుమతించని సముద్ర ప్రయాణానికి భిన్నమైన సామాజిక, మతపరమైన అనుమతిని వారు ఆశించారు.

కొత్తగా పరిణతి చెందిన ప్రజల సామాజిక, ఆర్థిక జీవిత లక్షణాలు, వైదిక కర్మకాండల్లో, జంతుబలుల్లో సరిగా ఇమడలేకపోయాయి. అందువల్ల, ఈ పరిణామాలు, సామాజిక, ఆర్థిక మార్పుల ఆవశ్యకతను కల్పించాయి. నగరాల్లో నూతన ధనికులుగా ఏర్పడ్డ వైశ్యులు, పాలనాధికారాన్ని, నూతన వ్యవసాయిక మిగులు నుంచి లాభాన్ని పొందుతున్న క్షత్రియులు, శూద్రులు ఈ మార్పుల పట్ల అధిక ఆసక్తిని చూపారు. పర్యవసానంగా, క్రీ.పూ. ఆరో శతాబ్దిలో ఉద్భవించిన పలు మత బోధకులు, వైదిక మత సూత్రాలకు వ్యతిరేకంగా ప్రబోధిస్తూ, నూతన సామాజిక, ఆర్థిక, మత “పరిస్థితులను ప్రతిబింబించే మతాల ఆవిర్భావానికి కారణభూతులైనారు.

ప్రశ్న 2.
జైనమత సిద్ధాంతాలు వివరించి, భారతీయ సంస్కృతికి వారి సేవలను వివరించండి.
జవాబు.
జైనమతం, బౌద్ధమతం కంటే ప్రాచీనమైనది. జైనమత ప్రబోధకులను తీర్థంకరులు అంటారు. వారు 24 మంది. వారిలో మొదటి తీర్థంకరుడు ఋషభనాథుడు. 23వ తీర్థంకరుడు పార్శ్వనాథుడు. 24వ వాడైన మహావీరుడు ఆఖరి తీర్థంకరుడు. మహావీరుడు జైనమత స్థాపకుడు కాదని, ఆ మతాన్ని సంస్కరించి చక్కని రూపాన్ని అందించినవాడని జైనుల విశ్వాసం.

వర్ధమాన మహావీరుడు: వర్ధమాన మహావీరుడు జైనమత 24వ తీర్థంకరుడు. మహావీరుని అసలు పేరు వర్ధమానుడు. అతడు క్రీ.పూ. 540వ సంవత్సరంలో వైశాలి సమీపంలోని కుంద గ్రామంలో జ్ఞాత్రిక క్షత్రియ వంశంలో సిద్ధార్థుడు, త్రిశలకు జన్మించాడు. ఇతని భార్య యశోద, కుమార్తె ప్రియదర్శిని. వర్ధమానుడు 30 ఏళ్ళు నిండకముందే జీవిత సుఖాలను వదిలి, ఇంటి నుంచి నిష్క్రమించి, సత్యాన్వేషణ కోసం బయలుదేరాడు. 12 సంవత్సరాల కఠిన తపస్సు చేసి జ్ఞానోదయాన్ని పొందాడు. పరిపూర్ణ జ్ఞానము పొందిన పిమ్మట ‘జినుడు’ అని, ధైర్యసాహసములతో తపస్సు సాగించుటచేత “మహావీరుడని”, మహాజ్ఞాని అయినందువల్ల “కేవలుడు” అని సమస్త భవబంధములను తెంచుకొనుటచే ‘నిగ్రంథుడ’ ని పిలువబడ్డాడు. మహావీరుడని “జినుడు” (జయించినవాడు) అను బిరుదు నుంచి ఈ మతానికి జైనమతమనే పేరు వచ్చింది. మానవుల మోక్షసాధన కోసం మహావీరుడు పంచవ్రతాలను, త్రిరత్నాలను, సల్లేఖన వ్రతమును బోధించాడు. వీటిని ఆచరించుట ద్వారా మానవులు మోక్షము లేదా కైవల్యావస్థను పొందగలరని బోధించాడు. తన సందేశాన్ని నిర్విరామంగా ప్రచారం చేస్తూ మహావీరుడు తన 72వ ఏట పావా అనే నగరములో హస్తిపాలుడనే రాజు గృహములో క్రీ.పూ. 468లో మరణించాడు.

మహావీరుని బోధనలు:
1) పంచవ్రతాలు: జైనమత 23వ తీర్థంకరుడైన పార్శ్వనాథుడు నాలుగు సూత్రములను బోధించాడు. అవి: ఎ) జీవహింస చేయరాదు. బి) అసత్యమాడరాదు. సి) దొంగతనము చేయరాదు. డి) ఆస్తిపాస్తులు ఉండరాదు. ఈ నాలుగు సూత్రాలకు లేక వ్రతాలకు 24వ తీర్థంకరుడైన మహావీరుడు బ్రహ్మచర్యము అనే ఐదవ సూత్రాన్ని జోడించాడు. ఈ ఐదు సూత్రాలను పంచవ్రతాలు లేక పంచకళ్యాణాలు అంటారు.

2) త్రిరత్నాలు: పంచవ్రతాలతోపాటు త్రిరత్నాలను కూడా మోక్ష సాధన కోసం పాటించాలని మహావీరుడు ప్రబోధించాడు. అవి: ఎ) సమ్యక్ దర్శనం లేక సరియైన విశ్వాసం. బి) సమ్యక్ జ్ఞానం లేక సరియైన జ్ఞానం. సి) సమ్యక్ చరిత్ర లేక సరియైన క్రియ. తీర్థంకరుల బోధనలకై శ్రద్ధను కలిగివుండటమే సమ్యక్ దర్శనము. వాటిలో సత్యాన్ని గ్రహించటమే సమ్యక్ జ్ఞానము. వాటిని పాటించడమే సమ్యక్ చరిత్ర. ఈ మూడింటిని త్రిరత్నాలు అంటారు. వీటిని అనుసరించుట ద్వారా దుఃఖలేశం లేని మోక్షం లేదా కైవల్యావస్థను మానవుడు పొందగలుగుతాడు.

3) సల్లేఖనా వ్రతం: పార్శ్వనాథుడు చేతన, అచేతన వస్తువులన్నింటిలో జీవముందని బోధించాడు. ఆత్మ శరీరమంతటా వ్యాపించి ఉంటుందని తపస్సు మాత్రమే కర్మ బంధాన్ని తొలగిస్తుందని చెప్పాడు. ప్రాపంచిక బంధాల నుంచి, కర్మ నుంచి విముక్తిని సాధించటమే మోక్షమని ఆయన ప్రవచించాడు. కర్మచేయటం ద్వారా కర్మఫలాన్ని అనుభవించటం కోసం పునర్జన్మను ఎత్తవలసి వస్తుందని, కనుక కర్మను నాశనం చేయటం ద్వారానే మోక్షప్రాప్తిని పొందగలమని ఆయన బోధించాడు. కనుక ఉపవాసములచేత శరీరమును శుష్కింపచేసుకొని ప్రాణత్యాగము . చేయటం ద్వారా కర్మను అణచివేయవచ్చునని ఆయన బోధించాడు. ఈ ప్రక్రియనే “సల్లేఖనా వ్రతము” అంటారు.

4) కైవల్యం: జైనమతం యొక్క అంతిమ లక్ష్యం కైవల్యం లేక మోక్షము. పంచవ్రతాలను, త్రిరత్నాలను, సల్లేఖనా వ్రతమును ఆచరించుట ద్వారా మోక్షాన్ని సాధించవచ్చునని ఆయన ప్రవచించాడు. దుఃఖరహితము, అనంత సౌఖ్యప్రదము అయినదే మోక్షము. దీనినే కైవల్యావస్థ అంటారు. కైవల్యావస్థ పొందుట ద్వారా మానవుడు కర్మ, పునర్జన్మ వలయము నుండి శాశ్వత విముక్తిని పొందగలుగుతాడు.

5) ఇతర సూత్రాలు: జైనమతం కర్మ సిద్ధాంతాన్ని, పునర్జన్మ సిద్ధాంతాన్ని నమ్ముతుంది. దేవుడున్నాడా లేడా అనే విషయానికి ఈ మతంలో ప్రాముఖ్యత లేదు. మోక్షాన్ని పొందటం, ఆత్మశుద్ధి, భవబంధ విముక్తి అనే వైదిక మత సూత్రాలపై ఆధారపడివుంది. వర్థమాన మహావీరుడు వర్ణవ్యవస్థను ఖండించలేదు. నాటి సామాజిక అసమానతలకు ఆలవాలమైన వర్ణవ్యవస్థను వ్యతిరేకించకుండా పూర్వజన్మ సుకృతాన్నిబట్టి మానవుడు అగ్ర లేక అధమ వర్ణాల్లో జన్మిస్తాడని అభిప్రాయపడ్డాడు. జైనమతం జంతు బలులను, బ్రాహ్మణ ఆధిక్యతను, వేదాల ఆధిక్యతను నిరసించినది.

జైనమత వ్యాప్తి: జైనమత ప్రచారం కోసం మహావీరుడు జైన సంఘాన్ని స్థాపించాడు. స్త్రీ, పురుషులిద్దరు ఈ సంఘంలో సభ్యులు కావచ్చు. ఈ సంఘాలలో జైన భిక్షువులే కాక, తమ మత సూత్రాల ప్రకారం జీవితం గడుపుతూ విరాళాలు, కానుకల ద్వారా ఆ సంస్థలను పోషించే ఉపాసకులు కూడా ఉండేవారు. మహావీరుడు సంవత్సరంలో 8 నెలలు పర్యటన చేస్తూ తన బోధనలను ప్రచారం చేసేవాడు. జైనమతానికి రాజాదరణ కూడా లభించింది. మగధ పాలకులైన హర్యంక, నందవంశ రాజులు, చంద్రగుప్త మౌర్యుడు, కడపటి మౌర్యరాజైన సంప్రతి జైనమతాన్ని పోషించారు. భారతదేశంలో జైనమతం రాజస్థాన్, గుజరాత్, కర్ణాటక రాష్ట్రాలలో బాగా ప్రచారంలో వుంది.

ప్రశ్న 3.
బౌద్ధమత సూత్రాలు, భారతీయ సంస్కృతికి వారి సేవలను చర్చించండి.
జవాబు.
క్రీ.పూ. భారతదేశంలో జనించిన అనేక మతాలలో బౌద్ధమతం ఒకటి. దీని స్థాపకుడు గౌతమబుద్ధుడు.

గౌతమబుద్ధుని జీవితం: గౌతమబుద్ధుని అసలు పేరు సిద్దార్థుడు. ఇతడు క్రీ.పూ. 563వ సం॥లో ‘శాక్య’ వంశమునకు చెందిన శుద్ధోధనుడు, మాయాదేవీలకు లుంబినీవనమున జన్మించాడు. చిన్నతనమునే తల్లిని కోల్పోయి సవతి తల్లి ప్రజాపతి గౌతమిచే పెంచబడి ‘గౌతముడు’ అని పిలువబడ్డాడు. ఇతనికి ‘యశోధర’ అను రాకుమార్తెతో
వివాహం జరిగింది. వారి కుమారుడు ‘రాహులుడు’.

మహా పరిత్యాగము: సిద్ధార్థుడు తన 29వ ఏట ఒక ముదుసలిని, రోగిని, శవాన్ని, సన్యాసిని చూచి వైరాగ్యానికి లోనై సకల సంపదలను, భోగభాగ్యాలను, భార్యాబిడ్డలను వదిలి ఇల్లు విడిచి వెళ్ళాడు. ఈ సంఘటనతో అతని మనస్సు వికలమైంది. ప్రపంచమంతా దుఃఖమయమని, జీవితము అశాశ్వతమని గ్రహించి బవబంధములను తెంచుకొని. అడవులకు వెళ్ళి సన్యసించాడు. ఈ సంఘటననే ‘మహా పరిత్యాగము’ లేక ‘మహాభినిష్క్రమణము’ అంటారు.

జ్ఞానోదయమును పొందుట సన్యసించిన పిమ్మట సిద్ధార్థుడు సత్యాన్వేషణకై గయను చేరి అచ్చట ఒక అశ్వత్థ వృక్షము క్రింద 40 రోజులు ధ్యానము చేసి జ్ఞానమును పొందాడు. ఈ సంఘటనకే సంబోధి అని పేరు. అప్పటి – నుండి సిద్ధార్థుడు బుద్ధుడు అని పిలువబడినాడు. బుద్ధుడు అనగా జ్ఞానము పొందినవాడు అని అర్థము. బుద్ధుని శాక్యముని అని, తథాగతుడు అని పిలుస్తారు. నాటి నుండి అశ్వత్థ వృక్షము బోధి వృక్షముగాను, గయ బుద్ధగయగాను ప్రసిద్ధి చెందాయి.

ధర్మచక్ర పరివర్తనము: బుద్ధుడు గయ నుండి సారనాథ్ చేరి సమీపమున గల జింకల తోటలో తన పూర్వ సహవాసులైన బ్రాహ్మణులకు మొదటిసారిగా తాను ఆర్జించిన జ్ఞానాన్ని ఉపదేశించాడు. ఈ సంఘటననే ధర్మచక్ర పరివర్తనము అంటారు. అప్పటి నుండి అనేక సంవత్సరములు బుద్ధుడు తన బోధనలను ప్రచారం చేశాడు. తన శిష్యులలో ప్రముఖులైన వారిని సంఘంలో ఏర్పరచాడు.
నిర్వాణం: విస్తృతంగా బౌద్ధమతాన్ని ఉత్తరాపథమంతటా ప్రచారం చేసి బుద్ధుడు తన 80వ ఏట మల్ల రాజధానియైన కుశి నగరమున క్రీ.పూ. 483లో నిర్వాణం పొందాడు.

బుద్ధుని బోధనలు: బుద్ధుని బోధనల ప్రకారం మానవ జీవితం కార్యకారణ సంబంధంతో ముడిపడి ఉన్నది. మానవుడు చేసిన కర్మఫలము వలననే ఈ శరీరము మరల మరల జన్మనెత్తవలసి వస్తున్నది. కర్మ ఆచరణకు కోర్కెలే మూలము. అజ్ఞానము వలన కోర్కెలు జనించుచున్నాయి. కోర్కెల వలన మానవుడు కర్మలు ఆచరిస్తాడు. ఈ కర్మ ఫలితమే పునర్జన్మ. పునర్జన్మలేని సుఖమైన, ప్రశాంతమైన జీవనమే నిర్వాణము అని బుద్ధుడు బోధించాడు. నిర్వాణ సాధనకు మానవుడు ఆర్య సత్యములను గ్రహించి అష్టాంగ మార్గమును, దశసూత్ర నీతిని పాటించవలెను.

ఆర్య సత్యములు: గౌతమ బుద్ధుడు తన దివ్య పరిజ్ఞానము వలన నాలుగు ప్రధానమైన సత్యములను గ్రహించాడు. వీటినే ఆర్య సత్యములు అంటారు. అవి:

1. ప్రపంచమంతా దుఃఖమయము.
2. దుఃఖమునకు కారణము కోర్కెలు.
3. దుఃఖమును అంతము చేయుటకు కోర్కెలను నిరోధించవలెను.
4. కోర్కెలను నిరోధించుటకు అష్టాంగమార్గమును అవలంబించవలెను.

అష్టాంగ మార్గము: నిర్వాణమును పొందుటకు మానవుడు తన నిత్య జీవితంలో ఈ అష్టాంగ మార్గమును అనుసరించిన చాలని బుద్ధుడు బోధించాడు. అవి:

1. సరియైన విశ్వాసము
2. సరియైన జ్ఞానము.
3. సరియైన వాక్కు
4. సరియైన క్రియ
5. సరియైన జీవనము
6. సరియైన ప్రయత్నం
7. సరియైన ఆలోచన
8. సరియైన ధ్యానము.

అష్టాంగ మార్గము ద్వారా ప్రతి వ్యక్తి శీలసంపదను పెంపొందించుకొని జ్ఞాని కాగలడు. ఈ మార్గము అందరికీ అందుబాటులో ఉండుటచే దీనిని మధ్యేమార్గం అని అంటారు.
ఈ దశసూత్ర నీతి: ఆర్యసత్యములు, అష్టాంగ మార్గములతోపాటు బుద్ధుడు పది అంశములు గల దశసూత్ర నీతిని ప్రబోధించాడు. ఈ సూత్రాలు:

1. జీవహింస చేయరాదు.
2. అసత్యమాడరాదు.
3. దొంగతనము చేయరాదు.
4. ఆస్తిపాస్తులు సమకూర్చుకొనరాదు.
5. బ్రహ్మచర్యను పాటించవలెను.
6. మత్తు పదార్ధములు సేవించరాదు.
7. పరుష వాక్యములు వాడరాదు.
8. ఇతరుల ఆస్తులను కోరరాదు.
9. అవినీతి పనులు చేయరాదు.
10. విలాసాలను విడనాడాలి.

నిర్వాణము: ఆర్యసత్యములను గ్రహించి, అష్టాంగ మార్గమును, దశసూత్ర నీతిని ఆదరించటం వలన మానవుడు మోక్షమును పొందుటకు అర్హుడవుతాడు. మోక్షమనగా పునర్జన్మలేని జన్మరాహిత్యము. దీనినే బుద్ధుడు నిర్వాణంగా పేర్కొన్నాడు. నిర్వాణ సాధనే ప్రతి వ్యక్తి ధ్యేయం కావలెను అని బుద్ధుడు బోధించాడు.

బౌద్ధమతతత్వం: బుద్ధుడు భగవంతుని ఉనికిని గురించి, ఆత్మను గురించి మౌనం వహించాడు. హిందూ మతమందలి కర్మ, పునర్జన్మ, మోక్ష సిద్ధాంతాలను అంగీకరించాడు. మహావీరుని వలె బుద్ధుడు కూడా యజ్ఞ యాగాదులను, జంతుబలులను, బ్రాహ్మణుల ఆధికత్యను ఖండించాడు. వేదములను ప్రామాణిక గ్రంథములుగా బుద్ధుడు అంగీకరించాడు.

ముగింపు: ప్రపంచమునకు శాంతి సందేశమునందించుటకు అవతరించిన మహాపురుషులలో సుప్రసిద్ధుడు గౌతమ బుద్ధుడు. కామ,క్రోధములతో, హింసాత్మక చర్యలతో కొట్టుమిట్టాడుతున్న మానవకోటిని ధర్మం, అహింస, కరుణ, మానవత అనే మహోన్నత ఆశయాలతో తీర్చిదిద్దుటకు అవతరించిన పుణ్య పురుషుడు. అందువల్లనే ఆసియా జ్యోతియని, ప్రపంచ జ్యోతియని శ్లాఘించబడ్డాడు.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
జైన ఫిలాసఫీ
జవాబు.
జైనులు వేదాల యొక్క అమోఘత్వాన్ని లేదా అధికారాన్ని ఖండించారు. ఎటువంటి కర్మ కాండలకు ప్రాముఖ్యతను ఇవ్వలేదు. వీటికి తోడు, చేతన, అచేతన వస్తువులన్నింటిలో జీవముందని వారు భావించారు. ఆత్మ, శరీరమంతటా వ్యాపించి ఉంటుందనీ, తపస్సు మాత్రమే కర్మబంధాన్ని తొలగిస్తుందని చెప్పారు. తపస్సుతో సంచిత కర్మ నాశనమౌతుంది. జైనమతంలో అహింసా దీక్షను చాలా కఠినంగా పాటించాల్సి వచ్చింది. తెలిసి చేసినా, తెలియక చేసినా హింస క్షమార్హం కాదంటారు. జైనులు సృష్టికర్త భావనను, దేవుడు ఉనికిని తోసిపుచ్చారు. వ్యక్తులు సంచిత కర్మను తొలగించుకొనేందుకు, మోక్షాన్ని పొందేందుకు త్రిరత్నాలను ఆదరించాలి. సమ్యక్ దర్శనం, సమ్యక్ జ్ఞానం, సమ్యక్ చరిత్ర అనేవి త్రిరత్నాలు. తీర్థంకరుల బోధనల్లోని శ్రద్ధే సమ్యక్ దర్శనం. వాటిలోని సత్యాన్ని గ్రహించటమే, సమ్యక్ జ్ఞానం. వాటిని పాటించడమే సమ్యక్ చరిత్ర.

జైన మతం కొంతవరకు హిందూ మతానికి సన్నిహితంగా ఉంది. ఈ మతంలో దేవుడున్నాడా లేడా అనే విషయానికి ప్రాముఖ్యత లేదు. మోక్షాన్ని పొందటం, ఆత్మశుద్ధి, భవబంధ విముక్తి అనే వైదిక మత సూత్రాలపై, జైన మతం ఆధారపడింది. అయితే, ఈ మతంలో గమనించదగ్గ విషయం మహావీరుడు వర్ణ వ్యవస్థను ఖండించకపోవటం, నాటి సామాజిక అసమానతలకు ఆలవాలమైన దీన్ని వ్యతిరేకించకుండా, పూర్వజన్మ సుకృతాన్ని బట్టి, మానవుడు అగ్ర, అధమ వర్గాల్లో జన్మిస్తాడని అభిప్రాయపడ్డాడు.

ప్రశ్న 2.
బుద్ధుని బోధనలు.
జవాబు.
బుద్ధుడు స్థాపించిన మతం ఆధ్మాత్మిక సాధనకు సంపూర్ణమైనది. బౌద్ధమతం ప్రకారం ఈ ప్రపంచం కార్యకారణ సంబంధమైనది. అనగా ప్రతి సంఘటన ఏదో ఒక కారణము వలన జరుగుచున్నది. ఇట్టి కార్యకార్య సంబంధమైన ప్రపంచమే సత్యమని భావించినపుడు మానవునికి జీవితముపై కల్గు ‘తృష్ణ’ (కోరిక) పునర్జన్మకు కారణమవుతున్నది. అసలు మానవజన్మే ‘దుఃఖ భరితముగాను మౌలికంగా కోర్కెలే (అజ్ఞానం) దుఃఖానికి కారణమవుతున్నాయి. కాబట్టి దుఃఖమును అంతము చేయవలెనన్న ఈ ప్రపంచం అశాశ్వతమని గ్రహించాలి. ఈ ప్రపంచం అశాశ్వతమని తెలుసుకొనేందుకు బుద్ధుడు నాలుగు ఆర్య సత్యాలను ప్రబోధించాడు. అవి:

1. ప్రపంచం దుఃఖమయం (దుఃఖ)
2. దుఃఖానికి తృష్ణ (కోరిక) కారణం (సముదాయ)
3. కోరికను నిరోధిస్తే, దుఃఖం నశిస్తుంది (నిరోధ)
4. దానికి మార్గం ఉంది. (అష్టాంగ మార్గం)

అజ్ఞానం దుఃఖానికి కారణమని బుద్ధుడు ప్రబోధించాడు. అజ్ఞాన నిర్మూలనకు ఎనిమిది నీతి సూత్రాలను ప్రతిపాదించాడు. వీటికే ‘అష్టాంగమార్గ’ మని పేరు. అవి:

1. సరైన వాక్కు
2. సరైన క్రియ
3. సరైన జీవనం
4. సరైన శ్రమ
5. సరైన ఆలోచన
6. సరైన ధ్యానం
7. సరైన నిశ్చయం
8. సరైన దృష్టి

అష్టాంగ మార్గాన్ని అనుసరిస్తే, అవిద్య (అంటే పునర్జన్మకు కారణం) నశిస్తుంది. అప్పుడు ఆ వ్యక్తికి నిర్మాణం సిద్ధిస్తుంది. నిర్యాణం అంటే అనంతం, అమృతం అయిన మానసిక ప్రశాంత స్థితి.

ప్రశ్న 3.
బౌద్ధ సంగీతులు.
జవాబు.
బుద్ధుని బోధనలు సంకలనం చేయుటకు మొత్తం నాలుగు సమావేశాలు (సంగీతి) జరిగాయి.
మొదటి బౌద్ధ సంగీతి రాజగృహ ప్రాంతంలో ‘మహాకశ్యపుడి ‘ అధ్యక్షతన క్రీ.పూ. 483లో జరిగింది. ఇందులో బుద్ధుని బోధనలను గ్రంథస్థం చేసి స్థిరీకరించారు. ఆనంద, ఉపాలి చేత సుత్త, వినయ పీటికలు సంకలనం చేయబడ్డాయి. రెండవ బౌద్ధ సంగీతి వైశాలీ నగరంలో ‘సబకమి’ అధ్యక్షతన క్రీ.పూ. 383న జరిగింది. సంప్రదాయ, సంప్రదాయేతర సన్యాసుల మధ్య విభేదాలను పరిష్కరించడం ప్రధానోద్దేశ్యం. ఈ సంగీతిలో బౌద్ధులు ధీరవాదులు, స్థవిరవాదులుగా విడిపోయారు.

మూడవ బౌద్ధ సంగీతి పాటలీపుత్ర నగరంలో మొగ్గలిపుత్రతిస్స అధ్యక్షతన క్రీ.పూ. 250లో జరిగింది. ఈ సంగీతిలో అభిదమ్మ పీటిక సంకలనం చేయబడింది. నాలుగవ బౌద్ధ సంగీతి కాశ్మీర్లో, వసుమిత్రుడి అధ్యక్షతన క్రీ.శ. 100వ సంవత్సరంలో జరిగింది. ఈ సంగీతిలో బౌద్ధులు మహాయాన, హీనయాన వాదులుగా విడిపోయారు.

ప్రశ్న 4.
జైన బౌద్ధ మతాల మధ్య భేదాలు.
జవాబు.
జైనమతం

1. మోక్షాన్ని చేరుకోవడంలో జైన మతం ఆచరణ సాధ్యం కాని విధంగా కఠినంగా చెప్పింది.
2. జైన మతం సాధారణ వ్యక్తులకు ప్రాధాన్యత ఇచ్చింది.
3. జైనమతం భారతదేశంలోనే ప్రచారం చేసుకొంది.
4. జైన మతం, వైదిక మతంలో భౌతిక తాత్విక వాదానికి ప్రాధాన్యత ఇచ్చింది.

బౌద్ధమతం

1. బౌద్ధమతం ఆచరణ యోగ్యంగా చెప్పింది.
2. బౌద్ధమతం సంఘానికి, సన్యాసులకు ప్రాధాన్యత. ఇచ్చింది.
3. బౌద్ధమతం విదేశాలకు వెళ్ళి భారతదేశంలో మాయమైంది.
4. బౌద్ధమతం అటువంటి చర్యలను నిరసించింది.

ప్రశ్న 5.
అజీవకులు.
జవాబు.
మక్కలి గోసలి దీని ప్రచారకుడు. ఇతడు నగ్నంగా తిరుగుతూ, తాగుతూ ఉండేవాడు. ఇతని విపరీత ధోరణి వల్ల ప్రజలు ఎక్కువగా చేరలేదు. ‘ఏదీ మానవుడి చేతిలో లేదు జరగాల్సింది జరిగి తీరుతుంది’ అని ఈ శాఖ వారి నమ్మకం. ఇతడు ఆత్మ ముందే నిర్ణయించబడి పునర్జన్మలలో చేరుతూ ఉంటుంది అని పేర్కొన్నాడు. వీరు ఒక సన్యాస వర్గంగా ఏర్పడి తమ మత ప్రచారం చేశారు. మక్కలి గోసలి గురువు పురాణ కశ్యపుడు. గోసలి పుట్టుకతో బానిస తరువాత కాలంలో బోధకుడయ్యాడు. ఇతడు హిందూ మతానికి చెందిన దేన్నీ చివరకు కర్మ సిద్ధాంతాన్ని కూడా ఒప్పుకోలేదు. అజితకేశకంబలి, పకుద కాత్యాయన ఈ మతశాఖలోని ఇతర బోధకులు.

ప్రశ్న 6.
చార్వాకులు.
జవాబు.
దేవతల గురువైన బృహస్పతి ఈ మతశాఖ స్థాపకుడుగా చెప్తారు. పాళి, సంస్కృత భాషల్లో ‘లోక’ అంటే ప్రపంచం, -ప్రజలు. లోకాయతులు భౌతిక వాదులు. తీవ్ర నాస్తికులు. వీరు ‘ఆత్మ’ సిద్ధాంతాన్ని ‘ఖండించారు. ప్రపంచంలోని ప్రతిదాని మీద వీరికి నమ్మకం ఉంటుంది. వీరి శాఖలో ప్రధాన ప్రచారకుడు చార్వాకుడు. అందువల్ల ఈ శాఖకు చార్వాక శాఖ అనే పేరు వచ్చింది. లోకాయతులు చెప్పిన వాస్తవిక భౌతికవాదమే చివరకు సామాన్య విజ్ఞానశాస్త్ర ఆవిర్భావానికి దారితీసింది.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
తీర్థంకరులు.
జవాబు.
జైనమత ప్రబోధకులను తీర్థంకరులంటారు. వీరు మొత్తం 24 మంది. మొదటి తీర్థంకరుడు ఋషభనాథుడు. 23వ తీర్థంకరుడు పార్శ్వనాథుడు, 24వ తీర్థంకరుడు వర్థమాన మహావీరుడు.

ప్రశ్న 2.
త్రిరత్నాలు.
జవాబు.
‘సమ్యక్ దర్శనం, సమ్యక్ జ్ఞానం, సమ్యక్ చరిత్ర’ అనేవి త్రిరత్నాలు. తీర్థంకరుల బోధనలోని శ్రద్ధే సమ్యక్ దర్శనం. వాటిలోని సత్యాన్ని గ్రహించడమే సమ్యక్ జ్ఞానం’. వాటిని పాటించటమే సమ్యక్ చరిత్ర.

ప్రశ్న 3.
సల్లేఖన వ్రతం.
జవాబు.
జైన మత ఆచారాలలో సల్లేఖన ఒకటి. కైవల్యాన్ని పొందటానికి స్వచ్ఛందంగా ఘన, ద్రవ పదార్థాలను క్రమేపి తగ్గించుకుంటూ చివరకు ఏమీ తీసుకోకుండా శరీరాన్ని త్యజించడం సల్లేఖన వ్రతం. ఈ విధంగా చేస్తూ శారీరక, మానసిక క్రియల నుంచి విముక్తి పొంది మోక్షాన్ని పొందవచ్చు అనేది వారి విశ్వాసం. మౌర్య చంద్రగుప్తుడు సల్లేఖన వ్రతం ఆదరించాడు.

ప్రశ్న 4.
సంబోధి.
జవాబు.
సన్యాసిగా మారిన తరువాత సిద్ధార్థుడు బ్రాహ్మణ గురువైన రుద్రాలి రామపుత్ర వద్ద సకల శాస్త్రాలు, వేదాంతం నేర్చుకొన్నాడు. అయితే ఇవి అతని ప్రశ్నలకు సమాధానం ఇవ్వలేకపోయాయి. తరువాత రాజగృహకు చేరుకొని కఠిన తపస్సు ఆచరించినప్పటికీ ఫలితం లేకపోయింది. ఈ విధంగా ఆరు సంవత్సరాల పాటు సంచార జీవితం గడుపుతూ, చివరకు గయ వద్ద అశ్వత్థ వృక్షఛాయలో 40 రోజులు ధ్యానం చేశాక, అతనికి జ్ఞానోదయమైంది. దీన్నే సంబోధి అంటారు. గౌతముడు బుద్ధుడయ్యాడు.

ప్రశ్న 5.
ఆర్య సత్యాలు.
జవాబు.

1. ప్రపంచం దుఃఖమయం (దుఃఖ)
2. దుఃఖానికి తృష్ణ (కోరిక) కారణం (సముదాయ)
3. కోరికను నిరోధిస్తే, దుఃఖం నశిస్తుంది (నిరోధ)
4. దానికి మార్గం ఉంది (అష్టాంగ మార్గ).

ప్రశ్న 6.
అష్టాంగ మార్గం.
జవాబు.
నిర్వాణము పొందడానికి మానవుడు తన నిత్య జీవితంలో ఈ అష్టాంగ మార్గాన్ని అనుసరించాలని బుద్ధుడు బోధించాడు.
అవి:

1. సరైన విశ్వాసము
2. సరైన జ్ఞానము
3. సరైన వాక్కు
4. సరైన క్రియ
5. సరైన జీవనము
6. సరైన ప్రయత్నం
7. సరైన ఆలోచన
8. సరైన ధ్యానం

అష్టాంగ మార్గం ద్వారా ప్రతి వ్యక్తి శీల సంపదను పెంపొందించుకొని జ్ఞాని కాగలడు. ఈ మార్గం అందరికీ అందుబాటులో ఉండుటచే దీనిని మధ్యేమార్గం అని అంటారు.

ప్రశ్న 7.
త్రిపీటకాలు.
జవాబు.
బుద్ధుని కాలం నుంచి రూపుదిద్దుకొన్న అసలు బౌద్ధసాహిత్యము – త్రిపీటకాలు, ఇవి పాళీ భాషలో రచించబడినది. సుత్త పీటకం – దీంట్లో బుద్ధుని బోధనలు ఉంటాయి. (ఆనందుడు రచించాడు)
వినయ పీటకం – దీంట్లో సంఘ నిర్మాణము, నియమ నిబంధనలు ఉంటాయి. (ఉపాలి రచించాడు) అభిదమ్మ పీటకం – దీంట్లో అధి భౌతికత, మనోవిజ్ఞాన శాస్త్రం (మొగలి పుత్త తిస్స).

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Commerce Study Material 6th Lesson Formation of a Company Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Commerce Study Material Chapter 6 Formation of a Company

Long Answer Questions

Question 1.
Explain the various steps involved in the formation of a company.
Answer:
A Joint Stock Company requires a number of legal formalities to be compiled with before it is brought into existence. The important steps in the formation of a company are given below:

1) Promotion: Promotion is the first stage in the formation of a company: It involves identification of a business opportunity and taking necessary steps to form a company, so that the practical shape can be given in exploiting the provided business opportunity. Promotion is considered as putting an idea into practice.

2) Incorporation or Registration of a company: Incorporated company is legally registered as per the the Indian Companies Act, 2013 or any latest amendments. Only after registration of the company and after getting certificate of incorporation, a company comes into existence. An Incorporated company gets Corporate Identify Number (CIN) from the registrar.

3) Capital Subscription: A public company is allowed to raise their funds from the public by issuing shares and debentures. But before that, it has to issue a prospectus for the public to subscribe to the capital of the company and undergo various other formalities.

4) Commencement of Business: It refers to a document required under the Company Act before a business can initiate its operations and public company can commence business only after obtaining a “Certificate of Commencement of Business”.

Question 2.
Explain the steps involved in incorporation or registration of a company?
Answer:
Introduction: A company being an artificial person comes into existence only after its registration with the Registrar of Companies. It is the legal process through which an exterprise obtains recognition as a separate legal entity. A Joint Stock Company, whether private limited or public limited must file all the necessary documents with the Registrar to obtain the Incorporation Certificate. With this Certificate, the company gets a status of legal entity.

Steps involved in Incorporation: Before getting a company registered, the following number of steps have to be taken up:
1) Application for Approval of name: For registration of a company, an application is to be submitted to the Registrar of Companies of the state and obtain the approval of name. A company may adopt any name which is not prohibited under the Emblems and Names Act, 1950. The Registrar is expected to approve the name within 14 days of the receipt of application. The proposed name must be registered within three months of the approved date.

2) Preparation of Memorandum of Association: It is the constitution of company which describes its objects, scope and the relationship with outside the world. This document must be carefully drafted, stamped and signed by seven members in case of a public company and two members in case of a private company. As per the new amendment of the act one member is enough to sign on Memorandum of Association in case of private company.

3) Preparation of Articles of Association: It is the document which contains rules and regulations relating to the internal management and also the capital structure of the business. A public limited company may not require to file its own Articles of Association, it may adopt model clauses prescribed in Table-A, Schedule-1 of the Act. A private company is required to submit its Articles and duly signed by the signatories.

4) Preparation of other documents: At the time of incorporation of a company the following documents are to be prepared and submitted to the Registrar of Companies.

• Consent of the first directors: Directors should give return consent in form no. 29 to the Registrar of Company.
• The Power of Attorney: Promoters should execute a Power of Attorney in favour of one of the promoters or an advocate who is to carry out the formalities required for registration.
• Notice of Registered Office: When the location of the registered office is finalized, prior to incorporation, the notice of it is to be filled. If not, with in 30 days of its registration it is to be submitted.
• Particulars of Directors: When a company by its Articles appoints any person to act as Director, Manager, Secretary – their particulars have to be filled within 30days along with the Memorandum of Association and Articles of Association of the company.

5. Statutory Declaration: A declaration that all the requirements under the companies Act have been complied within Form no. 1 is to be filled with the Registrar.

6. Payment of Registration fee: In addition to filing with the documents, the prescribed fees has to be paid towards registration of company.

7. Incorporation Certificate: If the Registrar is satisfied with all the statutory requirements stated above are complied with under the Act, issues a certificate called “Certificate of Incorporation”. With the receipt of this certificate, the company gets its recognition as a corporate body.

A private company can start its business as soon as it gets the incorporation certificate. But a public company should wait till it gets certificate of commencement of business to start the business.

Question 3.
What is Promotion? Explain the stages of Promotion.
Answer:
Meaning of Promotion: Promotion is the first stage in the formation of a company. It involves identification of a business opportunity or idea, analysis of its prospects, gathering the relevant information and taking steps to implement it. Promotion is considered as putting an idea into practice.

Definition: According to L.H. Haney – “Promotion is the process of organizing and planning the finance of a business enterprise under the corporate form.”

Stages of Promotion: There are 4 stages in promotion of a company.
They are 1) Discovery of an idea 2) Detailed investigation 3) Assembling the requirements 4) Financing proposition

1) Discovery of an Idea: The success of business depends on the selection of a business line. The promoter has to form an idea about the type of business, and its prospects. The promoter should analyse the strengths and weaknesses of the proposed idea, and develop the idea with the help of technical experts.

2) Detailed Investigation: At this stage various factors relating to the proposed business are to be studied from the practical point of view. The promoter shall estimate the total demand for the product, and then thinks of arranging finance. He also puts into consideration about the availability of labor machinery, raw material and cost structure of the product.

3) Assembling the Requirements: After making sure that the propostion is practical and profitable, the promoter proceeds to assemble the requirements like appointing directors, selecting the place for company, contacts the suppliers of raw materials, purchasing of machinery etc.

4) Financing Proposition: The promoter decides about the capital structure of the company. In this process, he determines how much share capital will be issued, type of shares and debentures to be issued, and the nature of loans, to be borrowed from financial institutions for a longer period.

Short Answer Questions

Question 1.
What are the functions of a promoter?
Answer:
Promoter: A promoter is a person who does the necessary preliminary work incidentally to the formation of a company. The first person who control a company’s affairs are its promoters. Promoter may be an individual, a firm, an association of persons, or a company. The promoter take lead for bringing men, money, material and machinery together for establishing an enterprise. When these things have been done, they hand over the control of the company to its directors, who are often the promoters themselves, under a different name.

Promoter performs the following functions:
Functions of a Promoter:

• A promoter conceives an idea for the setting up of a business.
• He / She makes preliminary investigation and ensures the future prospects of business.
• He / She brings together various individuals who agree to associate with him / her and share the business responsibilities.
• He / She prepares various documents and gets the company incorporated.
• Promoter raises the required finances and gets the company going.
• He gets into agreement to acquire and pertain assets for the company.

Question 2.
What are the types of promoters?
Answer:
A promoter is a person who does the necessary preliminary work incidentally to the formation of a company. The first person who control a company’s affairs are its promoters. Promoter may be an individual, a firm, an association of persons, or a company. The promoter take lead for bringing men, money, material and machinery together for establishing an enterprise. When these things have been done, they hand over the control of the company to its directors, who are often the promoters themselves, under a different name.

Types of Promoters:

• Professional Promoter: They are the promoters, specialized in promotion. It is their whole time occupation.
• Accidental Promoters: They are the promoters who are not specialists in company formation, but promote their own firms as entrepreneurs are known as accidental promoters.
• Financial Promoters: These are the promoters who float new enterprises during favorable conditions in the securities market.
• Technical Promoters: The promoters who promote new enterprises on the basis of their specialized knowledge and training in technical fields are called as technical promoters.
• Institutional Promoters: These are the promoters who provide technical, managerial, and financial assistance for the promotion of a company.
• Entrepreneur Promoters: These promoters are both promoters and entrepreneurs. They conceive the idea of a new business unit, do the ground work to establish it and may subsequently become a part of the management.

Very Short Answer Questions

Question 1.
What do you mean by promotion?
Answer:
1) The act of putting the ideas from paper to practice is called “Promotion”. Promotion is the first stage in the formation of a company which involves identification of business opportunity or idea, analysis of its prospects, gathering the relevant information and taking steps to implement.

2) According to L.H. Haney “Promotion is the process of organizing and planning the finance of business enterprise under the corporate form”.

Question 2.
Who is Promoter?
Answer:

• A person who does the necessary preliminary work incidentally to the formation of a company is called “Promoter”.
• Promoter may be an individual, a firm, an association of persons or a company.
• The promoter take lead of bringing men, money, material and machinery together for establishing an enterprise.

Question 3.
Who is Professional Promoter?
Answer:

• The promoters who are specialized in promotion of a company are called “Professional Promoters”.
• They are specialised in promotion. It is their whole time occupation.

Question 4.
Who is an Entrepreneur Promoter?
Answer:

• These are the promoters who establish the business and become a part of management in future.
• These promoters are both promoters and entrepreneurs. They conceive the idea of new business unit, do the groundwork to establish it and may subsequently a part of the management.

Question 5.
What is Capital Subscription?
Answer:

• The minimum capital that a company should subscribe for its commencement of business is called “Capital Subscription”. It is called a “Minimum Subscription”.
• A public company cannot commence business unless the minimum subscription as stated in the prospectus is subscribed.
• If a company does not receive 90% of the issue amount from the public as a subscription within 120 days, it has to be refunded the amount to the applicants within 10 days as per SEBI guidelines.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Commerce Study Material 5th Lesson Joint Stock Company Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Commerce Study Material Chapter 5 Joint Stock Company

Long Answer Questions

Question 1.
Define Joint Stock Company. Explain the features of a Joint Stock Company?
Answer:
Joint Stock Company Meaning: A Joint Stock Company is a voluntary association of persons formed for undertaking some big business activity. It is an artificial person established by law & can be dissolved by law.

The Companies Act, 2013 made several amendments to the companies Act, 1956. The latest amendment to the Act has been made in 2017 to the companies Act, 2013.

Definition:

• L.H. Haney defined as “A Joint Stock Company is a voluntary association of individuals for profit, having a capital divided into transferable shares, the ownership of which is the condition of membership”.
• As per the companies Act, 2013, “A company refers to an organization incorporated under the companies Act, 2013 or under any previous company law”.

Features of Joint Stock Company:
The following are the distinctive features of Joint Stock Company.
1) An artificial person created by law: A company is an artificial person created by law and existing only in contemplation of law. It is intangible and invisible legal person having no body and soul.

2) Separate legal entity: A company has an entity (i.e., existence) quite distinct (different) and independent of the existance of the members who constitute it. In other words a company has a separate legal entity entirely different form that of its members. It can make contracts, purchase and sell goods employ people and conduct any lawful business in its own name.

3) Formation: Generally a company is formed with the inititative group of members who are also known as promoters and comes into existence after preparation of several documents and compliance of several legal requirements be-force it starts its operation. A company comes into existence only when it is registered or incorporated under the Indian companies Act, 2013.

4) Common seal as a substitute for signature: As the company is not a natural person it cannot sign on its documents. The common seal with the name of the company engraved on it is therefore, used in place of signature. Any document having common seal and the signature of the officier is binding on the company. The secretary of the company is authorized to keep the seal under his safe custody.

5) Perpetual existance: A company has perpetual existence, once a company is formed, it continues for an unlimited period until it is legally dissolved. A company has a perpetual life and the death, lunacy, retirement or insolvency of its members (share holders) does not affect its existence.

6) Limited Liability of Members: The liability of a member of a company is limited to the extent of the amount of shares he holds. For example if Rishik holds one share of Rs. 10 and has paid Rs. 7 on that share, his liability would be limited only upto Rs. 3. Beyond this, he is not liable to pay anything towards the debts or losses of the company.

7) Transferability of shares: The members of the company are free to transfer or dispose the shares held by them to any persons as and when they like. But in case of private company, some restrictions are imposed for transferring shares.

8) Membership: To form a Joint Stock Company, a minimum of two (2) members are required in case of private limited company and seven(7) members in case of public limited company. The maximum limit is fifty (50) in case fo private limited company. There is no maximum limit on the no. of members in case of a public limited company.

9) Democratic Management: The day-to-day affairs of the company are managed by share holders elected representatives who are called as directors.

10) Women Director: As per the companies Act, 2013 implies that the board of specific companies should consist of atleast one women director in a public company.

Question 2.
Enumerate the classification of companies?
Answer:
Joint Stock Companies are classified based on different points of views. A brief description about each of them is as follows.

1) On the basis of formation:
a) Chartered Companies: A chartered company is an association with investors (or) shareholders and incorporated and granted rights by royal charter for the purpose of trade, exploration and colonization. These companies do not exist in India. Example of such type of corporation are Bank of England (1694), East India Company (1600) etc.

b) Statutory Companies: A company may be incorporated by means of a special Act of the parliament or any state legislature. Such companies are called statutory companies.
Example: Railways, Water works, Electricity generation, Reserve Bank of India etc.

c) Registered Companies: Companies registered under the companies Act, 2013 are called registered companies. Such companies come into existence when they are registered under the company Act and a certificate of incorporation is granted to them by the registrar.

2) On the basis of public interest:
a) Private company: A private company is a very suitable form for carrying on the business of family and small concerns as registered under the companies Act. According to section 2(68) of companies Act, 2013 defines private companies as, “Those companies whose Articles of Association restrict the transferability of shares and prevent the public at large from subscribing to them.

The following are the features of a public company:

• The minimum paid up capital is Rs. 1,00,000.
• The minimum number of members is two.
• The maximum number of members is fifty.
• It is prohibited from issue of shares to the public.
• It is prohibited from transfer of shares.

The private companies have to follow all these conditions noted above. It is compulsory for these companies to write “Private Limited” after their names.

According to companies Act, 2013 the private companies can be divided into 2 types.
i) Small Company: According to section 2(85) of Indian companies Act, 2013, a small company is a company other than public company. It consists of the following features.

• It has a share capital does not exceeding Rs. 50 lakhs. In case of higher amount (if any prescribed) it should not exceed Rs. 5 crores.
• Its turnover does not exceed Rs. 2 crore. In case of higher amount (if any prescribed) it should not exceed Rs. 20 crore.

ii) One person company: As per the Companies Act, 2013, “One Person Company (OPC) means a company which has only one person as member”. This is a company in which only one man holds practically the whole of the share capital of the company. In order to meet the requirement of minimum number of members, some dummy members who mostly may be his family members or his relation or friends hold just 1 or 2 shares each.

b) Public Company: It is suitable form of company for carrying on the business at large scale involving huge amount of capital. As per the provisions of the companies Act, 2013 a public company in one which has the following features:

• The minimum paid up capital is 5,00,000.
• The minimum number of members is seven.
• The maximum number of members is unlimited.

Public company must use the word “Ltd” as part of its name.
Example: Steel Authority of India Limited, Reliance Industries Limited etc.

3) On this basis of ownership:
a) Government Company: Any company in which more than 51% of paid up share capital is held either by the central Government or any state Government or both Governments or partly by the central government and partly by one or more state governments is known as Government company.
Ex: State Trading Corporation of India Ltd. And minerals and Metals Trading Corporation India Ltd., BHEL, ONGC, etc.

b) Non-Government Company: All other companies except the government companies are called non-government companies.

4) On the basis of Liability:
a) Companies limited by shares: A company having the liability of its members limited by the memorandum to the value of shares held by them is called a company limited by shares.

b) Companies limited by guarantee: A company having the liability of its member limited by its memorandum to such amount as the members may respectively undertake to contribute to the assets of the company.

c) Unlimited Companies: The members of these companies can be called upon to pay from their private assets to satisfy the liabilities in the event of winding up of the company.

5) On the basis of Control:
a) Holding Company: Where one company controls the management for another company the controlling company is called ‘Holding Company’.
For example: If company A holds more than 51% of paid up share capital of company B, the company A is called holding company.

b) Subsidiary company: Where one company controls the management of another company so controlled is called subsidiary company. For example if company A holds more than 51% of paid up share capital of company B, the company B is called subsidiary company.

6) On the basis of Nationality:
a) Indian Company: A company registered in India having place of business in India is called Indian company. It may be a private (or) public company.

b) Foreign Company: It is a company incorporated outside India and having place of business in India.

7) On the basis of Area:
a) National Company: Such companies continue their operations within the boundaries of the country in which they are registered are national companies.

b) Multi-national Company: Such companies which extend the areas of their operations beyond the country in which they are registered are multi national companies or international companies.

8) On the basis of commencement of business:
a) Dormant Company: It is a company which does not carry any accounting transaction for a period of two years.

b) Defunct Company: A company who has no assets and no liabilities and failed to commence business within one year of its incorporation such company is a defunct company.

Question 3.
Differentiate between a private company and a public company?
Answer:
Differences between private company and public company:

Question 4.
Explain in detail the advantages of a Joint Stock Company?
Answer:
Advantages of a Joint Stock Company:
1) Limited Liability: Shareholders of a company are liable only to the extent of the face value of shares held by them. Their private company cannot be attached to pay the debts of the company. Thus the risk is limited and known.

2) Large financial resources: Company form of organization enables of mobilise huge financial resources. The company collects funds in the form of shares and small de-nominations so that people with small means can also buy them. Benefits of Limited Liability and transferability of shares attract investors.

3) Continuity of existence: A company is an artificial person created by law and possesses independent legal status. It is not affected by the deadth, Insolvency etc., of its members. Thus a company exists irrespective of its members entry, change or exit.

4) Benefits of Large Scale Operations: The Joint Stock Company is the only form of business organization which can provide capital for large scale operations. It result in large scale production which consequently lead to increase inefficiency and reduction in cost of operation.

5) Liquidity: The transferability of shares acts as an added incentive to investors. The shares of a public company can buy shares when they have money. The prospective investors can invest and convert shares into cash whenever they need money.

6) Research and development: A company can generally invests a lot of money on research and development for improved processes of production, designing and innovating new products, improving quality of product, new ways of training its staff, etc.

7) Tax benefits: Although the companies are required to pay tax at high rate, in effect, their tax burden is low as they enjoy many tax exemptions under Income Tax Act.

8) Employment opportunities: A company generators or creates employment to large number of people. Thus, improving the standard of living of an individual and country as a whole.

Question 5.
Analyse the disadvantages of a Joint Stock Company?
Answer:
The following are the disadvantages of Joint Stock Company:
1) Too many legal formation: Promotion of a company is not an easy task. There are so many legal formalities are to be compiled with. Large sum of money is to be spent.

2) Lack of motivation: A company is managed by Board of Directors and paid officials. They do not have share in profits. They do not have any incentive to work hard.

3) Delay in decisions: Quick decisions cannot be taken as all important decisions are taken either by the Board of Directors or referred to the general house.

4) Economic oligarchy: The management of company is supposed to carried on according to the collective will of its members. But, there is rule by few often the directors try to misled the members and manipulate voting power to maintain their control.

5) Fradulent (corrupt) management: In companies, there is often danger of fraud and misuse of property by dishonest management. Unscrupulous persons may manipulate annual accounts to show artificial profits or losses for their personal gain.

6) Excessive government control: At every stage, in the management of the company several legal provisions have to be followed and reports to be filled. A lot of time and money is wasted.

7) Unhealthy speculation: As the liability of the shareholders is limited, the management is tempted to get into speculative activities.

Short Answer Questions

Question 1.
Explain any five advantages of a Joint Stock Company?
Answer:
Advantages of a Joint Stock Company:
1) Limited Liability: Shareholders of a company are liable only to the extent of the face value of shares held by them. Their private company cannot be attached to pay the debts of the company. Thus the risk is limited and known.

2) Large financial resources: Company form of organization enables of mobilise huge financial resources. The company collects funds in the form of shares and small de-nominations so that people with small means can also buy them. Benefits of Limited Liability and transferability of shares attract investors.

3) Continuity of existence: A company is an artificial person created by law and possesses independent legal status. It is not affected by the deadth, Insolvency etc., of its members. Thus a company exists irrespective of its members entry, change or exit.

4) Benefits of Large Scale Operations: The Joint Stock Company is the only form of business organization which can provide capital for large scale operations. It result in large scale production which consequently lead to increase inefficiency and reduction in cost of operation.

5) Liquidity: The transferability of shares acts as an added incentive to investors. The shares of a public company can buy shares when they have money. The prospective investors can invest and convert shares into cash whenever they need money.

Question 2.
Explain any five disadvantages of a Joint Stock Company?
Answer:
The following are the disadvantages of Joint Stock Company:
1) Too many legal formation: Promotion of a company is not an easy task. There are so many legal formalities are to be compiled with. Large sum of money is to be spent.

2) Lack of motivation: A company is managed by Board of Directors and paid officials. They do not have share in profits. They do not have any incentive to work hard.

3) Delay in decisions: Quick decisions cannot be taken as all important decisions are taken either by the Board of Directors or referred to the general house.

4) Economic oligarchy: The management of company is supposed to carried on according to the collective will of its members. But, there is rule by few often the directors try to misled the members and manipulate voting power to maintain their control.

5) Fradulent (corrupt) management: In companies, there is often danger of fraud and misuse of property by dishonest management. Unscrupulous persons may manipulate annual accounts to show artificial profits or losses for their personal gain.

Question 3.
What are the features of a private company?
Answer:
Private Company: A private company is a very suitable form of carrying on the business of family and small concerns as registered under the Companies Act.

According to section 2(68) of Companies Act, 2013 defines private companies as, “Those Companies whose Articles of Association restrict the transferability of shares and prevent the public at large from subscribing to them.

The following are the features of a private company:

• The minimum paid up capital in Rs. 1,00,000.
• The minimum number of members is two.
• The maximum number of members is fifty.
• It is prohibited from issue of shares to the public.
• It is prohibited from transfer of shares.

The private companies have to follow all these conditions noted above. It is compulsory for these companies to write “Private Limited” after their names.

Very Short Answer Questions

Question 1.
Define company as per companies Act, 2013.
Answer:
Definition:
1) L.H. Haney defined as “A Joint Stock Company is a voluntary association of individuals for profit, having a capital divided into transferable shares, the ownership of which is the condition of membership”.

2) As per the companies Act, 2013, “A company refers to an organization incorporated under the companies Act, 2013 or under any previous company law”.

Question 2.
What is meant by perpetual existence?
Answer:
Perpetual existence:

• A company has perpetual existence. Once a company is formed, it continues for an unlimited period until it is legally dissolved.
• A company has a perpetual life and the death, lunacy, retirement or insolvency of its members does not affect its existence.

Question 3.
What is a small company?
Answer:
Small company:
According to section 2(85) of Indian companies Act, 2013, a small company is a com-pany other than public company. It consists of the following features.

• It has a share capital does not exceeding Rs. 50 lakhs. In case of higher amount (if any prescribed) it should not exceed Rs. 5 crores.
• It turnover does not exceed Rs. 2 crore. In case of higher amount (if any prescribed) it should not exceed Rs. 20 crore.

Question 4.
What is a one person company?
Answer:
One person company:

• As per the companies Act, 2013, “One Person Company (OPC) means a company which has only one person as member.” This is a company in which only one man holds practically the whole of the share capital of the company.
• In order to meet the requirement of minimum number of members, some dummy members who mostly may be his family member or his relation or friends hold just 1 or 2 shares each.

Question 5.
What is a Government company?
Answer:
Government company: Any company in which more than 51% of paid up share capital is held either by the central Government or any state government or both governments or partly by the central government and partly by one or more state governments is known as Government company.

Example: State Trading Corporation of India Ltd. And Minerals and Metals Trading Corporation India Ltd, BHEL, ONGC etc.

Question 6.
What is a Holding Company?
Answer:
Holding Company:

• Where one company controls the management for another company, the controlling company is called ‘Holding Company’.
• For example if company A holds more than 51% of paid up share capital of company B, the company A is called as holding company.

Question 7.
What is a Dormant Company?
Answer:
Dormant Company: A company which does not carry any accounting transaction for a period of two years. Such company can apply to registrar of companies for calling or declaring it as a “Dormant Company”.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year History Study Material 2nd Lesson సింధూ నాగరికత, వేద సంస్కృతి Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year History Study Material 2nd Lesson సింధూ నాగరికత, వేద సంస్కృతి

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
సింధూ నాగరికత (హరప్పా నాగరికత) ముఖ్య లక్షణాలు రాయండి.
జవాబు.
హరప్పా నాగరికత ప్రపంచంలోని ప్రాచీన నాగరికతలైన మెసపటేమియా(ఇరాక్), ఈజిప్టకు సమకాలీనమైనది. వారికంటే ఉన్నతమైనది. వారి సంస్కృతిలోని ప్రధానాంశాలు.
హరప్పా లిపి : హరప్పా లిపి తొలిసారిగా క్రీ.శ. 1853లో గుర్తించారు. అయితే ఇంత వరకు దానిని ఎవరూ చదవలేకపోయారు. హరప్పా లిపి ‘చిత్రలిపి’ విభిన్న చిత్రాల రూపంలో ఉంది. కొందరు ఇది ద్రవిడమని, ఇంకొందరు ప్రోటోద్రవిడియన్ అని, సంస్కృతం అని భిన్నాభిప్రాయాలు వ్యక్తం చేశారు. హరప్పా లిపిని చదవలేకపోవడం వలన వారు సాహిత్యానికి చేసిన సేవను, వారి ఆలోచనలను తెలుసుకోలేకపోతున్నారు.

నగర నిర్మాణ పద్ధతి : హరప్పా నాగరికత నగర నాగరికతకు ప్రసిద్ధి చెందింది. హరప్పా మొహంజోదారో నగరాల్లోని వీధులు ఉత్తరం నుంచి దక్షిణానికి ఉపవీధులను తూర్పు నుంచి పడమరకు ఒక క్రమ పద్ధతి గల ‘గ్రిడ్ పద్ధతి’లో నిర్మించారు. రహదారి సూత్రాలకనుగుణంగా విశాలమైన రహదారులు ఏర్పాటు చేసుకున్నారు.

భూగర్భ మురుగునీటి కాలువలు : ఇది హరప్పా నాగరికత యొక్క ప్రత్యేకాంశం. ప్రతి ఇంటి నుంచి మురికినీరు వీధుల్లోని భూగర్భ మురుగు కాలువలలోకి చేరేవి. ఇది నేటి ఆధునిక కాలంలోని డ్రైనేజి వ్యవస్థకు ధీటుగా ఉన్న వ్యవస్థ. ఈ మురుగునీరు అంతా ఊరి చివరకు నదిలో కలిపేవారు.

కాల్చిన ఇటుకలు : వీరు ఇటుకల తయారీలో సిద్ధహస్తులు. ఇటుకల తయారీలో మట్టిని వాడారు. స్నానపు గదులు, బావులు వంటి వాటికి ‘L’ ఆకారంలో ఉండే ఇటుకలను వాడారు. కాల్చిన ఇటుకలు తయారు చేయడం వారి సాంకేతిక ఉన్నతికి సూచిస్తుంది.

రాజకీయ వ్యవస్థ : హరప్పాలో దొరికిన ఆధారాలతో నాటి ప్రభుత్వాన్ని గురించి కాని, నాటి పాలనావ్యవస్థ గురించి స్పష్టమైన సమాచారం లభించలేదు.
వ్యవసాయం : గోధుమలు, బార్లీ, బఠాణీలు, నువ్వులు, ఆవాలు హరప్పా ప్రజల ఆహార పంటలు. లోథాల్, రంగపూర్లో వరి పండించినట్లు తెలుస్తోంది. పత్తిని తొలిసారిగా పండించింది హరప్పావాసులే.

వ్యాపారం : నాడు స్వదేశీ, విదేశీ వ్యాపారాలు సాగాయి. ఆఫ్ఘనిస్తాన్ నుంచి వెండిని, కర్నాటకలోని కోలార్ గనుల నుంచి బంగారాన్ని, రాజస్థాన్లోని భేత్రి గనుల నుంచి రాగిని దిగుమతి చేసుకొనేవారు. వ్యాపార లావాదేవీలు వస్తుమార్పిడిలో సాగేవి.

ప్రశ్న 2.
సింధు నగర ప్రణాళికల గురించి చర్చించండి.
జవాబు.
నగరాలు, పట్టణాలు అభివృద్ధి చెందడమనేది హరప్పా నాగరికతలోని ప్రధాన అంశం. మిగులు వ్యవసాయ ఉత్పత్తుల వల్లనే నగరీకరణ సాధ్యమవుతుంది. మొహంజోదారో, హరప్పా, చన్హుదారో, లోథాల్ ఇతర నగరాలు మన దేశంలో తొలి పట్టణీకరణకు అద్దంపడుతున్నాయి. సింధూ నాగరికతలో నగర నిర్మాణం అనేది ఒక ప్రత్యేకమైన అంశంగా చెప్పవచ్చు. స్వల్ప తేడాలున్నప్పటికీ, సింధూ నాగరికత ప్రధాన నగరాలలో దాదాపుగా ఒకే రకమైన నగర నిర్మాణ పద్ధతులను చేపట్టారు.

కోట ప్రాంతం : హరప్పా, మొహంజోదారోలోని కట్టడాలు పెద్దగా, ఆకర్షణీయంగా ఉన్నాయి. వారి నగర ప్రణాళిక ద్వారా, నాటి నగర జీవితాన్ని గురించి కచ్చితమైన అభిప్రాయాలు ఏర్పరచుకొనేందుకు వీలవుతుంది. ఈ రెండు నగరాల్లోనూ, పశ్చిమ దిశలో కోటలు, ప్రహరీలు ఉన్నాయి. కోటలు పశ్చిమంవైపు ద్వారం కలిగి ఉండేవి. ఇవి విపత్కర సమయాల్లో ప్రజలకు రక్షణ కల్పించేవి. మిగతా సమయాల్లో సామాజిక కేంద్రాలుగా ఇవి ఉపయోగపడేవి. తవ్వకాల్లో బయల్పడిన ఈ పెద్ద కోటలవల్ల నాడు కేంద్రీకృత పరిపాలనా వ్యవస్థ ఉన్నట్లుగా భావించవచ్చు. ప్రముఖ ప్రజాసంబంధిత కట్టడాలు కోట లోపల ఉన్నాయి. ఈ రెండు నగరాల్లో కోటకు దిగువ ప్రాంతంలో తూర్పు వైపున నివాస ప్రాంతముంది. హరప్పాలోని కోట 1400 అడుగుల పొడవు 600 అడుగుల వెడల్పుతో 40 అడుగుల ఎత్తును కలిగి ఉంది. కోట గోడ పునాదుల వద్ద 45 అడుగుల వెడల్పు మేర ఇటుకలను ఉపయోగించారు. మొహంజోదారోలోని కోట పెద్ద భవనాలను కలిగి ఉంది. కొలతల్లో తేడా ఉన్నప్పటికీ మిగతా సింధూ నగరాల్లో కూడా ఇలాంటి కోట నిర్మాణ ప్రాంతాలనే చూడవచ్చు. కాలీబంగన్లో హరప్పా వలే, కోట దిగువన నివాస ప్రాంతం ఉంది. అయితే చన్హుదారోలో మాత్రం కోట లేదు.

హరప్పా, మొహంజోదారో నగరాల్లోని ప్రధాన వీధులు ఉత్తరం నుంచి దక్షిణానికి, వాటికి అనుబంధంగా ఉప వీధులను తూర్పు నుంచి పడమరకు నిర్మించారు. మొహంజోదారో, హరప్పా నగరాల్లో ఒక క్రమ పద్ధతిగల గ్రిడ్ పద్ధతిలో రహదారులను నిర్మించారు. రహదారి సూత్రాల మేరకు వాహనాలు సులభంగా తిరిగేందుకు వీలుగా రహదారులను నిర్మించారు. పశ్చిమ కూడలి ప్రాంతం తప్ప మిగతా అంతా ప్రత్యేక నివాసాలుగా ఏర్పాటుచేశారు. ఒకే పరిమాణం గల ఇటుకలను భవన నిర్మాణంలో ఉపయోగించారు. నిర్మాణాల్లో రాయి, చెక్క కూడా ఉపయోగించడమైంది. లోతట్టు ప్రాంతాల్లో ఎత్తైన వేదికలపైన నిర్మాణాలు చేశారు.

మురుగు నీటి కాలుకలు : హరప్పా నాగరికత నగర ప్రత్యేకత మురుగు నీటి కాలువల నిర్మాణం. హరప్పా సంస్కృతిలోని అన్ని నగరాలు, పట్టణాల్లో చిన్న, పెద్ద గృహాలు ప్రహరీలు, స్నానపు గదులు కలిగి ఉండేవి. ఇంట్లో ఉపయోగించిన మురుగు నీరు వీధుల్లో రహదారి పక్కన ఉన్న మురుగు కాలువకు చేరేది. ఇవి భూగర్భ మురుగు కాలువలు. వీటి మధ్యలో అక్కడక్కడా శుభ్రపరిచేందుకు మనిషి దూరేందుకు వీలుగా రంధ్రాలు ఉండేవి. వీటిపైన మూతలను ఏర్పాటు చేశారు. వీటిని బట్టి హరప్పా వాసులు పరిశుభ్రత విషయంలో గొప్ప పరిణతికలవారని చెప్పవచ్చు.

ఇటుకల తయారీలో వీరు సిద్ధహస్తులు. ఇటుకల తయారీకి మట్టిని ఉపయోగించారు. ఇటుకల తయారీ కోసం 1 : 2 : 4 నిష్పత్తుల్లో ఉన్న అచ్చులను ఉపయోగించారు. హరప్పా మరియు మొహంజోదారో ప్రాంతాల్లో కలప సమృద్ధిగా దొరకడంతో అక్కడ కాల్చిన ఇటుకలను భారీ స్థాయిలో వినియోగించారు. స్నానపు గదులు, బావిచుట్టూ ఉండే కాలువలకు ‘L’ ఆకారంలో ఉండే ఇటుకలను వాడారు. ఎక్కువ అంతస్తులు ఉన్న గృహాల్లో నిలువు మురుగు నీటి గొట్టాలను ఏర్పాటు చేశారు. స్నానాల గదులను వీధులకు ఆనుకొని నిర్మించారు. మొత్తం మీద సింధూ నగర నిర్మాణాల గురించి, ఒక సామాన్య పరిశీలకుడిని కూడా మెప్పించే విషయం. నాటి ప్రజలు పౌర, ప్రజా సంబంధ పారిశుద్ధ్య అంశాలపై చూపిన శ్రద్ధ, ప్రాధాన్యతలే.

మహా స్నానవాటిక : మొహంజోదారోలోని నిర్మాణాల్లో ‘మహా స్నానవాటిక’ ప్రధానమైంది. ఇది కోటలోపల ఉంది. ఇది గొప్ప నిర్మాణ కౌశల్యానికి నిదర్శనం. ఇది 11.88 × 7.01 మీటర్ల పొడవు, వెడల్పులను 2.4 మీటర్ల లోతును కలిగి ఉంది. కొలనుకు చుట్టూ మెట్ల మార్గం ఉంది. చుట్టూ దుస్తులు మార్చుకొనేందుకు గదులు ఉన్నాయి. స్నానవాటిక అడుగు భాగం కాల్చిన ఇటుకలతో నిర్మించబడింది. గదుల వెనక వైపున ఉన్న బావి నుంచి నీరు స్నానవాటికలోకి చేరేందుకు, ఉపయోగించిన నీరు మురుగు కాలువలోకి వెళ్ళేందుకు మార్గాలను ఏర్పాటు చేశారు. ప్రజావసరాల కోసం లేక మత అవసరాల కోసం ఉపయోగించేందుకు ఈ స్నానవాటికను నిర్మించారో కచ్చితంగా చెప్పలేం.

ప్రశ్న 3.
సింధు నాగరికత కాలంనాటి సామాజిక, ఆర్థిక, మతపరిస్థితులను వివరించండి.
జవాబు.
సామాజిక పరిస్థితులు: సింధూ నాగరికత జాతి నిర్మాతలు ఎవరనే విషయమై చరిత్రకారులు వివిధ రకాల అభిప్రాయాలను వెలిబుచ్చారు. సింధూ ప్రజల కంకాళాల (పుర్రెలు) శాస్త్రీయ పరిశోధన వల్ల సింధు ప్రజల్లో నాలుగు జాతులు ఉండేవని తెలుస్తుంది. 1. ప్రోటో-ఆస్ట్రలాయిడ్స్, 2. మెడిటరేనియన్, 3. మంగోలాయిడ్స్, 4. ‘ఆల్పైన్. ఆచార్య భాష్యం అభిప్రాయం ప్రకారం తొలుత ప్రోటో ఆస్ట్రలాయిడ్ వారు ఉండేవారు. తరువాత మెడిటరేనియన్ వారు వచ్చి చేరడంతో నాగరికతా లక్షణాలు ప్రారంభమయ్యాయి. క్రమంగా మెడిటరేనియన్లు వివిధ ప్రాంతాలకు విస్తరించి స్థానిక జాతులతో కలిసిపోవడంతో ద్రవిడ జాతి ఆవిర్భవించింది. సింధూ ప్రజల మతం, సంస్కృతీ లక్షణాలు ద్రావిడుల మత లక్షణాలను పోలి ఉండటం వల్ల సింధు ప్రజలు ద్రావిడులుగా పేర్కొనబడుతూ ఉన్నారు. సింధు ప్రజలు టర్కో ఇరానియన్లు అనీ, ద్రావిడ భాష అయిన ‘బ్రాహుయ్’ మాట్లాడారని కొందరు చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడ్డారు.

సింధూ నాగరికత ప్రధాన లక్షణం పట్టణీకరణ. అయినప్పటికీ గ్రామీణ ప్రాంతాలు కూడా సామాజిక, సాంస్కృతిక అభివృద్ధిలో పాలుపంచుకొన్నాయి. ధనవంతులు, ప్రభావశీలురు పెద్ద భవనాల్లో నివసించేవారనీ, మిగిలిన వారు చిన్న ఇళ్ళలో నూ, కార్మికులు ఒకే గదిలో నివాసం ఉన్నట్లు పురావస్తు ఆధారాలు తెలియచేస్తున్నాయి. వీరు ప్రధానంగా గోధుమ, పాలు, పండ్లు, కూరగాయలను ఆహారంగా తీసుకొనేవారు. వీటితోపాటుగా చేపలు, మాంసాహారం కూడా తీసుకొనేవారు. తవ్వకాల్లో బయటపడిన మేకలు, జింకలు, దున్నపోతులు, పందులు, తాబేళ్ల అవశేషాలు ఈ వాదనకు బలం చేకూరుస్తున్నాయి. నాటి జంతుబలుల ఆచారాన్ని మనం గమనించవచ్చు. అలాగే కోళ్ల పందెంను చిత్రించిన ఒక ముద్రిక కూడా దొరికింది.

పత్తిని పండించి, వస్త్రాలను నేసుకొనేవారు. వారి ఆభరణాలు ఇప్పటికీ చెప్పుకోదగిన రీతిలో తయారు చేయబడ్డాయి. బంగారం, వెండి, కంచు, ముత్యాలు, స్టియటైట్ మరియు బంకమట్టితో వీటిని తయారు చేసేవారు. వడ్డాణం, గాజులు, చెవి కమ్మలు, దండలు మొదలగు వివిధ రకాల ఆభరణాలను స్త్రీలు ధరించేవారు. ఇలాగే గృహాలంకరణ కోసం మరియు చిన్న పిల్లల ఆటల కోసం రకరకాల మట్టి బొమ్మలు తయారు చేసేవారు.

ఆర్థిక పరిస్థితులు : సింధూ నాగరికత ఆర్థిక వ్యవస్థ ప్రధానంగా వ్యవసాయం మరియు వ్యాపారంపైనే ఆధారపడింది. వీరు విరివిగా వ్యవసాయం చేశారు. సింధూ గ్రామాలు ఎక్కువభాగం నదీ పరీవాహక ప్రాంతాల్లో ఉండి ఆహారధాన్యాలను సమృద్ధిగా పండించాయి. గ్రామస్థులు తమ అవసరాలకే కాకుండా వృత్తి పనివారు, వ్యాపారులు వంటి పట్టణాల్లో నివసించేవారి అవసరాలు తీర్చేందుకు కూడా కష్టపడి పనిచేసేవారు.

మత పరిస్థితులు : హరప్పా కాలంనాటి మత విశ్వాసాలు, ఆచారాలు తెలుసుకొనేందుకు కేవలం ఆ కాలంలో లభ్యమైన ముద్రికలు, టెర్రాకోట బొమ్మలు ఉపయోగపడుతూ ఉన్నాయి. వీటిపై చెక్కిన అమ్మతల్లి, పశుపతినాథుడు, జంతువులు మరియు వృక్షాలు తదనంతర కాలంలోని హిందూ మత విశ్వాసాలకు దగ్గరగా ఉన్నాయి. సింధూ సమాజపు మత విశ్వాసాల్లో అమ్మతల్లి ఆరాధన అనేది బాగా ప్రసిద్ధి చెందింది. తవ్వకాల్లో నగ్నంగా ఉన్న స్త్రీ మూర్తుల విగ్రహాలు చాలా వరకు లభించాయి. సింధూకాలంలో బాగా చెప్పుకోదగిన పురుష దేవత పశుపతినాథుడు లేదా పశువులను రక్షించే దేవత. ఇతనికి సంబంధించిన ప్రతిమలు ముద్రికలపై చెక్కబడ్డాయి. ఆధునిక శివునికి ఇతనికి దగ్గరి పోలికలు ఉన్నాయి. ఈ దేవుడికి కొమ్ములు ఉన్న మూడు తలలు ఉన్నాయి. ఈ కాలం నాటి ప్రజలు అగ్నిని పూజించినట్లుగా తెలిపే ఆధారాలు కాలీబంగన్, లోథాల్లో లభించాయి. ఇక్కడ దొరికిన యజ్ఞవేదికలు, ఇతర చిన్న వస్తువులు తప్ప, సింధూ కాలంలో దేవాలయాలు కానీ ఇతర ఆరాధన ప్రదేశాలు కానీ మనకు ఎక్కడా లభ్యం కాలేదు. వ్యవసాయాధారిత సమాజం కాబట్టి వారు ఎద్దులు, కోడెలు, పాములు, వృక్షాలను కూడా పూజించేవారు. “జంతు బలుల ఆచారం సమాజంలో ఎక్కువగా ఉన్నట్లు తెలుస్తోంది.

ఇదే కాకుండా ముఖ్యంగా మరణానంతర జీవితంలో విశ్వాసాలు కూడా ఉన్నాయి.

ప్రశ్న 4.
తొలివేదకాలంనాటి రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, మతపరిస్థితులను వివరించండి.
జవాబు.
క్రీ.పూ. 1500-1000 వరకు గల కాలాన్ని తొలివేద నాగరికతా కాలం అంటారు. తొ- ప్రాంతమైన ‘సప్త సింధు’ ప్రాంతంలో నివసించారు. సింధు, జీలం (నితస్తా), చీనాబ్, రావి, బియాస్, సట్లేజ్, సరస్వతి అనేవి ఏడు నదులు. ఈ ప్రాంతంలో ఋగ్వేద ఆర్యులు నివసించేవారు.

ఈ ఆర్యులు తరచు యుద్ధాలలో మునిగితేలేవారు. ఆర్యులు దాసదాస్యులతో యుద్ధాలు చేశారని కొందరు చరిత్రకారుల భావన. కొన్నిసార్లు తమలో తాము కలహించుకునేవారు. భరత పాలక వర్గాన్ని పదిమంది రాజులు ప్రధానంగా వ్యతిరేకించారు. అప్పుడు జరిగిందే దశరాజ యుద్ధం. ఈ యుద్ధంలో సుధా అనే భరతరాజు విజయం సాధించాడు. ఈ భరతులు, పురులతో కలిసి ‘కురులు’ అనే నూతన పాలకవర్గంగా రూపొందారు.

తొలి వేదకాలం నాటి రాజకీయ వ్యవస్థ : వేదకాలంనాటి ఆర్యులు రాజ్యాలవలెకాక తెగలుగా ఏర్పడ్డారు. తెగ నాయకుడిని రాజన్ అని పిలిచేవారు. రాజు స్వేచ్ఛను సభ, సమితి అడ్డుకొనేవి. ఈ రెండు ప్రజాసభల అనుమతి లేనిదే రాజన్ అధికారం స్వీకరించలేడు. కొన్ని రాజ్యాల్లో వంశపారంపర్య పాలన ఉండేదికాదు. రాజన్కు పురోహితుడు, సేనాని పాలనలో సహకరించేవారు.

తొలి వేద ఆర్థిక వ్యవస్థ : ఆర్యుల కాలంనాటి కంచులోహ పనివారు తయారుచేసిన వివిధ పనిముట్లు, ఆయుధాలు, హరప్పా కాలానికంటే గొప్పవిగా పేరుపొందాయి. ఋగ్వేదం కంచులోహ పనివారు, వడ్రంగి, రథాలను తయారు చేసే వారిని ప్రశంసించింది.

ఆర్యుల ఆర్థిక వ్యవస్థ వ్యవసాయం, పశువుల పాలనతో కూడిన సంయుక్త వ్యవస్థ. ఆర్థిక వ్యవస్థలో పశువులు ప్రధాన పాత్ర పోషించాయి. పశువులను వ్యాపారంలో మారకంగా కూడా ఉపయోగించారు. మనిషి విలువ వంద గోవులతో సమానం. వారి జీవన విధానంలో గుర్రాలు ప్రధాన పాత్ర పోషించాయి. వారు వ్యవసాయానికి సంబంధించిన గొప్ప పరిజ్ఞానం సంపాదించారు.

తొలి వేద కాలం నాటి సమాజం : వేదకాలం నాటి సమాజంలో పితృస్వామ్య వ్యవస్థ అమల్లో ఉండేది. కుటుంబ పెద్దను గృహపతి అనేవారు. సమాజంలో ఏకభార్యత్వం అమల్లో ఉండేది. స్త్రీలు, పురుషుడితో సమానంగా అనేక కార్యక్రమాలలో పాల్గొనేవారు. స్త్రీలకు ప్రజాసభలైన సభ, సమితిల్లో సభ్యత్వం ఉండేది. బాల్యవివాహాలు, సతీసహగమనం వంటివి ఋగ్వేద కాలంలో అమలులో లేవు.

స్త్రీ, పురుషులు నూలు, ఉన్ని దుస్తులు ధరించేవారు. వివిధ రకాల ఆభరణాలు ధరించేవారు. గోధుమ, బార్లీ, పాలు, పాల ఉత్పత్తులు, కూరగాయలు, పండ్లు వంటివి వీరి ప్రధాన ఆహారం. ఆవు మాంసం భుజించడం నిషేధింపబడింది. రథాల పోటీ, గుర్రపు స్వారీ, పాచికలు, సంగీతం, నాట్యం ప్రజలకు వినోదాలు.

వర్ణవ్యవస్థ ; ‘వర్ణం’ అనే పదానికి రంగు, అక్షరం అనే అర్థాలున్నాయి. ఆర్యుల చేతిలో ఓడిపోయిన దాసదాస్యులు బానిసలుగా, శూద్రులుగా చూడబడ్డారు అని కొందరు చరిత్రకారుల భావన. బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర అనేవి. నాలుగు వర్ణాలు. శూద్రులను గురించి ఋగ్వేద పదవ అధ్యాయంలో ప్రస్తావించబడింది. ఋగ్వేద కాలంలో వృత్తులనుబట్టి విభజన ప్రారంభమయింది. అయితే ఈ వృత్తి విభజన బలంగా లేదని తెలుస్తుంది.

మతం – దేవతలు : ఋగ్వేద ఆర్యుల ప్రధాన దేవుడు ఇంద్రుడు. ఇంద్రుడు యుద్ధ దేవుడు. మార్స్ ఇంద్రుడికి సహాయకుడు. మానవులకు దేవతలకు వారధి అగ్ని. ఇంకా అదితి, పృథ్వి, ఉష వంటివారు ఋగ్వేదంలో పేర్కొనబడ్డ ప్రధాన దేవతలు. ఈ దేవతల కృప కోసం యజ్ఞాలు చేయడం జరిగేది. దాన, దక్షిణలు పూజారులకు ఇచ్చేవారు. వైదిక ప్రజలు ఎటువంటి ఆలయాలను నిర్మించినట్లు తెలియలేదు.

ప్రశ్న 5.
మలివేదకాలంనాటి రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, మతపరిస్థితులను వివరించండి.
జవాబు.
మలివేద కాలంనాటికి ఆర్యులు తూర్పు దిక్కుకు విస్తరించారు. ఆర్యులు తూర్పు గంగా మైదానానికి విస్తరించడాన్ని గురించి శతపద బ్రాహ్మణంలో పేర్కొనబడింది. మలివేద సాహిత్యంలో అనేక రాజ్యాలు, తెగలు ప్రస్తావించబడ్డాయి. మలివేద కాలం పురాణకాలమని, రామయణ, మహాభారతాలు ఈ కాలంలోనే రచింపబడ్డాయని కొందరు చరిత్రకారుల
భావన.

విశాలమైన రాజ్యాలు ఆవిర్భవించడం మలివేదకాలంలో ప్రధానమైన అంశం. ఈ కాలం ఆరంభంలో కురు, పాంచాల రాజ్యాలు విలసిల్లాయి. భారత యుద్ధం కురు వంశీయుల చరిత్రే. ఈ యుద్ధం క్రీ.పూ. 950 సంవత్సరంలో జరిగినట్లు తెలుస్తుంది. కురు రాజ్య పతనం తర్వాత కోసల, కాశి, విదేహ రాజ్యాలు ప్రాముఖ్యంలోకి వచ్చాయి. రాజకీయ వ్యవస్థ : మలివేద కాలంనాటికి విశాలమైన రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. జన లేదా తెగల రాజ్యాలు మలివేద కాలంలో జనపదాలు లేదా రాష్ట్రాలుగా మారాయి. విశాల రాజ్యాలతో అధికారం విస్తృతమైంది. తమ అధికారాన్ని సుస్థిరం చేసుకొనేందుకు రాజులు వివిధ యజ్ఞాలు, పూజలు నిర్వహించేవారు. రాజసూయ, అశ్వమేధ, నజపేయ యాగాలు చేసేవారు. రాజులు ‘ఏకరాట్’, ‘సామ్రాట్’ వంటి బిరుదులు ధరించేవారు. ఖజానా అధికారి, పన్ను వసూలు అధికారి మొదలైనవారు నూతన అధికారులు సభ, సమితులు పూర్వ అధికార ప్రాభవాలను కోల్పోయారు.

ఆర్థిక వ్యవస్థ : మలివేదకాలంలో ఇనుము విస్తృతంగా వాడుకలోకి వచ్చింది. ఇది అడవులను ఛేదించి విస్తృత భూభాగాలను వ్యవసాయంలోకి తెచ్చేందుకు అవకాశాన్ని కలిగించింది. వ్యవసాయం ప్రధాన వృత్తి అయింది. వ్యవసాయానికి అభివృద్ధి చెందిన నూతన పనిముట్లు వాడారు. గోధుమ, బార్లీ, వరి పంటలు పండించారు. ఎరువుల వాడకం నేర్చుకున్నారు. పారిశ్రామిక అభివృద్ధి జరిగింది. వృత్తి నైపుణ్యం పెరిగింది. లోహ, చర్మ, వడ్రంగి, కుండల తయారీ పరిశ్రమలు అభివృద్ధి చెందాయి. దేశీయ వ్యాపారంతోపాటు విదేశీ వ్యాపారం వృద్ధి చెందింది. వంశపారంపర్య -వర్తకులు తయారయ్యారు. శతమాన, కృష్ణల అనే బంగారు, వెండి నాణాలు వాడుకలోకి వచ్చాయి.

సామాజిక వ్యవస్థ : మలివేద కాలం నాటికి చాతుర్వర్ణ వ్యవస్థ ధృఢపడింది. ఉన్నత వర్ణాలైన బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు ప్రత్యేక ప్రయోజనాలు, హక్కులను అనుభవించారు. అటువంటి హక్కులు శూద్రులకు లేవు. వృత్తులను బట్టి మలివేద కాలంలో ఉపకులాలు ఏర్పడ్డాయి.

మలివేద కాలంలో ఆశ్రమ పద్ధతి అమల్లోకి వచ్చింది. కుటుంబ వ్యవస్థలో తండ్రి అధికారం బలపడింది. స్త్రీల పరిస్థితిలో మార్పు లేదు. పురుషులకు సేవకులుగా భావించారు. స్త్రీలు ప్రజాసభల్లో సభ్యులుగా ఉండే అర్హతను కోల్పోయారు. బాల్యవివాహాలు సర్వసాధారణమయ్యాయి. ఏమైనప్పటికీ పాలకవర్గాల్లోని స్త్రీలు ప్రత్యేక హక్కులు అనుభవించారు.

కులవ్యవస్థ : మలివేద కాలంలో కులవ్యవస్థ పటిష్టమైంది. సమాజం బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర అనే నాలుగు కులాలుగా విభజింపబడింది. బ్రాహ్మణులు ప్రధానమైన వారుగా గుర్తింపు పొందారు. యజ్ఞయాగాలు, పూజా సంస్కారాలు, కర్మకాండలు చేయడం బ్రాహ్మణుల ప్రధాన వృత్తి. రెండవ వారు అయిన, క్షత్రియులు యోధధర్మాన్ని నిర్వహించేవారు. మూడవ స్థానాన్ని పొందిన వైశ్యులు వ్యాపారం చేసేవారు. నాలుగు కులాల్లో శూద్రులు తక్కువ వారుగా గుర్తింపు పొందారు. మొదటి మూడు వర్ణాలవారు ద్విజులు. అంటే రెండుసార్లు జన్మించినవారు. బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య పురుషులు శూద్ర స్త్రీలను వివాహం చేసుకోవచ్చు. కానీ వైశ్య, శూద్ర పురుషులు బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ స్త్రీలను వివాహం చేసుకోరాదని శతపథ బ్రాహ్మణంలో చెప్పబడింది.

మతం – దేవతలు : వేదకాలం నాటి దేవతలైన ఇంద్రుడు, అగ్నిలకు ప్రాధాన్యత తగ్గింది. త్రిమూర్తులు అంటే సృష్టి, స్థితి, కర్మ. లయకారకులైన విష్ణు, బ్రహ్మ, శివులకు ప్రాధాన్యం పెరిగింది. ప్రార్థనలు తెరమరుగై కర్మకాండలు, యజ్ఞయాగాదులు అధికమయ్యాయి. పూజారి అనేది వృత్తిగా మారి వంశపారంపర్యమైంది.
కర్మకాండలు, యజ్ఞయాగాదులకు అధిక ప్రాధాన్యత ఇవ్వబడింది. దీన్ని ప్రజలు మరింత అధికం చేశారు. మలివేద కాలం చివర్లో పూజారులు, ఉత్సవాలు, కర్మకాండల పట్ల వ్యతిరేకత తిరుగుబాట్లు ప్రారంభమయ్యాయి. బౌద్ధ, జైన మతాలు దీనికి తార్కాణం. హిందూ ధర్మాన్ని బోధించే ఉపనిషత్తులు కర్మకాండలను వ్యతిరేకించి నిజమైన ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానం, శాంతిని సంపాదించే మార్గంవైపు దృష్టి సారించాయి.

ప్రశ్న 6.
తొలివేదకాలం, మలివేదకాలం మధ్య తేడాలను విశ్లేషించండి.
జవాబు.
తొలి వేదకాలం

1. తొలి వేదకాల ఆర్యులు సప్తసింధు ప్రాంతంలో నివసించారు.
2. వేదాలు సంకలనం చేయబడ్డాయి.
3. ‘తెగ’ నాయకుడిని ‘రాజన్’ అని పిలిచేవారు.
4. సంచార జీవితం గడుపుతూ పశుపోషణలో ఉండేవారు.
5. వైయక్తిక కుటుంబ వ్యవస్థ ప్రధానంగా ఉండేది.
6. స్త్రీలు సమాజంలో అన్ని రంగాలలో సమానత్వాన్ని పొందారు.
7. స్త్రీలు ప్రజాసభలలో ఉండేవారు.
8. వర్ణ వ్యవస్థ బలపడలేదు.
9. గురుకుల పద్ధతిలో విద్యావ్యవస్థ ఉండేది.
10. గోధుమ, బార్లీ, పాలు, పాల ఉత్పత్తులు, కూరగాయలు, పండ్లు వంటివి ప్రధాన ఆహారం మరియు మాంసాహారం.
11. ప్రకృతి శక్తుల ఆరాధన ఉండేది,
12. ఇంద్రుడు, అగ్ని, వరుణ, సూర్యుడు వంటి దేవతలను ఆరాధించేవారు.
13. ఆలయాలు నిర్మించబడలేదు. యుద్ధాలలో విజయా నికి, సంతానానికి ప్రార్థించేవారు.
14. పశువులను సంపదగా భావించేవారు.
15. బాల్యవివాహాలు లేవు.
16. విధవా వివాహాలు జరిగేవి.
17. కంచు వంటి వాటితో పనిముట్లు తయారు చేసేవారు.
18. దేశీయ వ్యాపారం జరిగేది.
19. శాస్త్ర, సాంకేతిక వృద్ధి గురించి తెలియదు.

మలి వేదకాలం

1. మలి వేదకాల ఆర్యులు తూర్పు గంగా మైదాన ప్రాంతాలకు విస్తరించారు.
2. మలివేదకాలం పురాణ కాలంగా పేరొందింది. ఇతి హాసాలైన రామాయణ, భారతాలు రచించబడ్డాయి.
3. తెగలు చిన్న చిన్న రాజ్యాలుగా రూపొందాయి. రాచరికం వారసత్వమైంది.
4. ఆర్యులు వ్యవసాయం చేస్తూ స్థిర నివాసం ఏర్పాటు చేసుకున్నారు.
5. ఉమ్మడి కుటుంబ వ్యవస్థ ఏర్పడింది.
6. స్త్రీల పరిస్థితి దిగజారింది.
7. `స్త్రీలు ప్రజా:)భలలో సభ్యులుగా ఉండే అర్హత కోల్పోయారు.
8. వర్ణ వ్యవస్థ దృఢమయ్యింది.
9. గురుకుల వ్యవస్థ మరింత బలపడింది.
10. మాంసాహార వినియోగం బాగా తగ్గింది.
11. మత ఆరాధనలు మరింత సంక్లిష్టమయ్యాయి.
12. త్రిమూర్తి ఆరాధన పెరిగింది.
13. కర్మకాండలు, యజ్ఞాలు అధికమయ్యాయి. ఉప నిషత్తులు, కర్మసిద్ధాంతం వంటివి వికసించాయి.
14. భూమి ప్రధాన సంపదగా మారింది.
15. బాల్య వివాహ వ్యవస్థ ఉన్నట్లు కొందరి భావన.
16. విధవా వివాహాలు నిషేదం.
17. ఇనుము విస్తృతంగా వాడుకలోకి వచ్చింది.
18. దేశీయ వ్యాపారంతో పాటు విదేశీ వ్యాపారం వృద్ధి చెందింది.
19. జోతిష్య, ఖగోళ, ఆయుర్వేద శాస్త్రాలలో అద్వితీయ ప్రగతి సాధించారు.

లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
సింధు నాగరికత భౌగోళిక విస్తృతి.
జవాబు.
పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు హరప్పా, మొహంజోదారో నగరాలే కాకుండా ఈ నాగరికతకు చెందిన కొన్ని వందల చిన్న, . పెద్ద పట్టణాలను తవ్వకాల ద్వారా వెలికితీసారు. వీటిలో ఎక్కువ భాగం భారతదేశంలోని పంజాబ్, హర్యానా, రాజస్థాన్, జమ్మూకాశ్మీర్, గుజరాత్, పశ్చిమ ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రాలలోనూ మరియు పాకిస్తాన్లోని సింధు, పంజాబ్ మరియు బెలూచిస్తాన్ రాష్ట్రాలలో, కొంత మేర ఆఫ్ఘనిస్తాన్లో విస్తరించి ఉన్నాయి. ఇటీవల జరిగిన తవ్వకాల వల్ల.

ఉత్తరాన ఆఫ్ఘనిస్తాన్లోని షోరుగై మొదలుకొని దక్షిణాన మహారాష్ట్రలోని దైమాబాద్ వరకు, పశ్చిమాన పాకిస్తాన్ – ఇరాన్ సరిహద్దుల్లోని సుట్కాజిందూర్ మొదలు తూర్పున ఉత్తర ప్రదేశ్లోని అలంగీర్ ప్పూర్ వరకు నాగరికత విస్తరించిందని తెలుస్తుంది. ఈ నాగరికత 12,99,600 చదరపు కిలోమీటర్ల విస్తీర్ణం కలిగి పాకిస్తాన్ దేశాని కంటే విశాలమైందిగానే కాకుండా ప్రాచీన ఈజిప్ట్, మెసపొటోమియా నాగరికతల కంటే విశాలమైందిగా ప్రసిద్ధి చెందింది.

ప్రశ్న 2.
మహాస్నానవాటిక.
జవాబు. మొహంజోదారోలోని నిర్మాణాల్లో ‘మహాస్నానవాటిక’ ప్రధానమైంది. ఇది కోటలోపల ఉంది. ఇది గొప్ప నిర్మాణ కౌశల్యానికి నిదర్శనం. ఇది 11.88 × 7.01 మీటర్ల పొడవు, వెడల్పులను 2.4 మీటర్ల లోతును కలిగి ఉంది. కొలనుకు చుట్టూ మెట్ల మార్గం ఉంది. చుట్టూ దుస్తులు మార్చుకొనేందుకు గదులు ఉన్నాయి. స్నానవాటిక అడుగుభాగం కాల్చిన ఇటుకలతో నిర్మించబడింది. గదుల వెనుక వైపున ఉన్న బావి నుంచి నీరు స్నానవాటికలోకి చేరేందుకు, ఉపయోగించిన నీరు మురుగు కాలువలోకి వెళ్ళేందుకు మార్గాలను ఏర్పాటు చేశారు. ప్రజావసరాల కోసం లేక మత అవసరాల కోసం ఉపయో ంచేందుకు ఈ స్నానవాటికను నిర్మించారో ఖచ్చితంగా చెప్పలేం..

ప్రశ్న 3.
సింధు లిపి.
జవాబు.
సింధూ ప్రజలు లిపిని ఉపయోగించారు. వీరి లిపిని సాధరణంగా ముద్రికలపైనా, కొన్ని రాగి పరికరాలపై, కుండలపై, కొన్ని ఆభరణాలపై మరియు గుర్తింపు బోర్డుల (Signboards) పై గుర్తించారు. ముద్రికలపై కొన్ని పదాలు లేదా చిహ్నాలు ఉన్నాయి. అయితే ఈ లిపిని ఇంతవరకు ఎవరూ పరిష్కరించలేదు. ఆ దిశగా ప్రయత్నాలు కొనసాగుతున్నాయి. చరిత్రకారుల లిపిలో భాగంగా 375 నుంచి 410 వరకు గల వివిధ రకాల చిహ్నాలను గుర్తించడం జరిగింది. ఇవి అక్షరాల సమన్వితం కాకుండా. బొమ్మల రూపంలో లేదా సంకేతాల రూపంలో ఉన్నాయి. కొన్ని ముద్రికల్లో వాటిని కుడి వైపు నుంచి ఎడమకు రాస్తే, మరికొన్నింటిలో ఎడమ నుంచి కుడి వైపుకు రాయడం జరిగింది. బహుశా ఈ ముద్రికలను వ్యాపార అవసరాల కోసం ఉపయోగించి ఉండొచ్చు. ప్రముఖ భారతీయ పురావస్తు శాస్త్రవేత్త ఎస్.ఆర్. రావు సింధూ లిపీకి బ్రహ్మీ లిపికి సంబంధం ఉందని అభిప్రాయపడ్డారు.

ప్రశ్న 4.
సింధూనాగరికత పతనానికి కారణాలు.
జవాబు.
క్రీ.పూ 1750 తర్వాత హరప్పా, మొహంజోదారో లాంటి ముఖ్య నగరాలు అదృశ్యమవ్వగా, మిగతా స్థలాల్లో ప్రత్యేకించి సింధూలోయ దక్షిణ భాగంలో అంటే రాజస్థాన్, గుజరాత్, ఉత్తరప్రదేశ్ పశ్చిమ ప్రాంతంలో క్రమేణా అంతరించాయి. మొహంజోదారోలో నిరంతర వరదలు నగరాన్ని ధ్వంసం చేయగా, అక్కడి నుంచి ప్రజలు వలస పోవాల్సి వచ్చిందని భావిస్తున్నారు. సర్ మార్టిమర్ వీలర్ హరప్పా నాగరికత పతనానికి ఆర్యుల దండయాత్రలే కారణం అని పేర్కొన్నాడు. అయితే వీలర్ సిద్ధాంతాన్ని పండితులు తిరస్కరించారు. కోటి జి, కాలీబంగన్, లోథాల్లు హఠాత్తుగా అంతరించినట్లు కనిపించదు. ఇక్కడ, వరదలు తీవ్ర మార్పులను కలిగించి, మామూలు నీటి పారుదల విధానాన్ని దెబ్బతిసి, ఫలితంగా నగరాల ఆర్ధిక క్షీణతకు కారణమయ్యాయి. అయితే, థార్ ఎడారి విస్తరించడం, భూకంపాలు, అడవులు నశించడం, వరదలు, నదులు ప్రవాహ దిశను మార్చుకోవడం వంటి పర్యావరణ మార్పులే సింధూనాగరికత పతనానికి కారణమని ఈనాడు అనేకమంది చరిత్రకారులు నమ్ముతున్నారు. మొత్తం మీద వివిధ కారణాల సమ్మిళితంగా ప్రపంచంలోని పురాతనమైన సింధూ నాగరికత పతనమైంది.

ప్రశ్న 5.
వేదసాహిత్యం.
జవాబు.
‘వేద’ అనే పదం జ్ఞానం అని అర్థం ఇచ్చే ‘విద్’ నుంచి ఆవిర్భవించింది. మరోరకంగా ‘వేదం’ అనే పదానికి గొప్ప జ్ఞానం అని అర్థం చెప్పబడింది. వేదాలు నాలుగు. ఋగ్వేదం, యజుర్వేదం, సామవేదం, అధర్వణవేదం. వీటిలో 1028 మంత్రాలు ఉన్న ఋగ్వేదం ప్రాచీనమైన వేదం. ఈ మంత్రాలన్నీ వివిధ దేవతలను స్తుతిస్తున్న మంత్రాలే. యజ్ఞ యాగాది క్రతువుల్లో ఉచ్ఛరించే మంత్రాలు యజుర్వేదంలో ఉన్నాయి. సామవేదం భారతీయ సంగీతానికి మూలమైందిగా చెప్పబడ్డాయి. అధర్వణ వేదంలో మంత్ర తంత్రాలు ఉన్నాయి. వేదాలతోపాటు బ్రాహ్మణాలు, అరణ్యకాలు, ఉపనిషత్తులు వంటివి ఈ కాలంలో ప్రధానమైన రచనలు. బ్రాహ్మణాలు వేదాల్లోని మంత్రాలను సంప్రదాయబద్ధంగా వివరిస్తాయి. ఇవన్నీ వచనంలో రచింపబడి పూజా పద్ధతిలో ఉన్నాయి. కర్మకాండలు, తత్వజ్ఞానం, కర్మత్యాగాలు వంటి వాటిని అరణ్యకాలు వివరిస్తాయి. ఆత్మ, అంతరాత్మ, ప్రపంచ ఆవిర్భావం, తాత్త్విక విషయాలను చర్చించేవే ఉపనిషత్తులు. బ్రాహ్మణాలు, అరణ్యకాలు, ఉపనిషత్తులు వేదాలకు అనుబంధాలు.

ప్రశ్న 6.
వేదకాలంలో స్త్రీల స్థితిగతులు.
జవాబు.
తొలివేదకాలంలో సమాజంలో ఏకపత్నీ వ్రతం అమలులో ఉండేది. ఉన్నత వర్గాలలో బహుభార్యత్వం ఉండేది. భార్య కుటుంబ బాధ్యత నిర్వర్తిస్తూ అన్ని కార్యక్రమాలలో పాల్గొనేది. పురుషులతో సమానంగా స్త్రీలకు ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానసముపార్జన పొందేవారు. ప్రజాసభలైన సభా సమితులలో స్త్రీలకు సభ్యత్వం ఉండేది. సతీసహగమనం వంటివిలేవు. మలివేదకాలం నాటికి స్త్రీ పరిస్థితి దిగజారింది. పురుషుడి కంటే తక్కువగా, సేవకులుగా స్త్రీలను భావించారు. ప్రజా సభలలో ఉండే అర్హత కోల్పోయారు. బాల్యవివాహాలు సాధారణమయ్యాయి. ఐతరేయి బ్రాహ్మణం ప్రకారం కూతురిని భారంగా చూసేవారు. పాలకవర్గాలలోని స్త్రీలు ప్రత్యేక హక్కులు అనుభవించేవారు.

సంక్షిప్త సమాధాన ప్రశ్నలు

ప్రశ్న 1.
సింధూ ముద్రికలు.
జవాబు.
హరప్పా ప్రజలు వివిధ రకాలైన ముద్రికలను వాడేవారు. సుమారు రెండువేల ముద్రికలు వివిధ ప్రాంతాల్లో తవ్వకాల్లో లభించాయి. ఇవి సాధారణంగా చతురస్రాకారంలో ఉండి, స్టియటైట్తో తయారు చేయబడ్డాయి. ఈ ముద్రికలపైన వివిధ రకాల జంతువుల బొమ్మలతో పాటు సింధూ లిపి గుర్తులు కూడా ఉన్నాయి. మూపురం కలిగిన ఎద్దు, దాని మెడ నుంచి కిందకి వేలాడుతున్న చర్మము, వెడల్పైన కొమ్ములుతో చెక్కబడిన ముద్రిక ప్రత్యేకతను సంతరించుకొంది. కొమ్ములున్న శిరోవేష్ఠనం ధరించిన పురుష దేవత ఉన్న ఒక ముద్రిక ప్రధానమైంది. ఈ దేవత మూడు తలలను కలిగి యోగ ముద్రలో ఆశీనమై ఏనుగు, పులి, ఖడ్గ మృగం, గేదె అనే నాలుగు జంతువులు చుట్టూ కలిగి ఉంది. దీన్ని చాలామంది చరిత్రకారులు’ ‘పశుపతి’ (శివుడు) గా భావించారు.

ప్రశ్న 2.
లోథాల్.
జవాబు.
లోథాల్లో ముఖ్యమైన నిర్మాణంగా నౌకాశ్రయంను గుర్తించారు. ఇది 223 × 35 మీటర్ల పొడవు, వెడల్పులను, 8 మీటర్ల లోతును కలిగి అతిపెద్ద నిర్మాణంగా ఉంది. దీనిలోకి తూర్పువైపు నుంచి 12.30 మీటర్ల వెడల్పు గల ఒక కాలువను ఏర్పాటు చేశారు. ఈ కాలువ దగ్గరలోని నదికి అనుసంధానించబడింది. బహుశా ఈ కాలువ ద్వారా సరుకులను లోపలి ప్రాంతాల నుంచి రేవు దాకా తీసుకొచ్చేవారు. చాలామంది పండితులు ఈ కృత్రిమ నిర్మాణాన్ని నౌకాశ్రయంగా భావించారు. ఇక్కడ నుంచే వస్తువులను నౌకలలోకి చేర్చడం, దించడం లాంటివి చేసేవారు. దీనికి సమీపంలో ఉన్న ధాన్యాగారం వద్ద అనేక ముద్రికలు లభ్యం అయ్యాయి. వీటి ఆధారంగా సింధూనాగరికతలో లోథాల్ ఒక ప్రముఖ వ్యాపార కేంద్రంగా ఉండేదని పరిశోధకులు భావిస్తున్నారు.

ప్రశ్న 3.
సింధూకాలంనాటి ఇటుకలు.
జవాబు.
ఇటుకల తయారీలో వీరు సిద్ధహస్తులు. ఇటుకల తయారీకి మట్టిని ఉపయోగించారు. ఇటుకల తయారీ కోసం 1:2:4 నిష్పత్తుల్లో ఉన్న అచ్చులను ఉపయోగించారు. హరప్పా మరియు మొహంజోదారో ప్రాంతాల్లో కలప సమృద్ధిగా దొరకడంతో అక్కడ కాల్చిన ఇటుకలను భారీ స్థాయిలో వినియోగించారు. స్నాపు గదులు, బావిచుట్టూ ఉండే కాలువలకు ‘L’ ఆకారంలో ఉండే ఇటుకలను వాడారు.

ప్రశ్న 4.
చన్హుదారో.
జవాబు.
చన్హుదారో మొహంజోదారోకు దక్షిణంగా 130 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉంది. ఇక్కడ పూసల తయారీ పరిశ్రమలు బయల్పడ్డాయి. ఈ ప్రాంతం ఎడారిలో ఉంది. సరస్వతీ నది క్రమంగా ఎండిపోవడంతో ప్రజలు ఈ ప్రాంతాన్ని వదిలి వెళ్ళిపోయారని పరిశోధకులు భావిస్తున్నారు.

ప్రశ్న 5.
వేదాలు.
జవాబు.
‘వేద’ అనే పదం జ్ఞానం అని అర్థం ఇచ్చే ‘విద్’ నుంచి ఆవిర్భవించింది. మరోరకంగా ‘వేదం’ అనే పదానికి గొప్ప జ్ఞానం అని అర్థం చెప్పబడింది. వేదాలు నాలుగు. ఋగ్వేదం, యజుర్వేదం, సామవేదం, అధర్వణవేదం. వీటిలో 1028 మంత్రాలు ఉన్న ఋగ్వేదం ప్రాచీనమైన వేదం. ఈ మంత్రాలన్నీ వివిధ దేవతలను స్తుతిస్తున్న మంత్రాలే. యజ్ఞ యాగాది క్రతువుల్లో ఉచ్ఛరించే మంత్రాలు యజుర్వేదంలో ఉన్నాయి. సామవేదం భారతీయ సంగీతానికి మూలమైందిగా చెప్పబడ్డాయి. అధర్వణ వేదంలో మంత్ర తంత్రాలు ఉన్నాయి.

ప్రశ్న 6.
వేదాంగాలు.
‘జవాబు.
శిక్ష, కల్ప, వ్యాకరణ, నిరుక్త, చాందస్, జ్యోతిష్య అనేవి ఆరు వేదాంగాలు. శిక్ష ఉచ్ఛారణను వివరిస్తుంది. ‘కల్ప’ కర్మకాండలకు సంబంధించింది కాగా ‘వ్యాకరణ’ వ్యాకరణానికి సంబంధించింది. ‘నిరుక్త’ శబ్దాలను గురించి వివరిస్తుంది. ‘చందస్’ ఛందస్సును గురించి వివరిస్తుంది. జ్యోతిష్య జ్యోతిష్య శాస్త్రాన్ని గురించి వివరిస్తుంది.

ప్రశ్న 7.
ఉపనిషత్తులు.
జవాబు.
ఆత్మ, అంతరాత్మ, ప్రపంచ ఆవిర్భావం, తాత్త్విక విషయాలను చర్చించేవే ఉపనిషత్తులు. ఇవి వేదాలకు అనుబంధాలు.

ప్రశ్న 8.
ఇతిహాసాలు.
జవాబు.
రామాయణ, మహాభారతాలను ఇతిహాసాలు అంటారు. ఇతిహాస ! అనగా ఇలా జరిగింది అని చెప్పేది ఇతిహాసాలు.

ప్రశ్న 9.
సభ, సమితి.
జవాబు.
సభల అనుమతి లేకుండా రాజన్ అధికారాన్ని స్వీకరించే వీలులేదు. ఎ.ఎల్. బాషం ‘పేర్కొన్నట్లు ‘సభ’లో తెగలోని ్నత వర్గాల వారు సభ్యులుకాగా, సమితిలో సామాన్య ప్రజలు సభ్యులుగా ఉండేవారు. కొన్ని రాజ్యాల్లో వంశపారంపర్య పాలకులు ఉండేవారు కాదు.

ప్రశ్న 10.
గవిష్ఠి.
జవాబు.
ఆర్యుల ఆర్థిక వ్యవస్థ వ్యవసాయం, పశువుల పాలనతో కూడిన సంయుక్త వ్యవస్థ. ఆర్థిక వ్యవస్థలో పశువులు ప్రధానపాత్ర పోషించాయి. ఋగ్వేదం యుద్ధాన్ని ఆవుల కోసం అన్వేషణగా (గవిష్ఠి) పేర్కొంది.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Commerce Study Material 3rd Lesson Sole Proprietorship, Joint Hindu Family Business and Cooperative Societies Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Commerce Study Material 3rd Lesson Sole Proprietorship, Joint Hindu Family Business and Cooperative Societies

Long Answer Questions

Question 1.
Define Sole proprietorship and state its features.
Answer:
Sole proprietorship is the oldest form of business organisation in which a single individual introduces his / her own capital, skill and intelligence in the management of its affairs and is solely responsible for the results of its operations. It is also known as Individual Proprietorship or Single Entrepreneurship.

A sole proprietor contributes and organizes the resources in a systematic way and controls the activities with the objective of earning profit.

Definition:
J.L. Hanson: “A type of business unit where one person is solely responsible for providing the capital and bearing the risk of the enterprise, and for the management of the business”.

Features of Sole Proprietorship: The following are the important features of sole proprietorship business organisation.
a) Individual Initiative: The sole proprietorship business is started by the initiative of a single person who wishes to start the business. The profits or losses of the business are taken by the individual.

b) Single Ownership: The sole proprietorship form of business organisation has a single owner who himself / herself start the business by bringing together all the resources.

c) Less Legal Formalities: The formation and operation of a sole proprietorship involves less legal formalities. Thus, its formation and winding up is quite easy and simple.

d) Unlimited Liability: The liability of the sole proprietor is unlimited. In case of loss, if his / her business assets are not enough to pay the business liabilities, his personal property can also be utilised to pay off the liabilities of the business.

e) Ownership and Management Exist Together: The owner himself / herself manages the business as per his / her own skills and intelligence. There is no separation of ownership and management. The business is dissolved if the owner dies, becomes insolvent or removed from the business.

f) Motivation: The sole proprietorship enjoys all the profits and at the same time bears the losses, if any. No other person shares the profits and losses of the business. It he works more, he will earn more.

g) Secrecy: All the important decisions are taken by the sole proprietorship himself / herself. He / she keeps all the business secrets only with himself / herself.

h) No Separate Entity: The sole proprietor and the business enterprise are one and the same. The sole proprietor is responsible for everything that happens in his / her business unit.

i) One-Man Control: The management and controlling power of the sole proprietorship business always remains with the owner. He / she runs the business as per his / her own will.

j) Limited Area of Operations: As the sole proprietor has limited resources and managerial abilities, sole proprietorship business has usually limited areas of operations.

Question 2.
Write the advantages and disadvantages of Sole Proprietorship.
Answer:
Advantages of Sole Proprietorship: The following are the basic advantages of sole proprietorship business.
a) Easy to Form and Wind Up: It is very easy and simple to form a sole proprietorship form of business organization as it require less legal formalities and less time. Any person wishing to start a sole-trade business can start without loss” of time. The proprietor can be wind up business at any point of time.

b) Quick Decision and Prompt Action: Nobody interferes in the affairs of the sole proprietary business. Hence, he / she can take quick decisions on the various issues relating to business and accordingly prompt action can be taken.

c) Flexibility in Operations: A sole proprietorship concern generally runs on a small scale basis. If any change in operation he can adjust its production according to the changing demand patterns.

d) Direct Motivation: In sole proprietorship concern the entire profit of the business is enjoyed by the owner himself / herself. This motivates and encourages the proprietor to work hard and run the business effectively and efficiently.

e) Maintenance of Business Secrets: The business secrets are known only to the proprietor. He / she is not required to disclose any information to others.

f) Personal Contact with Customers: The proprietor maintain good personal contacts with the customers and employees. By knowing the likes, dislikes and tastes of the customers, the proprietor can adjust his operations accordingly.

g) Easy to Raise Finance: The sole proprietor is able to create goodwill for his business by his hardwork. This helps him / her to establish the creditworthiness in the market.

h) Socially Desirable: Large number of sole traders have entered different types of business which helps in avoiding concentration of wealth. The consumers will not depend on big businesses. Thus, sole-trader business is socially desirable.

i) Self Employment: The sole proprietorship form of business offers the means of self-employment. To earn livelihood, the individuals can easily start small scale business as a sole trader.

j) Inexpensive Management: As the sole proprietor is the owner, manager and controller of his business, there is no need to appoint specialized employees for various functions of business. Thus, management expenses can be saved to a larger extent.

Disadvantages of Sole Proprietorship: Sole proprietorship business is suffering from the following disadvantages.
a) Limited Resources: The resources of a sole proprietor are always limited. Being the single owner, it is not always possible to arrange sufficient funds from his own sources. So, the proprietor has a limited capacity to raise funds for his business.

b) Unlimited Liability: The liability of a sole proprietor is unlimited. His / her private properties can also be used for meeting business losses and obligations.

c) Limited Managerial Ability: A sole proprietorship form of business organisation always suffers from lack of managerial expertise. A single person may not be an expert in all fields like purchasing, selling, financing etc.

d) Lack of Continuity: The sole trade business continues as long as sole proprietor lives. The continuity of the business is linked with the life of the proprietor. Illness, death or insolvency of the proprietor can lead to closure of the business.

e) Not suitable for Large Scale Operations: As the financial resources and the managerial abilities of a sole proprietor are limited, this kind of business organisation is not suitable for large-scale businesses.

f) Wrong Decisions: A sole proprietor has to take all the decisions by himself / herself. He cannot consult experts to have proper knowledge about various aspects of the business. So, there is a possibility of taking wrong decisions which may lead to loss.

Question 3.
“One man management is the best in the world provided one man is big enough to take care of everything”. Discuss.
Answer:
In his book “The organisation of modem business” William R. Basset said that, “one man control is the best in the world if that man is big enough to manage everything.” One man controlled business is the best provided. That man is able to manage all the activities efficiently and effectively.

The sole proprietor is motivated to work more as there is direct relationship between efforts and reward. He can take prompt decisions and implement them immediately to avail of business opportunities. This type business is easy to form because there are no legal formalities to be observed. The capital required to start this business is less. The sole proprietor has direct contact with the customers and caters to their individual tastes. The incidence of taxation is lowest on this type of business. The proprietor should avoid risky and speculative transactions because of his unlimited liability.

All the above advantages of sole proprietorship can be availed only if the sole proprietor is intelligent, capable of taking quick decisions, able to manage the business properly and dynamic in nature. The pre-condition is that the man should be big enough to control every thing. That is, the sole proprietor is outstanding and is able to cope up with the work.

The sole trading form of business is suitable in the following cases:

• Where the capital required is small.
• Where the risk is not heavy.
• Where the decisions are to be taken quickly.
• Where the customers require personal attention.
• Where market is local.
• Where business is of speculative nature.
• Where production of artistic goods to be carried on.

Question 4.
What is Joint Hindu Family Business? Discuss its main features.
Answer:
Meaning:

• “A business, which continues from one generation to another generation is known as “Joint Hindu Family Business”. This is special form of business organization, which now exists only in India. And the business is within the family.
• The head of the family is the head of the business also. He is also known as “Karta” and the members are known as “co-parceners”.

Features of Joint Hindu Family Business: The essential features of the Joint Hindu Family Business are as follows.
a) Formation: In Joint Hindu Family business there must be atleast two members in the family, having some ancestral property. It is not created by an agreement but by operation of law.

b) Governed by Hindu Law: The JHF business is a jointly owned business. The management and control of the JHF business is done according to Hindu Succession Act, 1956.

c) Membership: The membership of the family can be acquired only by birth. Unlike other business, outsiders are not allowed to become the coparceners in the JHF business. However, by adoption and Marriage with male member also confers membership.

d) Management: The business is managed by the senior most member of the family known as ‘Karta’ or ‘Manager’. Other members do not have the right to participate in the management. The Karta has the authority to manage the business as per his own will. His ways of managing cannot be questioned.

e) Profit Sharing: The Joint Hindu Family business is jointly owned by all the members. All the coparceners have equal share in the profits of the business.

f) Liability: All the members in a Joint Hindu Family have limited liability to the extent of property. The self acquired property of any member cannot be taken to pay the liabilities of the family. But the liability of the Karta is unlimited. His personal property can also be utilised to meet the business liability.

g) Continuity: Death of any coparceners does not affect the continuity of business. Even on the death of the Karta, it continues to exist as the eldest of the coparceners takes position of Karta.

h) Accounts: The accounts are maintained by Karta. Karta is not accountable to any member and no member is supposed to ask what are the profits and losses of business.

Question 5.
State the advantages and disadvantages of Joint Hindu Family Business Organisation.
Answer:
Advantages of Joint Hindu Family Business: The important advantages of a Joint Hindu Family business are as follows:
a) Centralized and Efficient Management: The management of Joint Hindu Family firm is vested in the hands of Karta only. This results in the unity command and disciplined management.

b) Continuity: It is not dissolved by the death of a coparcener. Even on the death of the Karta, it will be continued as the eldest of the family members assumes the charge of Karta.

c) Unlimited Membership: By birth every coparcener will automatically become a member in Hindu Undivided Family. Minors can also become members of the Joint Hindu Family. Hence there is no limit to membership.

d) Better Credit Facilities: The credit worthiness of the Joint Hindu Family business is better than that of the Sole Trader. There are more credit facilities are available to the JHF business.

e) Quick Decision: In Joint Hindu Family business, as Karta is the only decision maker, he can take very quick decisions.

f) Secrecy: As in Joint Hindu Family firm only Karta is to manage the affairs of busi-ness. He can keep business matters secret even from the members of the firm.

Disadvantages of Joint Hindu Family Business: The important disadvantages of a Joint Hindu Family business are as follows:
a) No Direct Reward for Efficiency: Karta alone looks after the business of Joint Hindu Undivided Family. But benefits are shared among all coparceners. The persons who work more efficiently and dedicatedly are not rewarded for their work.

b) Limited Managerial Ability: In Joint Hindu Family as an eldest of person only Karta has to manage business. The management and control of all the business affairs becomes difficult for Karta alone. Thus, expansion and growth of the business is difficult, as Karta has limited managerial ability.

c) Suspicion among Members: The Karta is empowered with vast power of secrecy and he / she can keep business affairs secret members. This leads to suspicion among the members themselves which even lead to disastrous for the Joint Hindu Family business.

d) Limited Capital and Financial Resources: The capital and financial resources of the Joint Hindu Family business are limited as compared with that of Partnership and Joint Stock Company.

Question 6.
Define the Co-operative Society. Explain its features.
Answer:
Meaning: The term “cooperation” is derived from the Latin word “co-operari”. The word “Co” means “with” and “operari” means “to work”. Thus the term cooperation means working together. Co-operative society is a voluntary association of persons who work together to promote their economic interest.

Definition: The Indian co-operative societies Act 1912, section (4) defines co-operative society as “a society, which has its objectives for the promotion of economic interests of its members in accordance with co-operative principles”.

Features:
1) Voluntary Association: A co-operative society is a voluntary association of persons. That means, persons can join and leave the society when they want.

2) Open Membership: The Membership is open to all persons having a common economic interest. Any person can become a member irrespective of his/her caste, creed, religion, colour, sex etc.

3) Number of Members: A Minimum of ’10’ members are required to form a co-operative Society. In case of multi-state co-operative societies, the minimum number of members should be ’50’ from each state.

4) Registration of the society: In India, co-operative societies are registered under the co-operative Societies Act, 1912 or, under the State co-operative Societies Act.

5) State control: Every co-operative society comes under the control and supervision of the Government. Every society has to get its accounts audited from the co-operative Department of the government.

6) Capital: The capital of the co-operative society is contributed by its members, it often depends on the loans and grants from state and central Government.

7) Democratic set up: The co-operative societies are managed in a democratic manner. The Management of a co-operative society is control by managing committee elected on the basis of “one-man one-vote” irrespective of the number of shares held by any member.

8) Service Motive: The primary objective of all co-operative societies is to provide services to its members, rather than to earn profits.

9) Return on capital Investment: The members of co-operative society get returns on their capital investment in the form of dividend. The multi cooperative societies registered under the state cooperative societies Act, 2000.

10) Distribution of surplus: After giving dividends to the members of the society, the surplus profit is distributed among the members in the form of bonus.
The multi co-operative societies registered under multi state co-opeerative societies Act, 200.

Question 7.
A co-operative society form of oganisation is a method of ‘Self Help’- Discuss.
Answer:
The co-operative movement has been necessiated to protect the interests of weaker sections of society. The primary objective of this movement is how to protect economically the weaker sections of the society from the oppression of economically strong segment of the society. In all forms of business organisations, be it a sole trade, partnership or joint stock company, the primary motive is to increase the profits. The businessman tries to promote his own interests through all positive means including exploitation of consumers. The cooperative form of organisation is a democratic set up run by its members for serving their own interests. It is self help through mutual help. The philosophy behind cooperative movement is all for each and each for all’.

In the words of Dr. H.N. Kunzen co-operative is self help as well as mutual help. It is a joint enterprise of those who are not financially strong and cannot stand on their legs and therefore, come together not with a view to get profits but to overcome disability arising out of the want of adequate financial resources.

Co-operative society is a voluntary association of persons who work together to pro-mote their economic interests. It works on the principle of self-help and mutual help. The primary objective is to provide support to the members. The motto of co-operative society is “Each for all and all for each”. People come forward as a group, pool their individual resources, utilise them in the best possible manner and derive some common benefits out of it.

Question 8.
Discuss the advantages and disadvantages of Co-operative Societies.
Answer:
Advantages of co-operative society:
1) Simple formation: It is easy to form a co-operative society as the legal formalities are not many. It is economical as it need not pay stamp duty, registration fees.

2) Democratic management: The management is done in a democratic way. Every member has one vote irrespective of the number of shares held by him. So, every one has an equal voice in the management.

3) Limited liability: The liability of the members is limited. He is not personally liable.

4) Stability and continuity: A co-operative society has perpetual existance. It need not be dissolved on the death, lunacy, insolvency of its members.

5) Economy in operation: Some of the members may voluntarily offer their free services. Therefore, some of the management expenses are saved.

6) Cheaper and better commodities: A co-operative society aims at service rather than profit. The consumers can get goods of better quality at reasonable price.

7) Priviliges state patronage: The government has granted several priviliges to cooperative societies. The government provide finance at concessional rates of interest.

8) Elimination of middlemen: A cooperative society purchases goods directly from the producers and sells directly to its members. Hence middlemen are eliminated.

9) Aim at mutual prosperity: Cooperates function on the principle of “Each for all and all for each” with the aim of mutual prosperity.

Disadvantages of Co-operative Society:
1) Inefficient management: The members of the managing committee are elected persons. Hence inexperience and unscrupulous persons may be elected. This leads to weak and inefficient management.

2) Limited financial resources: Restriction on dividend and the principle of one member, one vote discourage rich people from joining the society. Due to shortage of funds, there is limited scope for expansion and growth.

3) Lack of unity among members: The members are drawn from different sections of the society. There is lack of harmony among them.

4) Lack of incentive to work hard: Managing committee members do not take active part as they are not paid for their services. The loyalty of the members may not always assured.

5) Lack of secrecy: It is very difficult to maintain business secrets which are important for the success of the business unit.

6) Political interference: Government nominates members to the managing committee. Every government tries to send their own party members to these societies.

7) Government interference: Cooperative societies have to follow the rules and regulations of the cooperative societies act and government.

8) Cash trading: The members need credit facilities. But the societies sells goods only for cash. So, the members may go to private traders who extend credit facility.

Short Answer Questions

Question 1.
Explain the features of Sole Proprietor.
Answer:
Sole proprietorship is the oldest form of business organisation in which a single individual introduces his / her own capital, skill and intelligence in the management of its affairs and is solely responsible for the results of its operations. It is also known as Individual Proprietorship or Single Entrepreneurship.

A sole proprietor contributes and organizes the resources in a systematic way and controls the activities with the objective of earning profit.

Definition:
J.L. Hanson: “A type of business unit where one person is solely responsible for providing the capital and bearing the risk of the enterprise, and for the management of the business”.

Features of Sole Proprietorship: The following are the important features of sole proprietorship business organisation.
a) Individual Initiative: The sole proprietorship business is started by the initiative of a single person who wishes to start the business. The profits or losses of the business are taken by the individual.

b) Single Ownership: The sole proprietorship form of business organisation has a single owner who himself / herself start the business by bringing together all the resources.

c) Less Legal Formalities: The formation and operation of a sole proprietorship involves less legal formalities. Thus, its formation and winding up is quite easy and simple.

d) Unlimited Liability: The liability of the sole proprietor is unlimited. In case of loss, if his / her business assets are not enough to pay the business liabilities, his personal property can also be utilised to pay off the liabilities of the business.

e) Ownership and Management Exist Together: The owner himself / herself manages the business as per his / her own skills and intelligence. There is no separation of ownership and management. The business is dissolved if the owner dies, becomes insolvent or removed from the business.

f) Motivation: The sole proprietorship enjoys all the profits and at the same time bears the losses, if any. No other person shares the profits and losses of the business. It he works more, he will earn more.

Question 2.
Explain the limitations of, Sole Trader.
Answer:
The following are the limitations of sole trading business.
1. Limited resources: The resources of sole trader are limited. He has only two sources of securing capital, personal savings and borrowing on personal security. Hence, he can raise very limited amount of capital.

2. Instability: It has no separate legal status. The business and the owner are inseparable from one another. The business comes to an end on the death, insolvency, insanity of the owner.

3. Unlimited liability: The liability of the sole trader is unlimited. The creditors can recover the loan amounts not only from the business but also from his private property.

4. Not suitable for large scale operations: The resources are limited. Therefore, it is suitable only for small business and not large scale operations.

5. Limited managerial skill: The managerial ability is limited. A person may not be an expert in all matters. Sometimes wrong decisions may be taken.

6. Restricted growth: The limitations of capital and managerial ability will restrict the growth development and expansion of the business.

7. Dependence on paid employees: When the business expands, the sole trader has to depend on the paid employees. They may not work hard and show interest. Hence the efficiency suffers.

Question 3.
State the suitability of Sole Proprietorship.
Answer:
The sole trading form of business is suitable in the following cases:

• Where the capital required is small.
• Where the risk is not heavy.
• Where the decisions are to be taken quickly.
• Where the customers require personal attention.
• Where market is local.
• Where business is of speculative nature.
• Where production of artistic goods to be carried on.

Question 4.
What are the features of Joint Hindu Family Business?
Answer:
Meaning:

• “A business, which continues from one generation to another generation is known as “Joint Hindu Family Business”. This is special form of business organization, which now exists only inf India. And the business is within the family.
• The head of the family is the head of the business also. He is also known as “Karta” and the members are known as “co-parceners”.

Features of Joint Hindu Family Business: The essential features of the Joint Hindu Family Business are as follows.
a) Formation: In Joint Hindu Family business there must be atleast two members in the family having some ancestral property. It is not created by an agreement but by operation of law.

b) Governed by Hindu Law: The JHF business is a jointly owned business. The management and control of the JHF business is done according to Hindu Succession Act, 1956.

c) Membership: The membership of the family can be acquired only by birth. Unlike other business, outsiders are not allow become the coparceners in the JHF business. However, by adoption and Marriage with male member also confers membership.

d) Management: The business is managed by the senior most member of the family known as ‘Karta’ or ‘Manager’. Other members do not have the right to participate in the management. The Karta has the authority to manage the business as per his own will. His ways of managing cannot be questioned.

e) Profit Sharing: The Joint Hindu Family business is jointly owned by all the members. All the coparceners have equal share in the profits of the business.

Question 5.
Explain the features of Co-operative Societies.
Answer:
Meaning: The term “cooperation” is derived from the Latin word “co-operari”. The word “Co” means “with” and “operari” means “to work”. Thus the term cooperation means working together. Cooperative society is a voluntary association of persons who work together to promote their economic interest.

Definition: The Indian co-operative societies Act 1912, section (4) defines co-operative society as “a society, which has its objectives for the promotion of economic interests of its members in accordance with co-operative principles”.

Features:
1) Voluntary Association: A co-operative society is a voluntary association of persons. That means, persons can join and leave the society when they want.

2) Open Membership: The Membership is open to all persons having a common economic interest. Any person can become a member irrespective of his/her caste, creed, religion, colour, sex etc.

3) Number of Members: A Minimum of TO’ members are required to form a co-operative Society. In case of multi-state co-operative societies, the minimum number of members should be ’50’ from each state.

4) State control: Every co-operative society comes under the control and supervision of the Government. Every society has to get its accounts audited from the co-operative Department of the government.

5) Capital: The capital of the co-operative society is contributed by its members, it often depends on the loans and grants from state and central Government.

Very Short Answer Questions

Question 1.
What is Business Organisation?
Answer:
1) In order to carry out any business and to achieve its objective of earning profit, it is required to bring together all the resources and put them into action in a systematic way, and to coordinate and control all these activities properly. This arrangement is known as business organisation.

2) Arrangement of ownership and management of business organisations is termed as ‘Form of Business Organisation’. Business organisations may be owned and managed by a single person (Sole Proprietorship) or a group of persons (Partnership) or in the form of a company Joint Stock Company.

Question 2.
Define Sole Proprietorship.
Answer:
1) Sole proprietorship is the oldest form of business organisation in which a single individual introduces his / her own capital, skill and intelligence in the management of its affairs and is solely responsible for the results of its operations. It is also known as Individual Proprietorship or Single Entrepreneurship.

2) A sole proprietor contributes and organizes the resources in a systematic way and controls the activities with the objective of earning profit.
Definition:
J.L. Hanson:
“A type of business unit where one person is solely responsible for providing the capital and bearing the risk of the enterprise, and for the management of the business”.

Question 3.
What is Joint Hindu Family Business?
Answer:
1) Meaning: “A business, which continues from one generation to another generation, is known as “Joint Hindu Family Business”. This is special form of business organization, which now exists only in India. And the business is within the family.

2) The head of the family is the head of the business also. He is known as “Karta” and the members are known as “Co-parceners”.

Question 4.
Define Co-operative Society.
Answer:
1) Cooperative society is a voluntary association of persons who work together to promote their economic interests. It works on the principle of self help and mutual help.

2) The motto of co-operative society is “Each for all and all for each”. People come forward as a group, pool their individual resources, utilise them in the best possible manner and derive some common benefits out of it.

Question 5.
Briefly explain the different types of co-operative societies.
Answer:
According to the needs of people different types of co-operative societies are started in India. They are:
1) Consumers Co-operative Society: These are started to help lower and middle class people. These societies protect weaker sections from the clutches of profit hungry businessmen. These societies make bulk purchases directly from producers and sells these goods to members on retail basis. The commission and profit of the middlemen are eliminated. The members contribute capital and membership is open to all irrespective of caste, creed, colour etc.

2) Producers Co-operative Society: Small producers find it difficult to collect various factors of production they also face marketing problem. The production of goods is undertaken by members in their houses or at common place. They are paid wages for their services. They are supplied raw material and equipment by the society. The output is collected and sold by the society. The profits are distributed among members after retaining some profit in the general pool.
Ex.: Appco, Co-Optex, Emniganur weavers co-operative society.

3) Marketing Co-operative Society: These societies are established by producers for selling their products at remunerative prices. These societies pool production from different members and undertake to sell these products by eliminating middlemen. The goods are sold when the market is favourable. The societies provide some advance money to the members for helping them in meeting their urgent needs. The sale proceeds are shared among members according to their contributions. These societies provide services like grading, warehousing, insurance, finance etc.

4) Co-operative Credit Society: The people with moderate means are formed with the object of extending short term credit to their members. They also develop thrift among the members. The funds are contributed by the members. These societies are divided into rural credit co-operative societies and urban credit co-operative societies.

5) Co-operative Housing Society: The low and middle income group of people are not able to construct their own house for want of money. Co-operative society arrange loans for their members from financial institutions and government agencies against security of the houses. These societies helps the members to become owners of house over a period of time. Ex.: Housing Board Colonies.

6) Co-operative Farming Societies: These societies are basically agricultural co-operatives. These are formed by the small land owners. They pool their resources to achieve the benefits of large scale farming and maximizing agricultural product. They solve the problems of finance, irrigation seeds, fertilizers etc.

Question 6.
Karta.
Answer:
1) The senior most male member of the family is Karta. All the affairs of the Joint Hindu Family are controlled and managed by one person. He is known as Karta or Manager.

2) The liability of the Karta is unlimited. He acts on behalf of the other members of the family. He is not accountable to anyone. He is the great master of the grandshow.

Question 7.
Co-parcener.
Answer:

• The members of the Joint Hindu Family are called co-parceners.
• Co-parcener is a person who has a share in common property formed either through inheritance or conversion of assets by members. The liability of the co-parceners is limited to their share of interest in the common property.

Question 8.
Dayabhaga.
Answer:

• This school of Hindu prevails only in Assam and West Bengal.
• Under this the right of the property comes to a co-parcener by succession and not by birth.
• Share in a Joint Hindu Family does not fluctuates, on the basis of birth or death of a member.

Question 9.
Mitakshara.
Answer:

• This school of Hindu law prevails in the entire India except in Assam and West Bengal.
• Family members of the male line and their wives, and unmarried daughters are its members. By birth, a member gets a share in common property, it continues till his death.
• In this way shares in the property get fluctuate in accordance with the number of co-parceners.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Commerce Study Material 4th Lesson Partnership Firm Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Commerce Study Material 4th Lesson Partnership Firm

Long Answer Questions

Question 1.
Define Partnership. Discuss its advantages and disadvantages.
Answer:
Meaning of partnership: ‘Partnership’ is an association of two or more persons who pool their financial and managerial resources and agree to carry on a business, and share its profits or losses. The person who form a partnership are individually known as ‘partners’ and collectively known as a firm or ‘partnership firm’.

Definition:

• Section 4 of the Partnership Act, 1932 defines partnership as “the relationship between persons who have agreed to share the profits of a business carried on by all or anyone acting for all”.
• According to L.H. Haney, “Partnership is the relationship existing between persons competent to make contract, who agree to carry on a lawful business in common with a view to private gain.

Advantages of Partnership firm:
a) Easy to Form: A partnership can be formed easily without many legal formalities. Since it is not compulsory to get the firm registered, a simple agreement, either in oral, writing or implied is sufficient to create a partnership firm.

b) Larger Resources: Since two or more partners join hands to start partnership firm, it may be possible to pool more resources as compared to sole proprietorship form of business organisation.

c) Better Decisions: In partnership firm each partner has a right to take part in the management of the business. All major decisions are taken in consultation with the consent of all partners. Thus, collective wisdom prevails and there is less scope for reckless and hasty decisions.

d) Benefits of specialisation: All partners actively participate in the business as per their specialisation and knowledge. In a partnership firm providing legal consultancy to people, one partner may deal with civil cases, one in criminal cases and other in labour cases and so on as per their area of specialisation.

e) Flexibility in operations: The partnership firm is a flexible organisation. At any time the partners can decide to change the size or nature of business or area of its operation after taking the necessary consent of all the partners.

f) Sharing of Risks: The losses of the firm are shared by all the partners equally or as per the agreed ratio. The burden of every partner will be much less as compared to the burden of sole-trade. The business expansion will not be hampered for fear of risk.

g) Secrecy: Business secrets of the firm are known to the partners only. It is not required to disclose any information to the outsiders. It is also not mandatory to publish the annual accounts of the partnership firm.

Disadvantages of Partnership Firm:
a) Unlimited liability: The most important drawback of partnership firm is that the liability of the partners is unlimited i.e., the partners are personally liable for the debts and obligations of the firm. Their personal property can also be utilised for payment of firm’s liabilities.

b) Instability: Every partnership firm has uncertain life. The death, insolvency, incapacity or the retirement of any partner brings the partnership to an end.

c) Limited capital: Since the total number of partners cannot exceed 20, the capacity to raise funds remains unlimited as compared to a joint stock company where there is no limit on the number of share holders.

d) Nob-transferability of share: The share of interest of any partner cannot be transferred to other partners or to the outsiders. So, it creates inconvenience for the partner who wants to transfer his share to others fully & partly.

e) Possibility of conflicts: Every partner in the firm has a equal right to participate in the management. Every partner can place his or her opinion or view point before the management regarding any matter at any time. Difference of opinion may give rise to quarrels and lead to dissolution of the firm.

f) Delay in Decision making: All important decisions are taken by the consent of partners, so decision making process becomes time consuming. There may be a possibility of losing business opportunities because of slow decision making.

Question 2.
Is registration of Partnership compulsory under the partnership Act, 1932? Explain the procedure required as registration of a firm.
Answer:
The registration of partnership is not compulsory under Indian Partnership Act, 1932. In England, registration is however, compulsory. In India, there are certain previlages which are allowed to those firms which are registered. Un-registered firms are prejudiced in certain matters in comparison to registered firms. Though directly the registration of firms is not compulsory but indirectly it is so. To avail certain advantages under law, the firm must be registered with the Registrar of firms of the state procedure for registration. For getting the firm registered the partners must file an application with the registrar of firms on a prescribed form. A small amount of registration fees is also deposited along with application form.

The application should contain the following information –

• Name of the firm.
• Location of the firm.
• Names of other places where the firm carries on business.
• The names and addresses of partners.
• The dates on which various partners persons joined the firm.
• If the firm is started for a particular period then that period should be mentioned.
• If the firm is started to achieve specific objective then it should also be given.

The application form should be signed and verified by each partner or his agent.
The particulars submitted to the Registrar are examined. It is also seen whether all legal formalities required have been observed or not. If everything is in order, then the Registrar shall record an entry in the Register of firms and issue the certificate of Registration. The firm is considered registered there on.

Question 3.
Discuss different types of partners.
Answer:
There are different types of partners in a partnership firm. They are:
I. On the base of participation:
1) Active Partner: An active partner is the one who takes active part in the day-to-day working of the business. He may act in various capacities as manager, advisor or organisor. He is also known as working partner or managing partner.

2) Sleeping Partner: A sleeping partner or dormant partner is the one who contribute capital, share profits and losses but does not take part in the working of the concern. He is not known to the public. So, he is also called as secret partner.

II. On the base of sharing profits:
1) Nominal Partner: A nominal partner is who lends his to the firm. He does neither contribute any capital nor does he shares profits of the business. They do not participate in the management of the business. But they are liable to third parties for all acts of the firm.

2) Partners in Profits: He is a partner who shares in the profits of the firm but not losses. But he is liable to third parties like any other partner. He is not allowed to take part in the management of the business.

III. On the base of Behaviour / Conduct:
1) Partner by Estoppel: When a person is not a partner, but posses himself as partner, either by words or in writing or by his acts, he is called partner by estoppel. He neither contributes the capital nor participate in profits and losses. But he is liable to any creditor like any other partner.

2) Partner by Holding out: If a person is considered by outsider as partner in the firm and he does not disclaim it, he is called partner by holding out. He neither contributes the capital to the firm nor participate in profits and losses. But he is liable to third parties for the debts of the firm.

IV. On the base of Liability:
1) Limited Partner: The liability of limited partners is limited to the extent of their capital contribution. This type of partners found in limited partnership.
2) General Partners: The partners having unlimited liability are called general partners.

V. Other partners:
1) Minor Partner: A minor is a person who has not yet attained the age of majority i.e., 18 years. According to Indian contract Act, a minor cannot enter into a contract. A minor may be admitted to the benefits of existing partnership with the consent of all partners. The minor is not personally liable for liabilities of the firm.

Question 4.
What is Partnership Deed? Explain its contents in detail.
Answer:

• It is a document which containing the terms and conditions of a partnership.
• Partnership deed forms the basis of partnership.
• “Partnership deed is a document containing all the matters according to which mutual rights, duties and liabilities of the partners in the conduct of management of the affairs of the firm are determined”.
• The partnership deed can he both oral or in writing. A written agreement, however, should be preferred because nobody can dispute the contents.
• The partnership deed should not contain any term which is contrary to the provisions of the partnership Act. The deed has to be stamped according to Indian stamps Act, 1899. It should be signed by all partners and every partner should have a copy of the deed. The following clauses are generally included in the deed.
  • The name of the firm.
  • Names and addresses of partners.
  • Nature of the business.
  • Location of the business.
  • Duration of the period, if decided. ,
  • The amount of capital to be contributed by each partner.
  • The profit sharing ratio.
  • Rights, duties and liabilities of partners.
  • Salaries, commission pay able to any partner.
  • Amount of withdrawals allowed to each partner.
  • Rate of interest to be allowed on capital as well as rate of interest to be charged on drawings.
  • The method of evaluating good will at the time of admission, retirement or death of partner.
  • Procedure for dissolution of the firm.
  • Maintenance of books of accounts and audit of accounts.
  • Procedure for settlement disputes among the partners.

Question 5.
State rights and duties of partners.
Answer:
The rights and duties of the partners of a firm usually are governed by the partnership agreement (Agreement Deed) among the partners. In case, the partnership deed does not specify them, then the partners will have rights and duties as laid down in the Indian Partnership Act, 1932.

Rights of a partner:

• Right to take part in the conduct and management of the firm’s business.
• Right to be consulted and expressed his opinion on any matter related to the firm.
• Right to have access to inspect and copy any books of accounts and records of the firm.
• Right to have an equal share in the profits of the firm, unless and otherwise agreed by the partners.
• Right to receive 6% interest on loan and advances made by partner to the firm.
• Right to be indemnified for the expenses incurred and losses sustained by partner to the firm.
• Right to the partnership property unless and otherwise mentioned in the partnership deed.
• Every partner has power of authority in an emergency, to do any such acts, for the purpose of protecting the firm from losses.
• Right to act an agent of the partnership firm in the ordinary course of business.

Duties of a partner:

• Should act honestly in the discharge of his duties to the maximum advantage of all the partners.
• Should act in a just and faithful manner towards other partner and partners.
• Should bound to share the losses of the firm equally unless and otherwise agreed upon by all partners.
• Should indemnify the firm against losses sustained due to his wilful negligence in the business.
• Must maintain true and correct accounts relating to the firm’s business.
• No partner should make secret profits by way of commission or otherwise from the firm’s business.
• No partner is allowed to assign or transfer his rights and interest in the firm to an outsider without the consent of other partners.
• A partner must not carry on any business which is similar to or likely to compete with the business of his current partnership firm.

Question 6.
Define Limited Liability Partnership and state its features.
Answer:
Meaning: Government of India passed limited liability partnership Act, 2008 and it was notified on 31st March, 2009. According to this act the LLP shall be a body corporate and a legal entity. Separate from its members. Any two or more persons associated for carrying on a lawful business with a view to earn profit, may be subscribing their names to an incorporation document and filing the same with the Registrar, for forming limited liability partnership.

Definition: According to Section 3 of the Limited Liability Partnership Act, 2008, “an LLP is a body corporate formed and incorporated under the Act. It is a legal entity separate from its partners”.

Features of Limited Liability Partnership:
1) Limited Liability: The important feature of LLP is the liability of partners is limited to extent of their share. The private property of the partners may not be utilized to meet liabilities of the business.

2) Separate legal entity: Limited liability partnership is a separate legal entity as like as a company. The partners and firm are not one and the same, they are separate.

3) Number of members: Every LLP shall have atleast two persons to form the business and atleast one designated partner should be residents of India. There is no limit on the max no. of partners in the LLP.

4) Perpetual succession: Unlike a partnership firm, an LLP can confine its existance even after the death, retirement, insanity or insolvency of one or more partners.

5) Mutual Rights and duties: Mutual rights and duties of the partners within the LLP and governed by an agreement between the partners or between the partners and LLP as the case may be the case.

6) Not liable for un-authorized acts: No partner is liable on account of the independent or un-authorized actions of other partners, thus individual partners are shielded form joint liability created by another partner’s wrongful business decisions and misconduct.

Question 7.
What is Dissolution of Partnership Firm? Discuss different types of dissolution of firms.
Answer:
A distinction should be made between the ‘Dissolution of partnership’ and ‘Dissolution of firm’.

Dissolution of partnership: Dissolution of partnership implies the termination of the original partnership agreement or change in contractual relationship among partners. A partnership is dissolved by the insolvency, retirement, incapacity, death, expulsion etc., of a partner or on the expiry / completion of the term / venture of partnership.

A partnership can be dissolved without dissolving the firm. In dissolution of partner-ship, the business of the firm does not come to an end. The remaining partners continue the business by entering into a new agreement.

Dissolution of firm: Dissolution of firm implies dissolution between all the partners. The business of the partnership firm comes to an end. Its assets are realised and the creditors are paid off. Thus, dissolution of firm always involves dissolution of partnership but the dissolution of partnership does not necessarily mean dissolution of the firm.

Partnership firm may be dissolved in any one of the following ways:

1) Dissolution by Agreement: A partnership firm may be dissolved with the mutual consent of all the partners or in accordance with the terms of the agreement.

2) Dissolution by Notice: In case of partnership-at-will, a firm may be dissolved, if any partner gives a notice in writing to other partners indicating his intention to dissolve the firm.

3) Contingent Dissolution: A firm may be dissolved on the expiry of the term, completion of the venture, death of a partner, adjudication of a partner as insolvent.

4) Compulsory Dissolution: A firm stands automatically dissolved if all partners or all but one partner are declared insolvent, or business becomes unlawful.

5) Dissolution through court: Court may order the dissolution of a firm, when any partner becomes member unsound, permanently incapable of performing his duties, guilty of misconduct, wilfully and persistently commits breach of the partnership agreement, unauthorised transfers the whole of his interest or share in the firm to a third person.

Short Answer Questions

Question 1.
Define partnership and state its important features.
Answer:
Meaning: ‘Partnership’ is an association of two or more persons who pool their financial and managerial resource and agree to carry on a business, and share its profit or losses. The persons who form a ‘partnership firm’.

Definition: Section 4 of the partnership Act, 1932 defines partnership as “the relationship between persons who have agreed to share the profits of a business carried on by all or any one acting for all”.

The features of partnership:
1) Formation: The partnership form of business organisation is governed by the provisions of the Indian partnership Act, 1932. It comes into existance through a legal agreement where in the terms and conditions governing the relationship among the partners, sharing of profits and losses and the manner of conducting the business are specified must be lawful and run with the profit motive.

2) Association of two or more persons: In partnership, there must be at least two persons. Maximum number of members in case of Banking business is 10 and for other business is not more than 20.
Minor cannot form a partnership firm as they are in competent to enter into a contract.

3) Unlimited liability: The partners of a firm have unlimited liability. Personal assets may be used for repaying debts in case the business assets are insufficient. The partners are jointly and individually liable for payment of debts.

4) Implied authority: There is an implied authority that any partner can act on behalf of the firm. The business will be bound by the acts of partners.

5) Existence of lawful business: The business of which the persons have agreed to share the profit, must be lawful. Any agreement to indulge in smuggling, back marketing etc., cannot be called partnership business in the eyes of law.

6) Utmost good faith: The main basis of the partnership business is good faith and mutual trust. Each partner should act honestly and give proper accounts to other partners.

7) Principal and agent relationship: There must be an agency relationship between the partners. Every partner is the principal as well as the agent of the firm. When a partner deals with other parties he / she acts as an agent of other partners and at the same time the other partners become the principal agent.

8) Restriction on transfer of shares: No partner can sell or transfer his / her share to others without the consent of the other partners. In case any partner does not want to continue in the partnership, he / she give a notice for dissolution of the partnership.

Question 2.
Discuss the registration procedure of partnership.
Answer:
For registering a partnership, the partners must prepare a statement containing the following particulars and submit the same to the Registrar along with the registration fee.

• Name of the firm.
• Name of the head office and branches, if any.
• The names and addresses of partners.
• Dates on which the partners joined the firm.
• Duration of the business.
• Date of opening the firm, type of business.

The statement must be stamped, dated and signed by all the partners. Along with this statement, a copy of the partnership deed should be submitted to the Registrar. If everything is in order, the Registrar shall record an entry in the Register of firms and will issue a ‘Certificate of Registration’.

Question 3.
Explain the contents of the partnership deed.
Answer:

• It is a document which containing the terms and conditions of a partnership.
• Partnership deed forms the basis of partnership.
• “Partnership deed is a document containing all the matters according to which mutual rights, duties and liabilities of the partners in the conduct of management of the affairs of the firm are determined”.
• The partnership deed can be both oral or in writing. A written agreement, however, should be preferred because nobody can dispute the contents.
• The partnership deed should not contain any term which is contrary to the provisions of the partnership Act. The deed has to be stamped according to Indian stamps Act, 1899. It should be signed by all partners and every partner should have a copy of the deed. The following clauses are generally included in the deed.
  • The name of the firm.
  • Names and addresses of partners.
  • Nature of the business.
  • Location of the business.
  • Duration of the period, if decided.
  • The amount of capital to be contributed by each partner.
  • The profit sharing ratio.
  • Rights, duties and liabilities of partners.
  • Salaries, commission pay able to any partner.
  • Amount of withdrawals allowed to each partner.
  • Rate of interest to be allowed on capital as well as rate of interest to be charged on drawings.
  • The method of evaluating good will at the time of admission, retirement or death of partner.
  • Procedure for dissolution of the firm.
  • Maintenance of books of accounts and audit of accounts.
  • Procedure for settlement disputes among the partners.

Question 4.
Explain the ways of dissolution of a partnership firm.
Answer:
A firm may be dissolved in the following circumstance.

• Dissolution by agreement: A partnership firm can be dissolved by an agreement among all the partners.
• Dissolution by notice: If a partnership is at will, it can be dissolved by any partner giving a notice to other partners.
• Compulsory dissolution: A firm may be compulsory dissolved when all the partners or all but one partner are insolvent or the activities of the firm may become illegal.
• Contingent dissolution: A firm will be dissolved on the happening of any of the situation:
  • Death of the partner
  • Expiry of the firm
  • Completion of the venture
  • Regignation by a partner.
• Dissolution through court: A partner can apply to the court for dissolution of the firm on any of these grounds:
  • Insanity of a partner
  • Incapacity of a partner
  • Misconduct by the partner
  • Breach of agreement
  • Transfer of share to a third person
  • Regular losses.

Question 5.
Write about different kinds of partnership.
Answer:
Partnership firms formed with different types of partnership as mentioned in the following chart.

1. Partnership on the basis of duration:
a) Partnership at will: The partnership which is formed for indefinite period is called as partnership at will. This partnership continues till the time the partners want it and will come to an end if they decide to dissolve it. Thus, partnership exists at the will of the partners.

b) Particular partnership: When the partnership is started for a particular work, then it is known as particular partnership. As and when the work is completed then partnership automatically comes to an end.

2. Partnership based on the liability:
a) General partnership: In this type, the liability of members is limited and all of them can participate in management. All the partners are collectively and personally liable for the liabilities of the firm. It means that personal properties of the partners can be utilized to meet liabilities of the business, if assets are not enough to pay the business liabilities.

b) Limited partnership: In limited partnership, the liability of atleast one partner is limited while liability of other partners may be limited. The partners with limited liability are called special partners, while those with unlimited liability are called general or active partners. The liability of special partners is limited only to their capital in the business, whereas the liability of general partners can go beyond their capital.

3. Limited Liability Partnership (LLP):
Limited Liability Partnership (LLP) is an alternative corporate business form that gives the benefits of limited liability of a company and the flexibility of a partnership. A partnership firm could not expand its activities because of higher risks and unlimited liability. As the personal properties of partners will be utilized to meet business liabilities. With a view to overcome the limitations of a partnership and company form, an alternative form, limited liability partnership was created.

Question 6.
What are the features of Limited Liability Partnership?
Answer:
Meaning: Government of India passed limited liability partnership Act, 2008 and it was notified on 31st March, 2009. According to this act the LLP shall be a body corporate and a legal entity. Separate from its members. Any two or more persons associated for carrying on a lawful business with a view to earn profit, may be subscribing their names to an incorporation document and filling the same with the Registrar, for forming limited liability partnership.

Definition: According to Section 3 of the Limited Liability Partnership Act, 2008, “an LLP is a body corporate formed and incorporated under the Act. It is a legal entity separate from its partners”.

Features of limited liability partnership:

• Limited Liability: The important feature of LLP is the liability of partners is limited to extent of their share. The private property of the partners may not be utilized to meet liabilities of the business.
• Separate legal entity: Limited liability partnership is a separate legal entity as like as a company. The partners and firm are not one and the same, they are separate.
• Number of members: Every LLP shall have atleast two persons to form the business and atleast one designated partner should be residents of India. There is no limit on the max no. of partners in the LLP.
• Perpetual succession: Unlike a partnership firm, an LLP can confine its existance even after the death, retirement, insanity or insolvency of one or more partners.
• Mutual Rights and duties: Mutual rights and duties of the partners within the LLP and governed by an agreement between the partners or between the partners and LLP as the case may be the case.
• Not liable for un-authorized acts: No partner is liable on account of the independent or un-authorized actions of other partners, thus individual partners are shielded form joint liability created by another partner’s wrongful business decisions and misconduct.

Very Short Answer Questions

Question 1.
What is partnership firm?
Answer:
1) ‘Partnership’ is an association of two or more persons who pool their financial and managerial resources and agree to carry on a business, and share its profit or losses. The person who form a ‘partnership and individually known as ‘partners’ and collectively known as firm or ‘partnership firm’.

2) Section 4 of the partnership Act, 1932 defines partnership as “the relationship between persons who have agreed to share the profits of a business carried on by all or any one acting for all”.

Question 2.
Write about Partnership Deed.
Answer:
1) Partnership Deed: Partnership deed is a document containing the terms and conditions of a partnership. It is an agreement in writing signed by all the partners duly stamped & registered.

2) The partnership deed defines certain rights, duties and obligations of partners and governs relations among them in the conduct of business affairs of the firm.

Question 3.
What do you mean by Active partner?
Answer:
Active partner:
1) The partner who actively participates in the day-to-day operations of the business is known as “active partner”.

2) He / she may act in different capacities such as Manager, Organizer, adviser and controller of all the affairs of the firm. He is also called as “working partner”.

Question 4.
Describe about sleeping partner.
Answer:
Sleeping partner:

• The partner who does not participate in the day – to – day activities of the business es known as ‘sleeping’ or ‘dormant’ partner.
• Such partner simply contributes capital and shares the profit and losses.

Question 5.
Define Partner by Estoppel.
Answer:

• A person who behaves in the public in such a way as to give an impression that he / she is a partner of the firm, is called ‘partner by estoppel’.
• Such a partner is not entitled to share the profits of the firm, but is fully liable if somebody suffers because of his / her false representation.

Question 6.
Discuss Partner by Holding out.
Answer:

• A partner (or) partnership firm declares that a particular person is a partner of their firm and such a person does not disclaim it, then he/she is known as a ‘partner by holding out’.
• Such partners are not entitled to profits but are fully liable as regards the firm’s debts.

Question 7.
What is a partnership at will?
Answer:
Partnership at will:

• A partnership that is formed for an indefinite period is called a partnership at will.
• This partnership continues till the time the partners want it and will come to an end if they decide to dissolve it. Thus, a partnership exists at the will of the partners.

Question 8.
Write about Limited Liability Partnership.
Answer:
Limited Liability Partnership (LLP):

• According to section 3 of the Limited Liability Partnership Act, 2008, “an LLP is a body corporate formed and incorporated under the Act. It is a legal entity separate from its partners”.
• LLP is an alternative corporate business that gives the benefits of the limited liability of a company and the flexibility of a partnership.
• With a view to overcoming the limitations of a partnership and company form, an alternative form, a limited liability partnership was created.
• This act passed in 2008, and it was notified on 3ist March 2009.

Question 9.
What is the dissolution of a partnership?
Answer:
Dissolution of partnership:

• Dissolution of partnership implies the termination of the original partnership agreement or change in contractual relationship among partners.
• A partnership is dissolved by the insolvency, retirement, incapacity, death expulsion, etc., of a partner or on the expiry/completion of the term/venture of the partnership.

Question 10.
What is the dissolution of a firm?
Answer:
The dissolution of a firm implies dissolution between all the partners. The business of the partnership firm comes to an end. Thus, the dissolution of the firm always involves the dissolution of the partnership, but the dissolution of a partnership does not necessarily mean the dissolution of the firm.

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year English Study Material 12th Lesson The Five Booms of Life Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year English Study Material 12th Lesson The Five Booms of Life

Paragraph Answer Questions (Section – A, Q.No. 5, Marks: 4)

Question 1.
The young man feels that the five boons are not gifts, but merely lendings. Justify his opinion with reference to his experiences.
Answer:
Mark Twain is the pen name of Samuel Langhorne Clemens. The world celebrates him as an eminent humourist and a great writer. The present story, “The Five Boons of Life” present his pessimistic view of life. In the story, a fairy offers a young man a boon.

The fairy asks him to choose from “Fame, Love, Riches, Pleasures and Death”. She warns him that only one of those five boons is really precious. The youth chooses ‘pleasures’ first. He very soon realises that each pleasure is followed by pain. Next he chooses ‘Love’ that ends him in grief. ‘Fame’ leads him into ‘envy and pity’. ‘Wealth’ throws him into poverty. So, he rightly feels that they are not boons but mere lendings.

మార్క్ ట్వెఇన్ అనేది సామ్యూల్ ల్యాంగ్ హార్న్ క్లెమెన్స్ కలం పేరు. ప్రపంచం వారిని ప్రఖ్యాత హాస్యప్రియుడిగా మరియు గొప్పగా రచయితగా స్తుతిస్తుంది. ఆయన కథ, ప్రస్తుత పాఠ్యాంశం “జీవితానికి సంబంధించిన ఐదు వరాలు” జీవితం పట్ల వారి యొక్క నిరాశావాద దృక్కోణాన్ని ఆవిష్కరిస్తుంది. కథలో దేవత ఒక యువకుడికి ఒక వరం ఇస్తానని ప్రతిపాదిస్తుంది.

“కీర్తి, ప్రేమ, సంపద, సరదాలు మరియు మరణము” అనే అయిదు వరాల నుండి ఒక్క దానిని ఎంపిక చేసుకోమంటుంది. ఆ అయిదింటిలో ఒక్కటే అసలు విలువైనది అని హెచ్చరిస్తుంది. యువకుడు ముందుగా ‘సరదా’లను ఎంచుకుంటాడు. చాలా త్వరలోనే గుర్తిస్తారు ఆయన, ప్రతి సరదా, బాధను తెస్తుందని. తరువాత ‘ప్రేమ’ను కోరుకుంటాడు. అది అతనిని ‘విచారం’లో ముంచుతుంది. ఇక ‘కీర్తి’ ఆయనను ‘అసూయ, సానుభూతి’లలోకి నడిపిస్తుంది. ‘సంపద’ ఆయనను బీదరికంలోకి విసురుతుంది. అందువలన ఆయన సరిగ్గా అంటారు, ఈ బహుమతులు వరాలు కాదు కేవలం ‘అప్పులు’ అని.

Question 2.
Every time the youth chooses a gift, the fairy expresses her dissatisfaction with her gestures. Comment.
Answer:
Mark Twain’s story, “The Five Boons of Life” offers us a valuable lesson. It highlights the need to choose right. The fairy in the story advises the youth to select a boon. She tells him that of the five boons “Fame, Love, Riches, Pleasures and Death” only one is precious.

But, each time the youth makes a wrong choice. The fairy expresses her displeasure. Once, her eyes are filled with tears. Yet again, she sighs deeply. At another time, she asks him to use his wisdom. But the youth repeats the same mistake. The fairy here represents an opportunity. Opportunities knock our doors often. It is our responsibility to use that chance aptly. Here, the youth’s failure presents a lesson to us.

మార్క్ ట్వెఇన్ కథ “జీవితానికి సంబంధించిన ఐదు వరాలు” అనేది మనకు ఒక విలువైన పాఠాన్ని అందిస్తుంది. అది ఎంపిక విషయంలో సరిగ్గా ఉండాలనే అంశాన్ని నొక్కి చెబుతుంది. కథలోని ఒక దేవత, ఒక యువకుడిని ఒక్క వరంను ఎన్నుకోమంటుంది. ఆమె ఆయనతో అంటుంది. తన దగ్గర ఉన్న అయిదు వరాలు “కీర్తి, ప్రేమ, సంపద, వినోదము మరియు మరణము”లలో ఒక్కటే అసలు విలువైంది అని.

కాని ఆ యువకుడు, ప్రతిసారీ తప్పుగానే ఎంచుకుంటాడు. దేవత తన బాధను వ్యక్తీకరిస్తుంది. ఒకసారి కళ్ళనిండా నీరు. మరొకసారి గాఢ నిట్టూర్పు. మరొకసారి, తన జ్ఞానం మొత్తం ఉపయోగించుకోమని సూచిస్తుంది. అయినా ఆ యువకుడు అదే పొరపాటును తిరిగి తిరిగి చేస్తాడు. ఇక్కడ, ఆ దేవత ‘అవకాశానికి’ ప్రతీక. మనకు అవకాశాలు తరచుగా తలుపు తట్టుతాయి. ఆ అవకాశాన్ని సరిగ్గా వినియోగించుకోవడం మన బాధ్యత. ఇక్కడ యువకుడి వైఫల్యం మనకు ఒక పాఠం.

Question 3.
“The years have taught you wisdom . surely it must be so”, remarked the fairy. Is she right ? Explain.
Answer:
The short story “The Five Boons of Life” is a bundle of boons in learning. Mark Twain shows us how difficult it is to select from among options. The story also exposes the deceptive nature of appearances. The fairy presents to the youth her five boons. They are : “Fame, Love, Riches, Pleasures and Death”.

She asks him to be careful in his selection. She adds that only one of them is valuable. The youth falters and chooses ‘Pleasures’. He regrets his choice. Then he opts for ‘Love’. He feels sad about his wrong decision. Then, the fairy says that years must have taught him wisdom. Yes, experience is the best teacher. But the youth stays a bad learner. So, he hasn’t picked up any wisdom.

“జీవితానికి సంబంధించిన ఐదు వరాలు” అనే చిన్న కథ, నేర్చుకోవడానికి ఒక వరాల మూట. మార్క్ ట్వెఇన్ అందుబాటులో ఉన్న వాటి నుండి సరియైన దానిని ఎంపిక చేసుకోవటము ఎంత కష్టమో సూచిస్తున్నారు. పైకి కనిపించేది ఎంత మోసపూరితంగా ఉండవచ్చు అనే అంశాన్ని కూడా కథ మనకు ప్రముఖంగా చూపుతుంది. ఒక దేవత, ఒక యువకుడికి తన వద్ద ఉన్న ఐదు వరాలను వివరిస్తుంది.

అవి : కీర్తి, ప్రేమ, సంపద, సరదాలు మరియు మరణం. అందులో ఒక్కటే విలువైనది కనుక ఎంపిక చాలా జాగ్రత్తగా చేసుకోమంటుంది. యువకుడు తప్పటడుగు వేసి సరదాలను కోరుకుంటాడు. తన ఎంపిక తప్పని గుర్తించి బాధపడతాడు. అప్పుడు ‘ప్రేమ’ను ఎంచుకుంటాడు. మళ్ళీ తప్పుడు నిర్ణయంపట్ల విచారిస్తాడు. అప్పుడు అంటుంది దేవత, ఈ సుదీర్ఘకాలం అతనికి జ్ఞానాన్ని అందించి ఉంటుందని. అవును, అనుభవం అద్భుత బోధకులే. కానీ మన యువకుడు చెడ్డ విద్యార్థిగానే మిగిలిపోతాడు. అందుకే అతను ఏ రకమైన జ్ఞానాన్ని అందుకోలేకపోయాడు.

Question 4.
What are the thoughts in the mind of the youth when he chooses wealth? What is the result ?
Answer:
“The Five Boons of Life”, by Mark Twain, presents a philosophical approach to life. It shows us how foolish we are in our priorities at times. The youth stands for man’s follies. He gets a chance, from a fairy to choose from ‘Fame, Love, Riches, Pleasures and Death’. He is led by false appearances.

The fairy’s warning fails to correct him. He chooses ‘Pleasures’ first. He soon realises how painful those pleasures are! He than opts for ‘Love’. He understands how grief follows love. Then, he goes for Fame. Again, it proves to be a wrong choice. Then he thinks ‘Wealth’ will make him happy. He plans to spend, shine, and feed his hungry heart with his mockers envy. He thinks he can buy everything the earth can offer. He is wrong, once again.

“జీవితానికి చెందిన ఐదు వరాలు” అనే మార్క్ ట్వెఇన్ కథ, జీవితం పట్ల ఒక తాత్విక దృక్పథాన్ని సమర్పిస్తుంది. ఒక్కొక్కసారి మన ప్రాథమ్యాల పట్ల మనం ఎంత తప్పుడు నిర్ణయం తీసుకొంటామో తెలుపుతుంది ఈ కథ. మనిషి తప్పుడు ఆలోచనలకు ప్రతినిధి ఈ కథలోని యువకుడు. ఒకసారి ఒక దేవత ద్వారా ‘కీర్తి, ప్రేమ, సంపద, సరదాలు మరియు మరణం’ల నుండి ఒక వరం ఎంచుకునే అవకాశాన్ని పొందుతాడు. తప్పుడు రూపాల చేత తప్పుదారిలో నడిపించబడతాడు. దేవత హెచ్చరిక కూడా వారిని సరిచేయలేకపోయింది.

ముందుగా సరదాలను కోరుకుంటారు. త్వరలోనే గుర్తిస్తారు ఆ సరదాల వెనుక ఎంత బాధ దాగిఉందో అని. అప్పుడు ఆయన ప్రేమను కోరుకుంటారు. త్వరలోనే గ్రహిస్తారు ఆయన, ప్రేమ వెంటనే విచారం వస్తుందని. అప్పుడు ఆయన కీర్తి. అదీ తప్పుడు ఎంపికే అని నిరూపించబడుతుంది. అప్పుడు ‘సంపద’ ఆయనకు ఆనందాన్ని ఇవ్వగలదు అని అనిపిస్తుంది. విపరీతంగా ఖర్చుపెట్టి, వెలిగి తన విమర్శకుల అసూయతో తన ఆకలి గుండెకు అన్నం పెట్టవచ్చు అనుకుంటాడు. భూమి మీద లభ్యమయ్యే దేనికైనా కొనగలను అనుకుంటాడు. మరియొకసారి తప్పటడుగు వేశాడు.

The Five Booms of Life Summary in English

Samuel Langhorne Clemens is popularly known by his pen name Mark Twain. He was an American writer, humonist and lecturer. He is rightly called the father of American literature. His short story ‘The Five Boons of Life’ is a parable with his characteristic twist at the end.

The theme of the story is the deceiving nature of human life. This is enhanced through the motifs of Fame, Love, Riches, Pleasure and Death. These five metaphorical gifts are actualley five human experiences which are more or less universal. The story conveys the pessimistic message of the writer that there is nothing pure in life. Every good thing one experiences is showed its reverse. According to him, Death is the only eternal truth which becomes a gift when one transcends the fear of death.

In the story a fairy comes to a youth and grants him permission to choose one of her five gifts. Pleasure, Love, Fame, Wealth and Death. The fairy also warns him that only one of these gifts is truly valuable. So, he should choose wisely. First, he chooses pleasure. But soon he comes to realize this gift is transcient and often followed by pain. Afterwords, he chooses love.

But when the fairy returns he is about to bury a loved one and has corne to realize that love also brings grief with it. His third choice is fame. Yet once gain is disappointed. He only gets to enjoy fame for a brief time, before he becomes the target of enjoy and calumny. On having chosen wealth later to deride his detractors, he becomes a pauper Finally, he seeks for death realizing that he has nothing in life to love for. But the fairy has already given her gift of death to a child leaving the man in a miserable state. Thus the man endsup seeing what he thought are great gifts are actually mere lendings.

The fairy offers many warnings to the man about choosing wisely and has the expressions of disapproval when the man chooses incorrectly. But he focuses on himself and not on the advice from the gift giver. Selfishness, desire to get ahead be the best, have the best are still issues facing man even today.

The Five Booms of Life Summary in Telugu

మార్క్ ట్వెఇన్ అనే కలం పేరుతో విశ్వఖ్యాతి గాంచిన అమెరికన్ రచయిత అసలు పేరు సామ్యూల్ లాంగ్ హోర్న్ క్లెమెన్స్. అత్యంత హాస్యభరిత రచనలు చేసిన ఈయన, అతి గంభీర, విషాదభరిత రచనలు కూడా చేశారు. ప్రస్తుత తాత్విక చింతనతో కూడిన ఈ కథ “జీవితానికి చెందిన ఐదు వరాలు” రచయిత యొక్క నిరాశావాద భావనను ప్రతిబింబిస్తుంది.

అందరూ వరాలుగా భావించే ‘ఖ్యాతి’, ‘ప్రేమ’, ‘సంపద’, ‘వినోదం’ అసలు సంతోషాన్ని ఇవ్వవు. అవి వాస్తవానికి ‘అసూయ’, ‘విచారము’, ‘పేదరికం’, ‘నొప్పి, బాధ’లకు ముందు వచ్చే పైకి కనిపించే బహుమతులు అని వర్ణిస్తారు, నిరూపిస్తారు. జీవితానికి శాశ్వత సంతోషం ‘మరణం’ మాత్రమే అని తేలికగా ఆమోదించలేని కఠోర సత్యాన్ని ఆవిష్కరిస్తారు. దీన్ని ఒక ‘దైవప్రేరేపిత’ సంఘటనలా వివరిస్తారు.

ఒక దేవత జీవన ప్రారంభంలో ఉన్న ఒక యువకుడి ముందు ఒక బుట్టతో ప్రత్యక్షమవుతుంది. తన బుట్టలో ఐదు బహుమతులు ఉన్నాయని, అందులో అసలు విలువైనది ఒక్కటే అని, జాగ్రత్తగా ఆలోచించుకొని ఒక దానిని ఎంపిక చేసుకొమ్మని చెబుతుంది. తన దగ్గర ఉన్నవి ‘ఖ్యాతి’, ‘ప్రేమ’, ‘సంపద’, ‘సరదాలు (వినోదం) ‘మరణం’ అని వివరిస్తుంది.

దీంట్లో ఆలోచించడానికి ఏముంది అని ‘వినోదం’ కావాలని కోరుకుంటాడు. అతి త్వరలోనే అను అనుభవిస్తున్న సరదాలు తనను వెక్కిరిస్తున్నట్లు, అవి ఎంత తాత్కాలికాలో గుర్తిస్తాడు. మళ్ళీ కోరుకునే అవకాశం వస్తే తెలివిగా కోరుకుంటాను అనుకుంటాడు. అంతే, ఆ దేవత పునః ప్రత్యక్షమవుతుంది. సరిగ్గా ఆలోచించుకో అని సూచిస్తుంది. సుదీర్ఘంగా ఆలోచించి, ప్రేమను కోరుకున్నాడు. దేవత కంటిలో కన్నీరును గమనించలేదు.

చాలాకాలం తమ ప్రేమించినవారు ఒక్కరొక్కరుగా తనను వీడిపోతూ, ఆఖరుకు తన భార్య శవం ముందు కూర్చొని ‘ప్రేమ’ తనకిచ్చిన ప్రతి గంట సంతోషానికి వేల గంటలు దుఃఖాన్ని అనుభవించానని విచారించసాగాడు. మళ్ళీ దేవత ప్రత్యక్షం. మిగిలిన మూడింట్లో జాగ్రత్తగా ఎంపిక చేసుకొమ్మని హెచ్చరిక. అనుభవంతో వచ్చిన విచక్షణతో చాలాసేపు తర్కించుకొని ‘ఖ్యాతి’ని ఇవ్వమని కోరుకుంటాడు. నిట్టూర్పు విడుస్తూ వీడ్కోలు తీసుకుంది, దేవత. సంవత్సరాలు గడిచాయి. దేవత తిరిగి ప్రత్యక్షమయింది.

ఆయన మనసు గ్రహించింది పేరు ప్రఖ్యాతులు తమవెంట అసూయాద్వేషాలు తెచ్చాయి. అంతిమంగా వచ్చిన సానుభూతి ఆ పేరు ప్రఖ్యాతులకు అంతిమ సంస్కారాల నిర్వాహకురాలు. మిగిలిన రెండింటిలో అసలు విలువైంది బాగా పరిశీలించి ఎంపిక చేసుకొమ్మంటుంది, దేవత. ‘సంపద’ అంటాడు. అసలు విలువైంది కోరుకోగలిగాను అనుకుంటాడు. కానీ సంపద అనే నాణేనికి మరొక వైపు ఉంది పేదరికం అని గుర్తించే లోపు అసలు విలువైన ‘మరణం’ ఒక చిన్నారికి కానుకగా ఇచ్చింది దేవత. ఇక అతనికి విచారం తప్ప విముక్తి లభించదు.

The Five Booms of Life Summary in Hindi

मार्क ट्वेइन उपनाम से विख्यात् अमरीकी लेखक का असली नाम साम्यूल लांगहोर्न कलेमेन्स है | उन्हेंने अत्यंत हास्यात्मक रचनाओं के साथ-साथ अति गंभीर विषादात्मक रचनाएँ भी कीं । प्रस्तुत पाठ्यांश, ‘जीवन के लिए पाँच वरदान’ लाखिक चिंतन से संबंधित है । इसके लेखक की निराशवाद- भावना प्रतिबिंबित है । ख्याति, प्रेम, संपदा, विरोद और मरण – ये पाँच वरदान समझते हैं लोग । लेकिन असन्न में वे संतोष नहीं देते। वे वास्तव में ईर्ष्या, दूख, निर्धनता, पीडा और वेदना को पहले आनेवाले पुरस्कार हैं । जीवन का शाखत संतोष ‘मरण’ मात्र है । यह कठोर सत्य है । यह एक दैव प्रेरक घटना है ।

एक देवता जीवनारंभ में होनेवाले एक युवक के आगे टोकरी से साक्षात्कार होता है। वह कहता है कि इसटोकरी में पाँच वर हैं, इनमें केवल एक ही असकी मूख्यवान है, सावधानी से सोचकर एक चुन लो । इस टौकरी में ख्याति, प्रेम, संपदा, विरोद और मरण नामक वर हैं । वह यूवक ‘विनोद’ चुनता है। जल्दी ही वह पहचानत है कि अनुभव करनेवाली सभी सुख-सुविधाएँ उसे उपहास कर रहे हैं । वह देवता पुनः प्रकट होता है ।

वह युवक बहुत सोच-विचार कर प्रेम को चुनता है । देवता की आंख में आँसू वह नहीं पहचानता है । वह दुःखित होने लगा कि सुदीर्घ समय तक अपने को प्रेमकरने वाले एक – एक करके छोड़कर नारहे हैं। वह दुखता है कि आखिर अपनी पत्नी के शव के सामने ‘बैठकर ‘प्रेम’ से प्रति घुटे में पाए संतोष के लिए हजारों घंटों के दुःख का मूल्य चुकाना पड़ता है। फिर देवता प्रकट होकर बाकी तीनों में से चुनने को कहता है । तब वह ‘ख्याति’ को चुनाव है । सालों के बाद वह पहचानता है कि वह ‘ख्याति’ ईर्ष्या एक को चुनने को कहने पर वह संपदा को चुनता है। होती है । वह इस सच को जानने के पहले ही देवता असली मूल्यवान ‘मरण’ एक छोटी को भेंट के रूप में दे देता है । आखिर उस युवक को दुःख-दर्द के बिना विमुक्ति नहीं मिलती ।

Meanings and Explanations

fairy (n) / feari / (ఫెఅరి ) (disyllabic ) = a creature with magic powers: మంత్రశక్తులు కల ఒక, परी

wary (adj) /weəri/ (వెఅరి) (disyllabic) = careful; cautious : చాలా జాగ్రత్తగా, चौकस

consider (v) /kǝnsıdə(r)/ (కన్ సీడ(ర్)) (trisyllabic) = think about carefully : జాగ్రత్తగా ఆలోచించు, विचार करना

sought (v-past tense of ‘seek’) /so:t/ (సోట్) (monosyllabic) = looked for; wanted; కోరుకొనెను, इच्छा

delight (n) /dılart/ (డిలైట్) (disyllabic) = joy; a feeling of great pleasure: అమిత ఆనందము

vain (adj) /vein/ (వెఇన్) (monosyllabic) useless : నిరుపయోగమైన , व्यर्थ

mock (v) /mok/ (మొక్) (monosyllabic) = laugh at : హేళనచేయు, हंसी उड़ाना, अपहास करना

precious (adj) /prefas/ (ప్రెషన్ ) (disyllabic) = rare and worth a lot; valuable : అత్యంత విలువైన, అరుదైన, उपयोगी, मूल्यवान

coffin (n) /kofm/ (కోఫిన్) (disyllabic) = a box in which a dead body is placed: శవపేటిక, ताबूत

commune (v) /kamju:n/ (కొమ్యూన్) (disyllabic) = converse; talk : సంభాషించు; మాట్లాడు, सम्भाषण करना

desolation (n) /desəleisrən/ (డెసలెఇషన్) (polysyllabic-4 syllables) = destruction of inhabitants : మరణము; అంతము, कथम

treacherous (adj) /tretfǝrǝs/ (ట్రెచరస్) (trisyllabic) = deceitful: మోసపోటిత, विश्वासघाती

curse (v) /k3:s/ (క(ర్)స్) (monosyllabic) = to place a bane: శపించు, अभिशाप देना

reflect (v) /riflekt/ (రిప్లెక్ ట్) (disyllabic) = think carefully and deeply, జాగ్రత్తగా, లోతుగా ఆలోచించు , चिंतन करना

sigh (v) /sar/ (monosyllabic) breathe in an audible way to express disappointment : నిట్టూర్పు విడుచు, आह

solitary (adj) /splətri/ (సోలాట్రి) (trisyllabic) = alone; single :ఒంటరిగా, ఏకాంతంగా, अकेला

fading (v+ing = adj) /feidin/(ఫెఇడింగ్) (disyllabic) = disappearing slowly; నెమ్మదిగా అంతరించి పోతున్న; మసకబారిపోతున్న; పాలిపోతున్న

envy (n) /envi/ (ఎన్వి) (disyllabic) = the feeling of wanting to be in the same situation; jealousy : అసూయ; ఈర్ష్య, ईर्ष्याल

detraction (n) /dıtræktsən/ (డిట్ర్యాక్షన్ ) (trisyllabic) = taking away from: పక్కదారి పట్టించడం; మరోవైపు దృష్టి మరల్చడం

calumny (n) /kæləmni/ (క్యాలమ్మి) (trisyllabic) = lies that harm one’s reputation: ఎదుటి వారి ఖ్యాతిని చెడగొట్టే అబద్దములు, निन्दा करना

persecution (n) /p:(r)sıkju:sən/ (ప(ర్)సిక్యూషన్) (polysyllabic-4 syllables) someone physically or morally : భౌతికంగా, లేదా నైతికంగా అంతం చేయటము

derision (n) /dırızən/ (డిరిజన్) (trisyllabic) = laughter as a token of insult : అవమానకర; హేళనభరిత నవ్వు

funeral (n) /fju:nərəl/ (ఫ్యునరల్) (trisyllabic) = a ceremony to bury or cremate a dead person : అంత్యక్రియలు, अंत्येष्टि, शव यात्रा

renown (n) /rınaʊn/ (రినౌన్ ) (disyllabic) = fame and popularity : పేరు ప్రఖ్యాతలు, यश

contempt (n) /kǝntempt/ (కన్ టెమ్ ట్) (disyllabic) = hatred, ద్వేషము, अपमान

compassion (n) /kəmpæsən/ (కమ్ ఫ్యాషన్) (trisyllabic) = kindness and pity for the suffering: దయ; సానుభూతి, सहानुभूति

decay (n) /dıker/ (డికెఇ) (disyllabic) = destruction : నాశనం; అంతరించడము, हास होना

despair (v) /dispeɔ(r)/ (డిస్పెఅ(ర్)) (disyllabic) = give up; to be hopeless : చేతులెత్తివేయుట ప్రయత్నం ఆపుట; నిరాశలో మునిగిపోవుట

squander (v) /skwondə(r)/ (స్క్వన్ డ(ర్) (disyllabic) = spend carelessly: విచ్చలవిడిగా ఖర్చుపెట్టు, अपव्याय करना

dazzle (v) /dæzl/ (డ్యాజ్ ల్) (disyllabic) = shine brightly in an impressive way: ఆకట్టుకునేలా, यकार्याध करना

despiser (n) /dıspaızə(r)/ (డిస్పెజ(ర్) ) (trisyllabic) = one who criticizes and hates : విమర్శించి, ద్వేషించే వ్యక్తి

enchantment (n) /intsa:ntmǝnt/ (ఇన్ చాన్ ట్ మన్ ట్) (trisyllabic) = attraction; charm: ఆకర్షణ, అందము, आकर्षण

contentment (n) /kǝntentmǝnt/ (కన్ టెమ్ మన్ ట్) (trisyllabic) = satisfaction: సంతృప్తి , तृप्ति

deference (n) /defǝrǝns/ (డెఫరన్ స్ ) (trisyllabic) = respecting others’ views : ఇతరుల అభిప్రాయాలను గౌరవించటం

pinchbeck (adj) /pintsbek/ (పించ్ బెక్) (disyllabic) = spurious; artificial: నిజంకాని; కృత్రిమ

trivial (adj) /trivial/ (ట్రివి అల్ ) (trisyllabic) = ordinary; ignorable : అతి సాధారణమైన ; పట్టించుకోనవసరం లేని

furnish (v) /f3:(r)nıs/ (ఫ(ర్)నిష్) (disyllabic) = supply; give: అందించు

garret (n) /gærǝt/ (గ్యారట్) (disyllabic) = a dark, dirty and narrow room : ఇరుకుగా, మురికిగా, చీకటిగా ఉన్న గది

gaunt (adj) /gɔ:nt/ (గోన్ ట్) (monosyllabic) = very weak; old : చాలా నీరసంగా ఉన్న; ముసలి

wan (adj) /won/ (వోన్) (monosyllabic) = very tired; pale : బాగా అలిసిపోయిన; పాలిపోయిన

hollow-eyed (adj) /with eyes sunk : బాగా పీక్కుపోయిన కన్నులతో ఉన్న

gnaw (v) /nɔ:/ (వో) (monosyllabic) = bite : కొరుకుట

crust (n) /krast/ (క్రస్ట్ ) (monosyllabic) = harder part of bread: బాగా గట్టిగా ఉన్న బ్రెడ్ భాగము

mumble (v) /mɅmbǝl/ (మమ్ బల్) (disyllabic) = chew gently with lips closed: పెదవులు మూసుకొని నెమ్మదిగా నములు

gilded (adj) /gıldıd/ (గిల్డడ్) (disyllabic) = false : నిజముకాని; పై పూత పూసిన

wanton (adj) /wntən/ (వోన్ టన్) (disyllabic) = unruly : అదుపు చేయ వీలుకాని

Telangana TSBIE TS Inter 1st Year Economics Study Material 2nd Lesson వినియోగదారుని ప్రవర్తనా సిద్ధాంతాలు Textbook Questions and Answers.

TS Inter 1st Year Economics Study Material 2nd Lesson వినియోగదారుని ప్రవర్తనా సిద్ధాంతాలు

వ్యాసరూప సమాధాన ప్రశ్నలు:

ప్రశ్న 1.
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రాన్ని వివరించి, పరిమితులను ప్రాధాన్యతను విశదీకరించండి.
జవాబు.
క్రమ క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం మానవుని దైనందిన అనుభవం మీద ఆధారపడి ఉంటుంది. ప్రతి కోరికను ఒక కాల వ్యవధిలో పూర్తిగా సంతృప్తిపరచవచ్చుననే ప్రాతిపదికపై ఈ సూత్రం ఆధారపడి ఉంది. ఈ సూత్రాన్ని ప్రథమంగా 1854వ సంవత్సరంలో హెచ్. హెచ్. గాసెన్ ప్రతిపాదించాడు. దీనిని గాసెన్ ప్రథమ సూత్రంగా జీవన్స్ పేర్కొన్నాడు. మార్షల్ దీనిని అభివృద్ధిపరిచాడు.

“ఒక వ్యక్తి తనవద్దనున్న వస్తు రాశిని పెంచుతూ పోతే అదనంగా చేర్చిన యూనిట్ల నుండి లభించే అదనపు ప్రయోజనం క్రమంగా క్షీణిస్తుంది” అని క్షీణోపాంత ప్రయోజనాన్ని మార్షల్ నిర్వచించెను. ఈ సూత్రాన్ని కొన్ని ప్రమేయాలపై ఆధారపడి రూపొందించడం జరిగింది.

ప్రమేయాలు :

1. సిద్ధాంతం కార్డినల్ ప్రయోజన విశ్లేషణపై ఆధారపడింది. అంటే ప్రయోజనాన్ని కొలవవచ్చును, పోల్చవచ్చును.
2. వస్తువు యూనిట్లు తగుమాత్రంగా ఉండి, మరీ చిన్న యూనిట్లుగాను, మరీ పెద్ద యూనిట్లుగాను ఉండరాదు.
3. వినియోగించే వస్తువు వివిధ యూనిట్లు సజాతీయంగా ఉండాలి. అనగా పరిమాణం, నాణ్యత, రుచి మొదలైన విషయాలలో ఏ వ్యత్యాసం ఉండరాదు.
4. ఒక యూనిట్ వినియోగానికి, మరొక యూనిట్ వినియోగానికి మధ్య కాలవ్యవధి ఉండకూడదు.
5. వినియోగదారుల అభిరుచులు, అలవాట్లలో మార్పు ఉండరాదు.
6. వినియోగదారుల ఆదాయాలు మారకూడదు.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్ర వివరణ :
ఈ సూత్రం వస్తురాశి పరిమాణానికి తృప్తి లేదా ప్రయోజనానికి మధ్యగల సంబంధాన్ని వివరిస్తుంది. ఈ సూత్రం ప్రకారం ఒక వినియోగదారుడు తన వద్ద ఉన్న వస్తురాశిని పెంచుతూ పోతుంటే అదనపు యూనిట్వల్ల లభించే అదనపు లేదా ఉపాంత ప్రయోజనం క్షీణిస్తుంది. ఈ సూత్రాన్ని ఈ క్రింది పట్టిక ద్వారా చూపించటం జరిగింది.

పట్టిక ప్రకారం ప్రతి అదనపు ఆపిల్ వల్ల లభించే ఉపాంత ప్రయోజనం క్షీణిస్తుంది. అంటే మొత్తం ప్రయోజనం తగ్గుతున్న రేటులో పెరగటం గమనించవచ్చు. 6వ ఆపిల్ వల్ల మొత్తం ప్రయోజనం 82 యుటిల్స్, ఉపాంత ప్రయోజనం 2 యుటిల్స్, 7వ ఆపిల్ వినియోగం వల్ల మొత్తం ప్రయోజనంలో మార్పు లేదు.

అంటే మొత్తం ప్రయోజనం గరిష్టంగా ఉంది. ఉపాంత ప్రయోజనం శూన్యం 7, 8 ఆపిల్ పండ్ల నుండి మొత్తం ప్రయోజనం క్షీణించి, ఉపాంత ప్రయోజనం ఋణాత్మకమైనది. మొత్తం ప్రయోజనానికి, ఉపాంత ప్రయోజనానికి మధ్య సంబంధం ఈ క్రింది విధంగా ఉంటుంది.

1. మొత్తం ప్రయోజనం తగ్గుతున్న రేటులో పెరిగినప్పుడు ఉపాంత ప్రయోజనం తగ్గుతుంది.
2. మొత్తం ప్రయోజనం గరిష్టమైనపుడు ఉపాంత ప్రయోజనం శూన్యమవుతుంది.
3. మొత్తం ప్రయోజనం తగ్గితే ఉపాంత ప్రయోజనం ఋణాత్మకమవుతుంది. దీనిని ఈ క్రింది రేఖాపటం ద్వారా వివరించవచ్చు.

పట్టికను రేఖాపటంలో T.U.C. మొత్తం ప్రయోజన రేఖ M.U.C. ఉపాంత ప్రయోజన రేఖ. X – అక్షముపై ఆపిల్ పండ్ల సంఖ్యను, Y – అక్షముపై మొత్తం ప్రయోజనం, ఉపాంత ప్రయోజనం చూపించాము. వినియోగదారునికి ‘O’ యూనిట్ వద్ద మొత్తం ప్రయోజనం ‘0’ ఆపిల్స్ వినియోగం పెంచుతూ పోయిన కొద్దీ మొత్తం ప్రయోజనం తగ్గుతున్న రేటులో పెరిగింది.

T.U.C. ఇదే అంశాన్ని స్పష్టం చేస్తోంది. M.U.C. క్రిందికి వాలుతున్నది. T.U.C. 7వ పండు వద్ద గరిష్టంగా ఉంది. M.U.C. X – అక్షాన్ని తాకి శూన్యమైంది. వినియోగదారుడు 7వ, 8వ పండ్లను వినియోగించటం వల్ల మొత్తం ప్రయోజనం క్షీణించింది. ఉపాంత ప్రయోజనం ఋణాత్మకమైంది.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సిద్ధాంతం, మినహాయింపులు :
కొన్ని పరిస్థితులలో అదనపు యూనిట్ల నుంచి వచ్చే ప్రయోజనం క్రమంగా క్షీణించకపోవచ్చు. వీటినే ఈ సూత్రానికి మినహాయింపులుగా చెప్పటం జరుగుతుంది. అవి :

1. అపూర్వ వస్తువుల విషయంలో ఈ సూత్రం వర్తించదు.
   ఉదా : నాణేలు, కళాత్మక వస్తువులు, తపాలా బిళ్ళలు.
2. సామాజిక వస్తువుల వినియోగంలో ఈ సూత్రం వర్తించదు.
   ఉదా : ఒక పట్టణంలో టెలిఫోన్ల సంఖ్య పెరిగితే, టెలిఫోను ఉపయోగించటం వల్ల కలిగే ప్రయోజనం కూడా పెరుగుతుంది.
3. మత్తు పదార్థాల విషయంలో ఈ సూత్రం వర్తించదు.
4. ద్రవ్యం విషయంలో ఈ సూత్రం వర్తించదని కొందరి అభిప్రాయం.

ప్రాధాన్యత :
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికున్న ప్రాముఖ్యతను క్రింది విధంగా వివరించవచ్చు.

1. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం అనేది ప్రాథమిక వినియోగ సిద్ధాంతం. ఇది డిమాండ్ సూత్రానికి, సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికి ఆధారం.
2. ఈ సూత్రాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని ఉత్పత్తిదారులు తమ వస్తువుల డిజైన్ ను, విధానాన్ని, ప్యాకింగ్ను మారుస్తుంటారు.
3. సప్లయ్ పెరిగితే వస్తువు ధర తగ్గుతుందనే విలువ సిద్ధాంతాన్ని ఇది వివరిస్తుంది. ఎందుకంటే వస్తువు నిల్వలు పెరిగితే దాని ఉపాంత ప్రయోజనం క్షీణిస్తుంది.
4. ఈ సూత్రం ద్వారా వత్రోదక వైపరీత్యాన్ని (water-diamond paradox) వివరించవచ్చు. వజ్రాలకు సాపేక్ష కొరత ఉన్నందున మారకపు విలువ ఎక్కువగా ఉంటుంది. అయితే ఉపయోగితా విలువ తక్కువ. అలాగే నీరు సాపేక్షంగా అధిక మొత్తంలో లభిస్తుంది. కాబట్టి తక్కువ మారకపు విలువను, అధిక ఉపయోగితా విలువను కలిగి ఉంటుంది.
5. పన్నుల విధానాలను రూపొందించేటప్పుడు ప్రభుత్వానికి ఈ సూత్రం ఉపయోగపడుతుంది. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రంపైననే పురోగామి పన్నుల (progressive taxation) విధానం ఆధారపడింది. ఆదాయ, సంపద పునః పంపిణీ విధానాలలో బీద ప్రజలకు అనుకూలంగా ఈ సూత్రం చాలా ఉపయోగపడుతుంది.

ప్రశ్న 2.
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం సహాయంతో వినియోగదారుని సమతౌల్యాన్ని చర్చించండి.
జవాబు.
వినియోగదారుని సమతౌల్యాన్ని వివరించే సూత్రమే సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రము. వినియోగదారుడు గరిష్ట సంతృప్తిని పొందడానికి తన దగ్గర ఉన్న పరిమిత ఆదాయాన్ని వివిధ వస్తువులపై ఏ విధంగా ఉపయోగిస్తాడో ఈ సూత్రం వివరిస్తుంది.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రకారం ఒక వినియోగదారుడు తన దగ్గరున్న ద్రవ్యాన్ని వివిధ వస్తువులపై వాటి ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానమయ్యే వరకు ఒకదానికి బదులుగా మరొకటి ప్రతిస్థాపన చేస్తాడు.

ఈ ప్రతిస్థాపన గరిష్ట సంతృప్తిని సాధించేవరకు సాగుతుంది. ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానమైనప్పుడు మొత్తం ప్రయోజనం గరిష్టంగా ఉంటుంది. మొత్తం ప్రయోజనం గరిష్టంగా ఉన్నప్పుడు వినియోగదారుడు సమతౌల్యంలో ఉంటాడు.

ఈ సూత్రాన్ని ప్రప్రధమంగా 1854వ సంవత్సరంలో హెచ్.హెచ్. గాసెన్ ప్రతిపాదించాడు. దీనిని గాసెన్ ద్వితీయ సూత్రంగా జీవన్స్ పేర్నొన్నాడు. దీనిని మార్షల్ అభివృద్ధిపరిచాడు.
“ఒక వ్యక్తి దగ్గర ఉన్న ఒక వస్తువుకు అనేక ఉపయోగాలున్నప్పుడు అతడు ప్రతి ఉపయోగం నుండి వచ్చే ఉపాంత ప్రయోజనం సమానంగా ఉండేటట్లు ఆ వస్తువును వినియోగించడం జరుగుతుంది” అని మార్షల్ ఈ సూత్రాన్ని నిర్వచించెను.

సూత్రం వివరణ :
ఉదా : ఒక వ్యక్తి వద్ద ఉన్న వస్తువు పరిమిత ద్రవ్యం ఐదు రూపాయలు అనుకుందాం. ఆ పరిమిత ద్రవ్యాన్ని x – y అనే వస్తువులపై ఖర్చు చేయటం ద్వారా ఏ విధంగా సమతౌల్యంలో ఉన్నాడో ఈ క్రింది పట్టిక ద్వారా పరిశీలించవచ్చును.

x – y ధరలు ఒక యూనిట్ వస్తువు ఒక రూపాయిగా భావించాలి. ప్రతి రూపాయికి లభించే ఉపాంత ప్రయోజనాలను పట్టికలో పరిశీలించవచ్చును.

బ్రాకెట్లలో చూపిన అంకెలు వినియోగదారుడు 5 రూపాయలను ఏ విధంగా ఖర్చు చేశాడో తెలియజేయును. పట్టికననుసరించి x, y వస్తువుల ఉపాంత ప్రయోజన వస్తు వినియోగం పెరుగుతున్న కొద్దీ క్షీణిస్తుంది. ఒకటో రూపాయి వల్ల వచ్చే ఉపాంత ప్రయోజనం y వస్తువు కంటే X వస్తువు వల్ల ఎక్కువగా ఉంది.

అందువల్ల మొదటి రూపాయితో X వస్తువును కొనుగోలు చేస్తాడు. అదే విధంగా 2వ రూపాయిని × మీద వినియోగిస్తే ఉపాంత ప్రయోజనం 20 యుటిల్స్. అదే 2వ రూపాయిని y మీద వినియోగిస్తే ఉపాంత ప్రయోజనం 21 యుటిల్స్. కనుక 2వ రూపాయిని y వస్తువుపై ఖర్చు చేస్తాడు.

3వ రూపాయిని y వస్తువు మీద ఖర్చు చేస్తే, 15 యుటిల్స్ ఉపాంత ప్రయోజనము. అదే 3వ రూపాయిని X వస్తువుపై ఖర్చు చేస్తే ఉపాంత ప్రయోజనం 20 యుటిల్స్ కనుక 3వ రూపాయితో x వస్తువు 2వ యూనిట్ను కొనుగోలు చేస్తాడు. 4వ రూపాయితో y ని కొనుగోలు చేసినా ఉపాంత ప్రయోజనం 15 యుటిల్స్.

5వ రూపాయిని x వస్తువు 3వ యూనిట్పై ఖర్చు చేస్తే ఉపాంత ప్రయోజనం 15 యుటిల్స్. 5 రూపాయలను X వస్తువుపై ఖర్చు చేస్తే 75 యుటిల్స్ ప్రయోజనం వస్తుంది.

5 రూపాయలను y వస్తువుపై ఖర్చు చేస్తే మొత్తం ప్రయోజనం 52 యుటిల్స్. కాని పైన పేర్కొన్న విధంగా ఖర్చు చేస్తే మొత్తం ప్రయోజనం 96 యుటిల్స్ [25 + 21 + 20 + 15 + 15 = 96]. వినియోగదారుడు ఈ విధంగా 3 యూనిట్ల xని, 2 యూనిట్ల yని కొనుగోలు చేసినప్పుడు మాత్రమే వినియోగదారునికి గరిష్ట సంతృప్తి వస్తుంది.

అప్పుడే తాను ఖర్చు చేసిన చివరి రూపాయివల్ల రెండు వస్తువులకు ఒకే ప్రయోజనం వస్తుంది. మరే రకంగా ఖర్చు చేసినా ప్రయోజనం గరిష్టంగా ఉండదు. దీనిని పటము ద్వారా తెలియజేయవచ్చు.

పై రేఖాపటములో X – అక్షముపై ద్రవ్య పరిమాణము, Y – అక్షముపై ఒక రూపాయి వల్ల వచ్చే X, Y ల ఉపాంత ప్రయోజనం సూచించటం జరిగింది. XY రేఖ X వస్తువు ప్రయోజన రేఖ (MUC], YY రేఖ Y వస్తువు ఉపాంత ప్రయోజన రేఖ [MUC]. X వస్తువుపై 3వ రూపాయి 15 యుటిల్స్ ప్రయోజనం ఇస్తుంది. Y వస్తువుపై 2వ రూపాయి 15 యుటిల్స్ ప్రయోజనం ఇస్తుంది.

వినియోగదారుడు సమతౌల్య స్థితిని నిర్ణయించుటకు ఈ క్రింది నిబంధనను సంతృప్తిపరచవలెను.
X వస్తువు ఉపాంత ప్రయోజనం / X వస్తువు ధర = Y వస్తువు ఉపాంత ప్రయోజనం / Y వస్తువు ధర = ……………. n
X ఉపాంత ప్రయోజనం = Y ఉపాంత ప్రయోజనం.

ప్రమేయాలు :
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం కింది ప్రమేయాలపై ఆధారపడింది.

1. ప్రయోజనాన్ని సంఖ్యా రూపంలో కొలవటానికి వీలు ఉంటుంది.
2. వినియోగదారుడు హేతుబద్ధంగా వ్యవహరిస్తాడు. అంటే సంతృప్తిని గరిష్ఠం చేసుకొని సమతౌల్యం పొందడానికి ప్రయత్నిస్తాడు.
3. ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరంగా ఉంటుంది.
4. వినియోగదారుని ఆదాయం స్థిరంగా ఉంటుంది, ఆదాయాన్ని పూర్తిగా వస్తువుల కోసం ఖర్చు పెడతాడు.
5. వస్తువుల ధరలు స్థిరంగా ఉంటాయి.
6. వస్తువుల నుంచి పొందే ఉపాంత ప్రయోజనాలు స్వతంత్రమైనవి.

పరిమితులు :
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం కింద వివరించిన కొన్ని పరిమితులకు లోబడి పనిచేస్తుంది.

1. వినియోగదారుడు హేతుబద్దంగా ప్రవర్తిస్తాడనే ప్రమేయం పైన ఆధారపడింది. నిజ జీవితంలో హేతుబద్ద ప్రవర్తనకు అనేక ఆటంకాలు ఉంటాయి.
2. వస్తువులన్నీ విభాజ్యమైతేనే ఈ సూత్రం పనిచేస్తుంది. వస్తువులు పెద్దవిగా ఉండి, అవిభాజ్యంగా ఉంటే వీటిపై ఖర్చు చేసిన ద్రవ్యం యూనిట్ల ఉపాంత ప్రయోజనాలను సమానం చేయలేం.
3. కొన్ని వస్తువులు లభించనప్పుడు తన వ్యయం ద్వారా వినియోగదారుడు సంతృప్తిని గరిష్ఠం చేసుకోవడాన్ని ఇది నిరోధిస్తుంది. అందుచేత ఈ సూత్రం పనిచేయదు.
4. మార్కెట్లో వస్తువుల ధరలు తరచుగా మారుతుంటాయి. ఫలితంగా వీటి ప్రయోజనాలు కూడా వివిధ సమయాల్లో మారుతుంటాయి. ఈ సూత్రం పనిచేయకుండా ఇలాంటి పరిస్థితి నిరోధిస్తుంది.
5. పూరక వస్తువుల విషయంలో గరిష్ఠ సంతృప్తి సూత్రం పనిచేయదు.
6. వినియోగదారుడు వస్తువులను కొని, ఉపయోగించడానికి ఒక నిర్ణీత సమయం అంటూ లేదు.
7. కార్డినల్ ప్రయోజన పద్ధతి, ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరం అనే ప్రమేయాలు వాస్తవం కాదు. వీటికి ఎలాంటి విలువ లేదు..
8. వినియోగదారునికి సంపూర్ణ పరిజ్ఞానం ఉందనే ప్రమేయం సరియైనది కాదు.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రాధాన్యత :
అర్థశాస్త్రంలో సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికి అధిక ప్రాధాన్యత ఉంది.

1. వినియోగదారుని వ్యయానికి ఆధారం :
ఈ సూత్రాన్ని ఆధారంగా చేసుకొనే ప్రతి వ్యక్తి తన వినియోగ తీరును నిర్ణయించుకుంటాడు.

2. పొదుపుకు, వినియోగానికి ఆధారం :
వివేకం ఉన్న వినియోగదారుడు తన పరిమిత వనరులను ప్రస్తుత, భవిష్యత్తు వినియోగాల మధ్య వాటి ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానంగా ఉండేలాగా పంపిణీ చేస్తాడు. ఈ విధంగా సూత్రం మనను నడుపుతుంది.

3. ఉత్పత్తి రంగం :
వ్యాపారస్తునికి, ఉత్పత్తిదారునికి ఈ సూత్రం ప్రత్యేక ప్రాధాన్యత కలిగి ఉంటుంది. ఉత్పత్తిదారుడు బాగా పొదుపుతో కూడుకున్న ఉత్పత్తి కారకాల సముదాయంను ఎన్నుకొంటాడు. అందువల్ల ఉత్పత్తి కారకాల ఉపాంత ఉత్పాదకతలు సమానం అయ్యే విధంగా ఒక కారకానికి బదులుగా మరొక కారకాన్ని ప్రతిస్థాపన చేసుకుంటాడు.

4. మారకంలో ఉపయోగం :
ఈ సూత్రం మనం చేసుకొనే అన్ని మారకాలలో పనిచేస్తుంది. ఒక దానికి బదులు మరొక దానిని ప్రతిస్థాపన చేసుకోవడమే మారకం.

5. ధర నిర్ణయం :
విలువను, ధరను నిర్ణయించడంలో ఈ సూత్రానికి అధిక ప్రాధాన్యత ఉంది.

6. ప్రభుత్వ విత్తం :
ఈ సూత్రాన్ని బట్టి ప్రభుత్వం వ్యయాన్ని చేస్తుంది. పన్ను చెల్లింపుదారులకు, ఉపాంత త్యాగాలు సమానంగా ఉండే రీతిలో పన్నులు విధించబడతాయి.
ఈ విధంగా అర్థశాస్త్ర సిద్ధాంతంలోని అన్ని విభాగాలకు ప్రతిస్థాపన సూత్రం వర్తిస్తుంది.

ప్రశ్న 3.
ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ ద్వారా వినియోగదారుని సమతౌల్యాన్ని విపులీకరించండి.
జవాబు.
ఒక వినియోగదారుని అభిరుచులు, అలవాట్లు రెండు వస్తువుల ధరలు నిలకడగా ఉండి పరిమిత ఆదాయ వనరులతో వీలైనంతగా రెండు వస్తువులను గరిష్టంగా కొనుగోలు చేయగలిగినట్లయితే వినియోగదారుడు సమతౌల్యస్థితికి చేరుకున్నాడని చెప్పవచ్చు.

ఈ క్రింది ప్రమేయాలను ఆధారంగా చేసుకొని ఉదాసీనత వక్రరేఖల సహాయంతో వినియోగదారుని సమతౌల్య స్థితిని వివరించవచ్చు.

1. వినియోగదారుడు హేతుబద్ధంగా వ్యవహరిస్తాడు.
2. వినియోగదారుని ద్రవ్య ఆదాయంలో ఎలాంటి మార్పులు ఉండవు.
3.  వినియోగదారుడు కొనుగోలు చేయాలనుకునే వస్తువుల ధరలు మారవు.
4. వినియోగదారుని అభిరుచులు ఉదాసీనత వక్రరేఖలు తెలుపుతాయి.

వినియోగదారుని సమతౌల్యం :
వినియోగదారు పొందగోరే వస్తు సముదాయాలు, పొందగలిగిన వస్తు సముదాయాలు సమానంగా ఉన్నప్పుడు సమతౌల్యంలో ఉంటాడు. అంటే ఉదాసీనతా వక్రరేఖ, బడ్జెట్ రేఖకు స్పర్శ రేఖగా ఉన్నప్పుడు వినియోగదారు గరిష్ట సంతృప్తిని పొందుతూ సమతౌల్యంలో ఉంటాడు.

ఇలాంటి పరిస్థితులలో ఉదాసీనత వక్రరేఖ వాలు, బడ్జెట్రెఖ వాలు సమానంగా ఉంటాయి. వినియోగదారుని సమతౌల్యానికి ముఖ్యమైన నిబంధన
\(\mathrm{MRS}_{\mathrm{xy}}=\frac{\mathrm{P}_{\mathrm{x}}}{\mathrm{P}_{\mathrm{y}}}\)
వినియోగదారు సమతౌల్యాన్ని ఈ క్రింది రేఖాపటం ద్వారా వివరించవచ్చు.

పై రేఖాపటంలో AB బడ్జెట్ రేఖ. IC, IC, IC, వివిధ ఉదాసీనత వక్రరేఖలు. IC, రేఖ AB బడ్జెట్ రేఖను C, D బిందువుల వద్ద ఖండిస్తుంది. అందువల్ల వినియోగదారు C వద్ద లేదా D వద్ద సమతౌల్యంలో ఉండడు. AB బడ్జెట్ రేఖ IC రేఖను ఖండిస్తుంది. అంటే ఇంకా వినియోగదారుడు అధిక సంతృప్తి స్థాయిని పొందటానికి వీలు ఉంటుంది. ‘E’ బిందువు వద్ద IC, రేఖ, AB బడ్జెట్ రేఖకు స్పర్శరేఖగా ఉంది.

అందువల్ల ‘E’ బిందువు వద్ద IC రేఖవాలు, బడ్జెట్ రేఖ వాలు సమానం. ఈ పరిస్థితిలో MRS = P./Py. అందువల్ల వినియోగదారుడు ‘E’ బిందువు వద్ద 0Q ‘X’ వస్తువును, OP పరిమాణంలో “Y వస్తువును కొనుగోలు చేస్తూ IC, పై గరిష్ట సంతృప్తిని పొందుతూ సమతౌల్యంలో ఉంటాడు. IC, అతని ఆదాయం కన్నా ఎక్కువ రేఖ. అందువల్ల వినియోగదారుడు IC, రేఖ పైననే ‘E’ బిందువు వద్ద సమతౌల్యంలో ఉంటాడు.

స్వల్ప సమాధాన ప్రశ్నలు:

ప్రశ్న 1.
ప్రయోజన విశ్లేషణ భావనను వివరించండి. ఇందులోని లోపాలు ఏమిటి ?
జవాబు.
ప్రయోజన భావనను ఆర్థిక తత్వశాస్త్రంలో జీవాన్స్ 1871లో ప్రవేశపెట్టాడు. సాధారణ పరిభాషలో వస్తువు లేదా సేవకు గల “కోరికను సంతృప్తి పరిచగలిగే శక్తిని ప్రయోజనం” అంటాం. కాని అర్థశాస్త్ర పరిభాషలో ప్రయోజనం ఒక మానసిక భావన. ప్రయోజనం అంటే ఒక వస్తువును వినియోగిస్తున్నప్పుడు వినియోగదారుడు పొందే సంతృప్తి. ఉపయోగంతో ప్రయోజనానికి ఎలాంటి సంబంధం లేదు.

ప్రయోజనం, ఉపయోగం రెండూ వేరు. ఒక వస్తువు మానవుని కోరికను తీర్చవచ్చు కాని అది ఉపయోగపడకపోవచ్చు. ఉదాహరణకు తాగుబోతు ఆరోగ్యానికి సారాయి హానికరం. కాని అతని కోరికను సంతృప్తి పరుస్తుంది. ఒక వస్తువు ఉపయోగకరమైనను, కాకున్నను అది మానవుని కోరికను సంతృప్తి పరిస్తే దానికి ప్రయోజనం ఉందని అంటారు.

ప్రయోజన విశ్లేషణ లోపాలు :
ప్రయోజన విశ్లేషణలో ఉన్న ప్రధాన పరిమితులను కింద తెలపడం జరిగింది.

1. కార్డినల్ పద్ధతిలో ప్రయోజనాన్ని కొలవడం సాధ్యం కాదు.
2. హేతుబద్ద వినియోగదారుడనే ప్రమేయం సరియైనది కాదు.
3. ప్రయోజనాలు స్వతంత్రం అనేది తప్పు. ఒక వస్తువు ప్రయోజనం ఇతర వస్తువుల పైన కూడా ఆధారపడుతుంది.
4. ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరం అనే ప్రమేయం తప్పు,
5. ఏక వస్తు నమూనా అవాస్తవికం.
6. ఆదాయ, ధర, ప్రతిస్థాపనా ప్రభావాలను సరిగా వివరించడం లేదు.
7. అవిభాజ్య వస్తువులకున్న డిమాండ్ను ఈ విశ్లేషణ వివరించక ఉపేక్షించింది.

ప్రశ్న 2.
కార్డినల్ ప్రయోజనం, ఆర్డినల్ ప్రయోజనం, మొత్తం ప్రయోజనం, ఉపాంత ప్రయోజనం అను భావనలను వివరించండి.
జవాబు.
ప్రయోజన భావనను ఆర్థిక తత్వశాస్త్రంలో జీవాన్స్ 1871లో ప్రవేశపెట్టాడు. సాధారణ పరిభాషలో వస్తువు లేదా సేవకు గల “కోరికను సంతృప్తి పరచగలిగే శక్తిని ప్రయోజనం” అంటాం. కాని అర్థశాస్త్ర పరిభాషలో ప్రయోజనం ఒక మానసిక భావన. ప్రయోజనం అంటే ఒక వస్తువును వినియోగిస్తున్నప్పుడు వినియోగదారుడు పొందే సంతృప్తి. ఉపయోగంతో ప్రయోజనానికి ఎలాంటి సంబంధం లేదు.

ప్రయోజనం, ఉపయోగం రెండూ వేరు. ఒక వస్తువు మానవుని కోరికను తీర్చవచ్చు కాని అది ఉపయోగపడకపోవచ్చు. ఉదాహరణకు తాగుబోతు ఆరోగ్యానికి సారాయి హానికరం. కాని అతని కోరికను సంతృప్తి పరుస్తుంది. ఒక వస్తువు ఉపయోగకరమైనను, కాకున్నను అది మానవుని కోరికను సంతృప్తి పరిస్తే దానికి ప్రయోజనం ఉందని అంటారు.

ప్రయోజనం వైయక్తిక స్వభావానికి చెందిన భావన. ఇది వివిధ వ్యక్తులను బట్టి, కాలాలను బట్టి, ప్రదేశాలను బట్టి వేరుగా ఉంటుంది. ప్రయోజనాన్ని కొలవడానికి రెండు విభిన్న పద్ధతులున్నాయి. అవి :

• కార్డినల్ ప్రయోజనం
• ఆర్డినల్ ప్రయోజనం. వీటిని సంక్షిప్తంగా పరిశీలిద్దాం.

1. కార్డినల్ ప్రయోజనం :
ఈ విశ్లేషణలో, ప్రయోజనాన్ని యుటిల్స్ (utils) అనే యూనిట్లలో కొలవడం జరగుతుంది. కార్డినల్ ప్రయోజన భావనను అనుసరించి ఒక వస్తువును ఉపయోగించినప్పుడు పొందే ప్రయోజనాన్ని సంఖ్యా రూపంలో అంటే 1,2,3,4 అని చెప్పవచ్చు.

ఉదాహరణకు, ఒక వ్యక్తి ఒక యూనిట్ ‘A’ వస్తువును వాడితే 10 యూనిట్స్కు సమాన ప్రయోజనం ఉంటుందని, ఒక యూనిట్ ‘B’ వస్తువును వాడితే 5 యూనిట్స్కు సమాన ప్రయోజనం వచ్చిందని చెప్పవచ్చు.

వినియోగదారుడు వివిధ వస్తువులను పోల్చి ఏ వస్తువు ఎక్కువ ప్రయోజనాన్ని లేదా సంతృప్తిని ఇస్తుంది, ఎంత మొత్తం ఇస్తుంది అని వివరించగలడు. ఆల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ ఈ పద్ధతిని అనుసరించాడు. కార్డినల్ ప్రయోజన పద్ధతి పైన క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం, సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ఆధారపడ్డాయి.

2. ఆర్డినల్ ప్రయోజనం :
ఆర్డినల్ ప్రయోజనం అంటే వస్తువుల వినియోగం వల్ల పొందిన ప్రయోజనాలను పరిమాణాత్మకంగా కొలవలేం గాని వాటికి ర్యాంకులు ఇవ్వడం ద్వారా పోల్చవచ్చు. అంటే వివిధ వస్తువుల నుంచి పొందిన ప్రయోజనాలను 1వ, 2వ, 3వ, 4వ, మొదలైన వరుస క్రమంలో చెప్పవచ్చు.

2వ సంఖ్య విలువ 1వ సంఖ్య విలువ కంటే అధికం అని ఈ సంఖ్యలు తెలియపర్చుతాయి. అయితే వీటిని కొలవలేం కాబట్టి ఎంత అనేది చెప్పలేం. J.R. హిక్స్, R.J.D. ఎలెన్లు ఆర్డినల్ ప్రయోజన పద్ధతిని ఉపయోగించారు. ఆర్డినల్ ప్రయోజన పద్ధతిపైన ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ ఆధారపడింది.

3. మొత్తం ప్రయోజనం:
ఒక వస్తువు వివిధ యూనిట్లను వినియోగించినప్పుడు ఒక వ్యక్తి పొందే మొత్తం సంతృప్తిని మొత్తం ప్రయోజనం అంటారు. వినియోగదారుడు. 3 ఆపిల్స్ను వినియోగించాడనుకుంటే మొదటి ఆపిల్ 20 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని, రెండవది 15 యూటిల్స్ను, మూడవది 10 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని ఇస్తే ఈ ప్రయోజనాలను కలిపితే మొత్తం ప్రయోజనం వస్తుంది. అంటే 20 + 15 + 10 = 45.

వినియోగ పరిమాణం పెరిగితే మొత్తం ప్రయోజనం క్షీణిస్తున్న రేటులో పెరుగుతుంది. మొత్తం ప్రయోజనం మొత్తం వస్తువు పరిమాణంపైన ఆధారపడి ఉంటుంది.

TU_n = f(Q_n)
nఇచ్చట, TU_n = n వస్తువు మొత్తం ప్రయోజనం, f = ప్రమేయ సంబంధం, Q_n = n వస్తువు పరిమాణం.

4. ఉపాంత ప్రయోజనం :
అదనంగా ఒక వస్తువును ఉపయోగించినప్పుడు మొత్తం ప్రయోజనానికి అదనంగా చేర్చిన ప్రయోజనాన్ని ఉపాంత ప్రయోజనం అంటారు. ఒక ఆపిల్ 20 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని, రెండు ఆపిల్స్ 35 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని ఇస్తున్నప్పుడు రెండవ ఆపిల్ నుంచి అదనపు ప్రయోజనం 15 యూటిల్స్ అంటే 35 – 20 = 15. దీనిని ఉపాంత ప్రయోజనం అంటారు. దీనిని కింది విధంగా చెప్పవచ్చు.

MU_n = TU_n – TU_n-1
ఇచ్చట, MU_n = n వ యూనిట్ ఉపాంత ప్రయోజనం, TU_n = ‘n’ యూనిట్లు మొత్తం ప్రయోజనం,
TU_n-1 = ‘n-1’ యూనిట్ల మొత్తం ప్రయోజనం.
MU₂ = TU₂ – TU₁ = 35 – 20 = 15
ఉపాంత ప్రయోజనాన్ని కింది విధంగా కూడా చెప్పవచ్చు.
MU = \(\frac{\Delta \mathrm{TU}}{\Delta \mathrm{Q}}\)
= మొత్తం ప్రయోజనంలోని మార్పు / వినియోగ పరిమాణంలోని మార్పు
= \(\frac{15}{1}\) = 15

వస్తువు వివిధ యూనిట్ల నుంచి వచ్చిన ఉపాంత ప్రయోజనాలను కలిపితే మొత్తం ప్రయోజనం వస్తుంది.

ప్రశ్న 3.
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రాన్ని నిర్వచించండి. దీని ప్రమేయాలను తెలపండి.
జవాబు.
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రాన్ని మొట్టమొదటిసారిగా హెర్మిన్ హెన్రిచ్ గాసెన్ 1854లో ప్రతిపాదించాడు. అందువల్ల దాన్ని గాసెన్ ప్రథమ సూత్రమని జెవాన్స్ అన్నాడు. కాని అల్ఫ్రెడ్ ‘మార్షల్’ ఈ సూత్రాన్ని ప్రాచుర్యంలోకి తెచ్చి శాస్త్రీయంగా విశ్లేషించాడు.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం నిర్వచనాలు :
అల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ ప్రకారం ఒక వ్యక్తి వద్ద ఉన్న ఏ వస్తువు పరిమాణమైనా పెరిగితే అతనికి సంక్రమించే అదనపు ప్రయోజనం ఆ వస్తువు పరిమాణం పెరిగిన కొద్దీ తగ్గుతుంది. కెన్నత్ ఈ బౌల్డింగ్ ప్రకారం ఇతర వస్తువుల వినియోగాన్ని స్థిరంగా ఉంచి, ఒక వస్తువు వినియోగాన్ని వినియోగదారుడు పెంచితే చర వస్తువు ఉపాంత ప్రయోజనం తప్పకుండా క్రమంగా తగ్గాలి.

అర్థం :
వినియోగదారుడు ఒక వస్తువును అధిక యూనిట్లలో వాడితే అదనపు యూనిట్ వస్తువు నుంచి పొందే అదనపు సంతృప్తి క్షీణిస్తుందని ఈ సూత్రం తెలుపుతుంది. వినియోగించిన వస్తు పరిమాణానికి, ప్రతి అదనపు యూనిట్ వినియోగం నుంచి పొందిన ప్రయోజనానికి మధ్య ఉన్న సంబంధాన్ని క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం అంటారు.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రమేయాలు:
ఈ సూత్రం కింది ప్రమేయాలపై ఆధారపడింది.

1. హేతుబద్ధత : వినియోగదారుడు హేతుబద్ధంగా ప్రవర్తిస్తాడు. అంటే వ్యక్తి సంతృప్తిని గరిష్ఠం చేసుకొనే ప్రయత్నం చేస్తాడు.
2. ప్రయోజనాన్ని కార్డినల్ పద్ధతిలో కొలవడం : ప్రయోజనం అనేది కార్డినల్ భావన. అంటే ప్రయోజనాన్ని పరిమాణాత్మకంగా కొలువవచ్చు. ప్రయోజనాన్ని సంఖ్యా రూపంలో కొలవవచ్చు.
3. స్వతంత్ర ప్రయోజనం : ఒక వస్తువు ప్రయోజనం దాని పరిమాణంపైన మాత్రమే ఆధారపడుతుంది. అంటే వస్తువుల ప్రయోజనం స్వతంత్రంగా ఉంటుంది.
4. ద్రవ్యం ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరం : ద్రవ్యం ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరంగా ఉంటుంది.
5. సజాతీయ వస్తువులు : వస్తువులు సజాతీయం. అంటే అవి పరిమాణంలోను, నాణ్యతలోను ఒకే విధంగా ఉంటాయి.
6. ఒకే పరిమాణం ఉన్న వస్తువులు : వస్తువులు సరైన పరిమాణంలో ఉండాలి. అతి పెద్ద పరిమాణం లేదా అతి చిన్న పరిమాణం ఉన్న వస్తువులు ఉండరాదు.
7. కాల వ్యవధి ఉండదు : వివిధ యూనిట్ల వినియోగం మధ్య కాల వ్యవధి ఉండరాదు.
8. వస్తువు విభాజ్యం : వస్తువులను విభజించవచ్చు.
9. వినియోగదారుని ప్రవర్తనలో మార్పులు ఉండవు : వినియోగదారుని ఆదాయం, అభిరుచులు, ప్రాధాన్యతలు మారవు.
10. మార్కెట్ను గురించి పూర్తి పరిజ్ఞానం : వినియోగదారునికి మార్కెటు గురించి సంపూర్ణ పరిజ్ఞానం. ఉంటుంది.

ప్రశ్న 4.
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం పరిమితులను పరిశీలించండి. దాని ప్రాధాన్యతను విశ్లేషించండి.
జవాబు.
అల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ ప్రకారం ఒక వ్యక్తి వద్ద ఉన్న ఏ వస్తువు పరిమాణమైనా పెరిగితే అతనికి సంక్రమించే అదనపు ప్రయోజనం ఆ వస్తువు పరిమాణం పెరిగిన కొద్దీ తగ్గుతుంది. కెన్నత్ ఈ. బౌల్డింగ్ ప్రకారం ఇతర వస్తువుల వినియోగాన్ని స్థిరంగా ఉంచి, ఒక వస్తువు వినియోగాన్ని వినియోగదారుడు పెంచితే చర వస్తువు ఉపాంత ప్రయోజనం తప్పకుండా క్రమంగా తగ్గాలి.

అర్థం :
వినియోగదారుడు ఒక వస్తువును అధిక యూనిట్లలో వాడితే అదనపు యూనిట్ వస్తువు నుంచి పొందే అదనపు సంతృప్తి క్షీణిస్తుందని ఈ సూత్రం తెలుపుతుంది. వినియోగించిన వస్తు పరిమాణానికి, ప్రతి అదనపు యూనిట్ వినియోగం నుంచి పొందిన ప్రయోజనానికి మద్య ఉన్న సంబంధాన్ని క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం అంటారు.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికున్న పరిమితులు :
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికి కింద పేర్కొన్న పరిమితులున్నాయి.

1. హేతుబద్ద వినియోగదారుడు : ఆర్థిక వ్యవహారాల్లో వినియోగదారుడు హేతుబద్ధ ప్రవర్తనను కలిగిన వ్యక్తిగా ఉండాలి. వ్యక్తి మత్తు పదార్థాల ప్రభావానికి లోనయితే, ప్రారంభంలో అదనపు యూనిట్ల ప్రయోజనం పెరుగుతుంది. తరవాత మాత్రం క్షీణించడమేగాక రుణాత్మకం అవుతుంది.

2. స్వతంత్ర వస్తువులు కాకపోతే ఈ సూత్రం పనిచేయదు. ఉదాహరణకు, పరిపూరక వస్తువులు.

3. ద్రవ్యం ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరం కాదు. మనం ఎక్కువ ద్రవ్యాన్ని కలిగి ఉంటే దానిపై మనకు కోరిక పెరుగుతుంది. వ్యక్తి అధికంగా ద్రవ్యాన్ని పొందుతుంటే దాని ఉపాంత ప్రయోజనం క్షీణిస్తుంది. తప్ప శూన్యం అవదు.

4. సజాతీయ వస్తువులు కానట్లయితే ఈ సూత్రం పనిచేయదు.

5. వస్తువు అతి పెద్ద పరిమాణంలోగాని, అతి చిన్న పరిమాణంలో గాని ఉంటే సమస్య ఉత్పన్నం అవుతుంది. అతి పెద్ద పరిమాణంలో వస్తువు ఉంటే వినియోగదారునికి రెండవ యూనిట్ అవసరం ఉండదు. అలాగే అతి చిన్న పరిమాణంలో వస్తువు ఉంటే అదనపు యూనిట్ల వల్ల ప్రయోజనం పెరుగుతుంది.

6. మన్నిక వస్తువుల ఉపయోగం చాలా కాలం వరకు ఉంటుంది. అందుకని వాటి ప్రయోజనాన్ని కొలవలేం. వినియోగదారుడు వైయక్తిక వినియోగానికి ఎక్కువ మన్నిక వస్తువులను కొనుగోలు చేయడు.

7. వినియోగదారుని ఆదాయం, అభిరుచులు, అలవాట్లు మారితే ఈ సూత్రం వర్తించదు.

8. సాధారణ వస్తువులు కాకుండా డైమండ్స్, అపూర్వ వస్తువులు, తపాల బిళ్ళలు, నాణేలు లాంటి విషయంలో పూర్వపు యూనిట్ల కంటే అదనపు యూనిట్ల ప్రయోజనం ఎక్కువగా ఉంటుంది. వాస్తవానికి ఇలాంటి వాటి విషయంలో కూడా ఈ సూత్రం పనిచేస్తుంది. తపాల బిళ్ళలు, నాణేలను సేకరించే వాళ్ళు వాటిని అధిక సంఖ్యలో కోరుకోరు. వ్యక్తి ఒకే రకానికి చెందిన నాణాలను, తపాల బిళ్ళలను ఒకటి లేదా రెండు కంటే ఎక్కువ సేకరించడు.

క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికున్న ప్రాముఖ్యత :

1. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం అనేది ప్రాథమిక వినియోగ సిద్ధాంతం. ఇది డిమాండ్ సూత్రానికి, సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికి ఆధారం.
2. ఈ సూత్రాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని ఉత్పత్తిదారులు తమ వస్తువుల డిజైన్ను, విధానాన్ని, ప్యాకింగ్ను మారుస్తుంటారు.
3. సప్లయ్ పెరిగితే వస్తువు ధర తగ్గుతుందనే విలువ సిద్ధాంతాన్ని ఇది వివరిస్తుంది. ఎందుకంటే వస్తువు నిల్వలు పెరిగితే దాని ఉపాంత ప్రయోజనం క్షీణిస్తుంది.
4. ఈ సూత్రం ద్వారా వత్రోదక వైపరీత్యాన్ని (water-diamond paradox) వివరించవచ్చు. వజ్రాలకు సాపేక్ష కొరత ఉన్నందున మారకపు విలువ ఎక్కువగా ఉంటుంది. అయితే ఉపయోగితా విలువ తక్కువ. అలాగే నీరు సాపేక్షంగా అధిక మొత్తంలో లభిస్తుంది. కాబట్టి తక్కువ మారకపు విలువను, అధిక ఉపయోగితా విలువను కలిగి ఉంటుంది.
5. పన్నుల విధానాలను రూపొందించేటప్పుడు ప్రభుత్వానికి ఈ సూత్రం ఉపయోగపడుతుంది. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రంపైననే పురోగామి పన్నుల (progressive taxation) విధానం ఆధారపడింది. ఆదాయ, సంపద పునః పంపిణీ విధానాలలో బీద ప్రజలకు అనుకూలంగా ఈ సూత్రం చాలా ఉపయోగపడుతుంది.

ప్రశ్న 5.
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం భావనను వివరించండి. దాని ప్రమేయాలను పేర్కొనండి.
జవాబు.
ఈ సూత్రం ఒక ముఖ్యమైన వినియోగ సూత్రం. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ఆధారంగా ఇది అభివృద్ధి చేయబడింది. సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం, ప్రతిస్థాపన సూత్రం, గరిష్ఠ సంతృప్తి సూత్రం అనే వివిధ పేర్లతో ఈ సూత్రం ప్రాచుర్యంలో ఉంది. ఈ సూత్రం హెచ్. హెచ్. గాసన్ పేరుతో ముడిపడి ఉన్నది.

అందుకే దీన్ని గాసన్ రెండవ సూత్రం అని అంటాం. వినియోగదారుడు ఒకే వస్తువును ఉపయోగించినప్పుడు అతని ప్రవర్తనను క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం వివరిస్తుంది. కాని నిజ జీవితంలో వినియోగదారుడు తన పరిమిత ఆదాయంతో వివిధ వస్తువుల సముదాయాలను కొనుగోలు చేసి ప్రయోజనాన్ని గరిష్టం చేసుకొనుటకు ప్రయత్నిస్తాడు. సమోపాంత సూత్రం ఈ విషయాన్ని వివరిస్తుంది.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం నిర్వచనం :
ఆల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ ప్రకారం ఒక వ్యక్తి దగ్గర ఉన్న వస్తువుకు అనేక ఉపయోగాలున్నట్లయితే, అన్ని ఉపయోగాల ద్వారా వచ్చే ఉపాంత ప్రయోజనం సమానంగా ఉండే విధంగా దానిని అతను పంపిణి చేస్తాడు.

ఒక రకమైన ఉపయోగంలో, రెండవ రకమైన ఉపయోగం కంటే ఎక్కువ ఉపాంత ప్రయోజనం ఉంటే, రెండవ రకమైన ఉపయోగిత నుంచి కొంత తగ్గించి మొదటి ఉపయోగానికి వాడటం వల్ల లబ్దిని పొందుతాడు.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రకటన:
వినియోగదారునికి స్థిర ఆదాయం ఉండి, వస్తువుల ధరలు స్థిరంగా ఉన్నప్పుడు, వివిధ వస్తువులపై ద్రవ్య వ్యయాన్ని చేసేటప్పుడు, వివిధ రకాల వస్తువులపై ఖరీదు చేసిన చివరి రూపాయిల ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానంగా ఉన్నప్పుడే గరిష్ఠ సంతృప్తిని పొందుతాడు. ఉపాంత ప్రయోజనాల సమానత్వంవల్ల వినియోగదారుడు సంతృప్తిని పొంది సమతౌల్యాన్ని చేరతాడు. వినియోగదారుని గరిష్ఠ సంతృప్తికి, సమతౌల్యానికి కావలసిన ప్రాథమిక నిబంధనను కింది విధంగా రాయవచ్చు.

MU_s, MU_y, MU_z లు వరుసగా X, Y, Z వస్తువుల ఉపాంత ప్రయోజనాలు, MU_M ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం; Px, Py, Pz లు X, Y, Z వస్తువుల ధరలు.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రమేయాలు :
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం కింది ప్రమేయాలపై ఆధారపడింది.

1. ప్రయోజనాన్ని సంఖ్యా రూపంలో కొలవటానికి వీలు ఉంటుంది.
2. వినియోగదారుడు హేతుబద్ధంగా వ్యవహరిస్తాడు. అంటే సంతృప్తిని గరిష్టం చేసుకొని సమతౌల్యం పొందడానికి ప్రయత్నిస్తాడు.
3. ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరంగా ఉంటుంది.
4. వినియోగదారుని ఆదాయం స్థిరంగా ఉంటుంది, ఆదాయాన్ని పూర్తిగా వస్తువుల కోసం ఖర్చు పెడతాడు.
5. వస్తువుల ధరలు స్థిరంగా ఉంటాయి.
6. వస్తువుల నుంచి పొందే ఉపాంత ప్రయోజనాలు స్వతంత్రమైనవి.

ప్రశ్న 6.
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం పరిమితులను, ప్రాధాన్యతను చర్చించండి.
జవాబు.
ఈ సూత్రం ఒక ముఖ్యమైన వినియోగ సూత్రం. క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ఆధారంగా ఇది అభివృద్ధి చేయబడింది. సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం, ప్రతిస్థాపన సూత్రం, గరిష్ఠ సంతృప్తి సూత్రం అనే వివిధ పేర్లతో ఈ సూత్రం ప్రాచుర్యంలో ఉంది. ఈ సూత్రం హెచ్.హెచ్. గాసన్ పేరుతో ముడిపడి ఉన్నది.

అందుకే దీన్ని గాసన్ రెండవ సూత్రం అని అంటాం. వినియోగదారుడు ఒకే వస్తువును ఉపయోగించినప్పుడు అతని ప్రవర్తనను క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం వివరిస్తుంది. కాని నిజ జీవితంలో వినియోగదారుడు తన పరిమిత ఆదాయంతో వివిధ వస్తువుల సముదాయాలను కొనుగోలు చేసి ప్రయోజనాన్ని గరిష్టం చేసుకొనుటకు ప్రయత్నిస్తాడు. సమోపాంత సూత్రం ఈ విషయాన్ని వివరిస్తుంది.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం నిర్వచనం:
ఆల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ ప్రకారం ఒక వ్యక్తి దగ్గర ఉన్న వస్తువుకు అనేక ఉపయోగాలున్నట్లయితే, అన్ని ఉపయోగాల ద్వారా వచ్చే ఉపాంత ప్రయోజనం సమానంగా ఉండే విధంగా దానిని అతను పంపిణి చేస్తాడు.

ఒక రకమైన ఉపయోగంలో రెండవ రకమైన ఉపయోగం కంటే ఎక్కువ ఉపాంత ప్రయోజనం ఉంటే, రెండవ రకమైన ఉపయోగిత నుంచి కొంత తగ్గించి మొదటి ఉపయోగానికి వాడటం వల్ల లబ్దిని పొందుతాడు.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం పరిమితులు :
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం కింద వివరించిన కొన్ని పరిమితులకు లోబడి పనిచేస్తుంది.

1. వినియోగదారుడు హేతుబద్దంగా ప్రవర్తిస్తాడనే ప్రమేయం పైన ఆధారపడింది. నిజ జీవితంలో హేతుబద్ద ప్రవర్తనకు అనేక ఆటంకాలు ఉంటాయి.
2.  వస్తువులన్నీ విభాజ్యమైతేనే ఈ సూత్రం పనిచేస్తుంది. వస్తువులు పెద్దవిగా ఉండి, అవిభాజ్యంగా ఉంటే వీటిపై ఖర్చు చేసిన ద్రవ్యం యూనిట్ల ఉపాంత ప్రయోజనాలను సమానం చేయలేం.
3. కొన్ని వస్తువులు లభించనప్పుడు తన వ్యయం ద్వారా వినియోగదారుడు సంతృప్తిని గరిష్ఠం చేసుకోవడాన్ని ఇది నిరోధిస్తుంది. అందుచేత ఈ సూత్రం పనిచేయదు.
4. మార్కెట్లో వస్తువుల ధరలు తరచుగా మారుతుంటాయి. ఫలితంగా వీటి ప్రయోజనాలు కూడా వివిధ సమయాల్లో మారుతుంటాయి. ఈ సూత్రం పనిచేయకుండా ఇలాంటి పరిస్థితి నిరోధిస్తుంది.
5. పూరక వస్తువుల విషయంలో గరిష్ఠ సంతృప్తి సూత్రం పని చేయదు.
6. వినియోగదారుడు వస్తువులను కొని, ఉపయోగించడానికి ఒక నిర్ణీత సమయం అంటూ లేదు.
7. కార్డినల్ ప్రయోజన పద్ధతి, ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం స్థిరం అనే ప్రమేయాలు వాస్తవం కాదు. వీటికి ఎలాంటి విలువ లేదు.
8. వినియోగదారునికి సంపూర్ణ పరిజ్ఞానం ఉందనే ప్రమేయం సరియైనది కాదు.

సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ప్రాధాన్యత :
అర్థశాస్త్రంలో సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రానికి అధిక ప్రాధాన్యత ఉంది.

1. వినియోగదారుని వ్యయానికి ఆధారం :
ఈ సూత్రాన్ని ఆధారంగా చేసుకొనే ప్రతి వ్యక్తి తన వినియోగ తీరును నిర్ణయించుకుంటాడు.

2. పొదుపుకు, వినియోగానికి ఆధారం:
వివేకం ఉన్న వినియోగదారుడు తన పరిమిత వనరులను ప్రస్తుత, ‘భవిష్యత్తు వినియోగాల మధ్య వాటి ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానంగా ఉండేలాగా పంపిణీ చేస్తాడు. ఈ విధంగా సూత్రం మనను నడుపుతుంది.

3. ఉత్పత్తి రంగం :
వ్యాపారస్తునికి, ఉత్పత్తిదారునికి ఈ సూత్రం ప్రత్యేక ప్రాధాన్యత కలిగి ఉంటుంది. ఉత్పత్తిదారుడు బాగా పొదుపుతో కూడుకున్న ఉత్పత్తి కారకాల సముదాయంను ఎన్నుకొంటాడు. అందువల్ల ఉత్పత్తి కారకాల ఉపాంత ఉత్పాదకతలు సమానం అయ్యే విధంగా ఒక కారకానికి బదులుగా మరొక కారకాన్ని ప్రతిస్థాపన చేసుకుంటాడు.

4. మారకంలో ఉపయోగం :
ఈ సూత్రం మనం చేసుకొనే అన్ని మారకాలలో పనిచేస్తుంది. ఒక దానికి బదులు మరొక దానిని ప్రతిస్థాపన చేసుకోవడమే మారకం.

5. ధర నిర్ణయం :
విలువను, ధరను నిర్ణయించడంలో ఈ సూత్రానికి అధిక ప్రాధాన్యత ఉంది.

6. ప్రభుత్వ విత్తం :
ఈ సూత్రాన్ని బట్టి ప్రభుత్వం వ్యయాన్ని చేస్తుంది. పన్ను చెల్లింపుదారులకు, ఉపాంత త్యాగాలు సమానంగా ఉండే రీతిలో పన్నులు విధించబడతాయి. ఈ విధంగా అర్థశాస్త్ర సిద్ధాంతంలోని అన్ని విభాగాలకు ప్రతిస్థాపన సూత్రం వర్తిస్తుంది.

ప్రశ్న 7.
ఉదాసీన వక్ర రేఖ అంటే ఏమిటి ? దాని ప్రమేయాలు ఏమిటి ?
జవాబు.
ప్రయోజన విశ్లేషణలో అనేక లోపాలు ఉండటంవల్ల ఆధునిక అర్థశాస్త్రవేత్తలు ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ అనే కొత్త విశ్లేషణను అభివృద్ధి చేశారు. ఈ విశ్లేషణను ఆర్డినల్ ప్రయోజన విశ్లేషణ అంటారు.

ఇది వినియోగదారుని ప్రవర్తనను విశ్లేషించడానికి ఉదాసీన వక్ర రేఖను ఉపయోగిస్తుంది. ఎక్జ్వర్త్ (Edgeworth) 1881లో, 1892లో ఇర్వింగ్ ఫిషర్ (Irving Fisher), 1906లో విల్ ఫ్రెడ్ పారిటో (Vilfred Pareto), స్లట్స్కీ, ఏ.ఎల్.బౌలీ ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణను అభివృద్ధి చేశారు.

1930 దశాబ్దం ఆరంభ కాలం వరకు వినియోగదారుని ప్రవర్తన విశ్లేషణలో ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ ప్రాచుర్యాన్ని పొందలేదు. 1939లో J.R హిక్స్ ఆర్డినల్ ప్రయోజన సిద్ధాంతాన్ని వినియోగదారుని విశ్లేషణకు ఒక శక్తివంతమైన విశ్లేషణా పరికరంగా అభివృద్ధి చేశాడు.

ఉదాసీన వక్ర రేఖ :
వినియోగదారుని అభిరుచి తరహాను ఆధారంగా చేసుకొని ఉదాసీన వక్ర రేఖలను గీయవచ్చు. రెండు వస్తువుల నుంచి ఒక వినియోగదారుడు పొందే సంతృప్తికి ఉదాసీన వక్ర రేఖ ప్రాతినిధ్యాన్ని వహిస్తుంది. ఉదాసీన వక్ర రేఖపైన అన్ని అవకాశాల బిందువుల వద్ద మొత్తం సంతృప్తి సమానం.

రెండు వస్తువులతో కూడుకున్న వివిధ సముదాయాలు సమాన సంతృప్తి నిచ్చే బిందువులను కలపగా వచ్చేది ఉదాసీన వక్ర రేఖ. కాబట్టి రెండు వస్తువులతో కూడిన రెండు సముదాయాలలో వినియోగదారుడు ఎంపిక చేసుకోవాల్సి వస్తే అతను ఉదాసీనంగా ఉంటాడు. ఈ రేఖనే సమ ప్రయోజన రేఖ లేదా సమాన ప్రయోజన రేఖ అని అంటారు.

ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ ప్రమేయాలు :
ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణకు క్రింది ప్రమేయాలున్నాయి.

1. వినియోగదారుడు హేతుబద్ధంగా వ్యవహరిస్తాడు. గరిష్ఠ సంతృప్తిని పొందటానికి ప్రయత్నిస్తాడు.
2. X, Y అనే రెండు వస్తువులున్నాయి.
3. మార్కెట్లో వస్తువులకున్న ధరలు వినియోగదారునికి తెలుసు.
4. రెండు వస్తువుల ధరలను ఇవ్వడమైంది.
5. వినియోగదారుని అభిరుచులు, అలవాట్లు, ప్రాధాన్యతలు, ఆదాయం స్థిరంగా ఉంటాయి.
6. Y వస్తువుకు బదులుగా X వస్తువును అధికంగా వినియోగదారుడు కోరుకుంటాడు.
7. వస్తువులను విభజించవచ్చు.
8. వినియోగదారుడు తనకు లభ్యమైన రెండు వస్తువులు వివిధ సముదాయాలను ఒక క్రమ పద్ధతిలో ఏర్పరచుకుంటాడు. ఇదే అభిరుచి తరహా. వస్తువుల విషయంలో వినియోగదారుడు ప్రాధాన్యతను, ఉదాసీనతను కలిగి ఉంటాడు.
9. ప్రాధాన్యత, ఉదాసీనత రెండూను సకర్మకం (transitive).

ప్రశ్న 8.
ఉదాసీన వక్ర రేఖ భావనను వివరించండి. దాని లక్షణాలను చర్చించండి.
జవాబు.
ప్రయోజన విశ్లేషణలో అనేక లోపాలు ఉండటంవల్ల ఆధునిక అర్థశాస్త్రవేత్తలు ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ అనే కొత్త విశ్లేషణను అభివృద్ధి చేశారు. ఈ విశ్లేషణను ఆర్డినల్ ప్రయోజన విశ్లేషణ అంటారు. ఇది వినియోగదారుని ప్రవర్తనను విశ్లేషించడానికి ఉదాసీన వక్ర రేఖను ఉపయోగిస్తుంది.

ఎడ్జ్్వర్త్ (Edgeworth) 1881లో, 1892లో ఇర్వింగ్ ఫిషర్ (Irving Fisher), 1906లో విల్ఫ్రెడ్ పారిటో (Vilfred Pareto), స్లట్స్క, ఏ.ఎల్.బౌలీ ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణను అభివృద్ధి చేశారు. 1930 దశాబ్దం ఆరంభ కాలం వరకు వినియోగదారుని ప్రవర్తన విశ్లేషణలో ఉదాసీన వక్ర రేఖ విశ్లేషణ ప్రాచుర్యాన్ని పొందలేదు. 1939లో J.R. హిక్స్ ఆర్డినల్ ప్రయోజన సిద్ధాంతాన్ని వినియోగదారుని విశ్లేషణకు ఒక శక్తివంతమైన విశ్లేషణా పరికరంగా అభివృద్ధి చేశాడు.

ఉదాసీన వక్ర రేఖ భావన :
వినియోగదారుని అభిరుచి తరహాను ఆధారంగా చేసుకొని ఉదాసీన వక్ర రేఖలను గీయవచ్చు. రెండు వస్తువుల నుంచి ఒక వినియోగదారుడు పొందే సంతృప్తికి ఉదాసీన వక్ర రేఖ ప్రాతినిధ్యాన్ని వహిస్తుంది. ఉదాసీన వక్ర రేఖపైన అన్ని అవకాశాల బిందువుల వద్ద మొత్తం సంతృప్తి సమానం.

రెండు వస్తువులతో కూడుకున్న వివిధ సముదాయాలు సమాన సంతృప్తి నిచ్చే బిందువులను కలపగా వచ్చేది ఉదాసీన వక్ర రేఖ. కాబట్టి రెండు వస్తువులతో కూడిన రెండు సముధాయాలలో వినియోగదారుడు ఎంపిక చేసుకోవాల్సివస్తే అతను ఉదాసీనంగా ఉంటాడు.

ఉదాసీన పట్టిక :
ఉదాసీన పట్టిక ఆధారంగా ఉదాసీన వక్ర రేఖను గీయవచ్చు. ఈ పట్టికలో రెండు వస్తువులకు సంబంధించిన వివిధ సముదాయాలు అన్నీ వినియోగదారునికి ఒకే విధమైన సంతృప్తి స్థాయిని తెలియజేస్తాయి. పట్టిక ప్రకారం X, Y వస్తువులతో కూడుకున్న 5 సముదాయాలు అన్నీ వినియోగదారునికి ఒకే విధమైన సంతృప్తి స్థాయిని అందిస్తాయి.

అంటే వినియోగదారునికి మొదటి సముదాయం 1X + 15 Y పరిమాణం ఎంత సంతృప్తినిస్తుందో, మిగిలిన సముదాయాలు (2వ, 3వ, 4వ, 5వ) కూడా ఒక్కొక్కటీ అంతే సంతృప్తిని ఇస్తాయి. అందువల్లనే వినియోగదారు ఈ వివిధ వస్తు సముదాయాల మధ్య ఉదాసీనంగా (indifferent) ఉంటాడు.

ఉదాసీన వక్ర రేఖ : ఉదాసీన పట్టిక ఆధారంగా ఉదాసీన వక్ర రేఖను గీయవచ్చు.

ఉదాసీనత వక్రరేఖల లక్షణాలు :

1. ఉదాసీనత వక్రరేఖలు ఋణాత్మక వాలు కలిగి ఉంటాయి. అనగా ఎడమ నుండి కుడికి దిగువకు వాలుతాయి.
2. ఉదాసీనత వక్రరేఖలు X- అక్షమునుగాని, Y – అక్షమునుగాని తాకవు.
3. ఉదాసీనత వక్రరేఖలు పరస్పరం ఖండించుకొనవు.
4. ఇవి మూలబిందువుకు కుంభాకారంలో ఉంటాయి. దీనికి కారణం ప్రతిస్థాపనోపాంత రేటు క్షీణించటం.
5. ఎక్కువ స్థాయిలో ఉన్న ఉదాసీనత రేఖ ఎక్కువ సంతృప్తి, తక్కువ స్థాయిలో ఉన్న రేఖ తక్కువ సంతృప్తి స్థాయిని సూచిస్తాయి.
6. పూర్తి ప్రత్యామ్నాయ వస్తువుల విషయంలో సరళరేఖలుగానూ, పూరక వస్తువుల విషయంలో ‘L’ ఆకారంలో ఉదాసీనత వక్రరేఖలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 9.
ధర రేఖ లేదా బడ్జెట్ రేఖ అనగానేమి ?
జవాబు.
వినియోగదారుని కొనుగోలు ముఖ్యంగా రెండు అంశాలపై ఆధారపడి ఉంటుంది. అవి :

• వినియోగదారుని ద్రవ్య ఆదాయం
• కొనుగోలు చేయాలనుకుంటున్న రెండు వస్తువుల ధరలు

ఒక వినియోగదారుడు కొనుగోలు చేసే రెండు వస్తువుల ధరలు, ఆదాయాలు స్థిరంగా ఉండి, ఏ సముదాయాలలో రెండు వస్తువులను కొనుగోలు చేయగలుగుతాడో తెలియజేసే రేఖని బడ్జెట్ రేఖ లేదా ధర రేఖ అంటారు. దీనిని ఈ క్రింది ఉదాహరణ ద్వారా వివరించవచ్చు.

వినియోగదారుని ఆదాయం 75/-, X, Y వస్తువుల ధరలు వరుసగా కౌ 10.50 పై. అనుకుందాం. దీంతో వినియోగదారుడు కొనుగోలు చేయగలిగిన రెండు వస్తువుల వివిధ సముదాయాలు ఈ క్రింది విధంగా ఉంటాయి.

వినియోగదారుడు మొత్తం ఆదాయాన్ని ‘X’ పైనే ఖర్చు చేస్తే 5X వస్తువులను మాత్రమే కొనుగోలు చేయగలుగుతాడు, “Y” వస్తువులను కొనుగోలు చేయలేడు. Y వస్తువు మీద పూర్తిగా ఖర్చు చేస్తే 10 ‘Y’ లను, ‘0’ ‘X’ లను పొందగలుగుతాడు.

ఈ విధంగా రెండు వస్తువుల ధరలు స్థిరంగా ఉన్నప్పుడు తాను స్థిరమైన ఆదాయంతో కొనుగోలు చేయగలిగిన రెండు వస్తువుల వివిధ సముదాయాలకు సంబంధించిన బిందువులను కలిపినట్లయితే బడ్జెట్ రేఖ వస్తుంది. ఈ రేఖ వాలు రెండు వస్తువుల ధరల నిష్పత్తిని తెలుపుతుంది. దీనిని క్రింది రేఖాపటం ద్వారా చూపించవచ్చు.

పై రేఖాపటంలో ‘X’ వస్తువు X – అక్షంపై, ‘Y’ వస్తువు Y – అక్షంపై చూపించటం జరిగింది. PL అనేది బడ్జెట్ రేఖ. ఈ రేఖ వాలు XY వస్తువుల సాపేక్ష ధరల నిష్పత్తిని తెలియజేయును. ఏ ఆదాయ పరిమితికి లోబడి వినియోగదారుడు XY లను కొనుగోలు చేస్తున్నాడో బడ్జెట్ రేఖ తెలియజేయును. వినియోగదారునికి ఈ క్రింది అవకాశాలు ఉన్నాయి.

1. వినియోగదారుడు తన వద్దనున్న 5/- ను ‘X’ వస్తువుపై ఖర్చు చేసినట్లయితే ‘5’ X వస్తువులను మాత్రమే కొనుగోలు చేయగలడు. కాని ‘Y’ వస్తువును కొనలేడు.
2. వినియోగదారుడు తన వద్ద ఉన్న 75/- లను Y వస్తువుపై ఖర్చు చేసినట్లయితే 10 Y వస్తువును మాత్రమే కొనుగోలు చేయగలడు. కాని ‘X’ వస్తువును కొనలేడు.
3. వాస్తవంగా వినియోగదారుడు రెండు వస్తువులను కోరుకుంటాడు కావున రేఖాపటంలో OPL అనేది అతనికి ఉండే అవకాశం తెలియజేయును.
4. ‘PL’ బడ్జెట్ రేఖను దాటి వినియోగదారుడు ఒక్క వస్తువును కూడా కొనుగోలు చేయలేడు.

అతిస్వల్ప సమాధాన ప్రశ్నలు:

ప్రశ్న 1.
ప్రయోజనం, భావనను నిర్వచించండి.
జవాబు.
ప్రయోజన భావనను ఆర్థిక తత్వశాస్త్రంలో జీవాన్స్ 1871లో ప్రవేశపెట్టాడు. సాధారణ పరిభాషలో వస్తువు లేదా సేవకు గల “కోరికను సంతృప్తి పరిచగలిగే శక్తిని ప్రయోజనం అంటాం. కాని అర్థశాస్త్ర పరిభాషలో ప్రయోజనం ఒక మానసిక భావన. ప్రయోజనం అంటే ఒక వస్తువును వినియోగిస్తున్నప్పుడు వినియోగదారుడు పొందే సంతృప్తి. ఉపయోగంతో ప్రయోజనానికి ఎలాంటి సంబంధం లేదు.

ప్రయోజనం, ఉపయోగం రెండూ వేరు. ఒక వస్తువు మానవుని కోరికను తీర్చవచ్చు కాని అది ఉపయోగపడకపోవచ్చు. ఉదాహరణకు తాగుబోతు ఆరోగ్యానికి సారాయి హానికరం. కాని అతని కోరికను సంతృప్తి పరుస్తుంది. ఒక వస్తువు ఉపయోగకరమైనను, కాకున్నను అది మానవుని కోరికను సంతృప్తి పరిస్తే దానికి ప్రయోజనం ఉందని అంటారు.

ప్రశ్న 2.
కార్డినల్ ప్రయోజనం, భావనను నిర్వచించండి. .
జవాబు.
ఆల్ఫ్రెడ్ మార్షల్ కార్డినల్ సంఖ్యా పద్ధతి ద్వారా ప్రయోజన విశ్లేషణ చేసాడు. వివిధ వస్తువుల నుంచి పొందే ప్రయోజనాలను యుటిల్స్ అనే ఊహాత్మక యూనిట్స్ ద్వారా కొలవడానికి వీలుంది అని నవ్య సంప్రదాయ ఆర్థికవేత్తలు భావించారు. 1, 2, 3 …….. వంటి సంఖ్యలు కార్డినల్ సంఖ్యలు.

ప్రశ్న 3.
ఆర్డినల్ ప్రయోజనాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
హిక్స్, అలెన్ అనేవారు వినియోగదారుని ప్రవర్తనను అధ్యయనం చేయుటలో ఆర్డినల్ ప్రయోజన విశ్లేషణను సమర్థించారు. ఈ విశ్లేషణ ద్వారా ప్రయోజనాన్ని సంఖ్యారూపంలో ఖచ్చితంగా చెప్పటం సాధ్యం కాదు. అయితే వివిధ సముదాయాల నుంచి పొందే వివిధ సంతృప్తి స్థాయిలతో పోల్చి చెప్పటం జరుగుతుంది. 1, 2, 3 అనేవి ఆర్డినల్ సంఖ్యలు.

ప్రశ్న 4.
మొత్తం ప్రయోజనాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
ఒక వినియోగదారుడు ఒక వస్తువును వినియోగం చేసేటప్పుడు లభించే మొత్తం తృప్తిని మొత్తం ప్రయోజనం అంటారు.
ఉదా : ఒక యూనిట్ వినియోగం చేసే 20 యుటిల్స్ ప్రయోజనం వచ్చింది, రెండు యూనిట్లు ఉపయోగిస్తే, 35 యుటిల్స్ వస్తే వచ్చే మొత్తం ప్రయోజనం 55 యుటిల్స్ (1 + 2 Utils).
∴ TU_x = f(Q_x)

ప్రశ్న 5.
ఉపాంత ప్రయోజనం.
జవాబు.
ఒక వినియోగదారుడు అదనంగా ఒక వస్తువు యూనిట్ని వినియోగించినప్పుడు మొత్తం ప్రయోజనంలో వచ్చే మార్పును ఉపాంత ప్రయోజనం అంటారు. దీనిని ఈ క్రింది విధంగా కొలవవచ్చు.
MU = \(\frac{\Delta \mathrm{TU}}{\Delta \mathrm{Q}}\)
∆TU = మొత్తం ప్రయోజనంలో మార్పు
∆Q = వస్తు పరిమాణంలో మార్పు.

ప్రశ్న 6.
ధర రేఖ / బడ్జెట్ రేఖ అంటే ఏమిటి ?
జవాబు.
ఒక వినియోగదారుడు కొనుగోలుచేసే రెండు వస్తువుల ధరలు, ఆదాయాలు స్థిరంగా ఉండి ఏ సముదాయాలలో రెండు వస్తువులను కొనుగోలు చేయగలుగుతాడో తెలియజేసే దానిని బడ్జెట్ రేఖ లేదా ధర రేఖ అని అంటారు.

ప్రశ్న 7.
క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం తెలపండి.
జవాబు.
మానవుల కోరికలు అపరిమితమైనప్పటికీ వినియోగదారుడు ప్రత్యేక కోరికను తీర్చుకోగలడు అనే వాస్తవంపైన క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం ఆధారపడింది. ఒక వస్తువును వాడుతుంటే వినియోగదారుని ప్రవర్తన ఎలా ఉంటుందో ఈ సూత్రం విశ్లేషిస్తుంది.

ఒక వస్తువును వినియోగదారుడు క్రమంగా అధిక యూనిట్లను వాడితే వస్తువు అదనపు యూనిట్ల నుంచి లభించే అదనపు ప్రయోజనం క్షీణీస్తూ ఉంటుంది. ఈ మానవ ప్రవర్తన విషయాన్ని ఈ సూత్రం వివరిస్తుంది. ఉపయోగించిన వస్తు పరిమాణానికి, పొందిన ప్రయోజనానికి మధ్యగల సంబంధాన్ని క్షీణోపాంత ప్రయోజన సూత్రం వివరిస్తుంది.

ప్రశ్న 8.
సమోపాంత ప్రయోజన సూత్రాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
వినియోగదారునికి స్థిర ఆదాయం ఉండి, వస్తువుల ధరలు స్థిరంగా ఉన్నప్పుడు, వివిధ వస్తువులపై ద్రవ్య వ్యయాన్ని చేసేటప్పుడు, వివిధ రకాల వస్తువులపై ఖరీదు చేసిన చివరి రూపాయిల ఉపాంత ప్రయోజనాలు సమానంగా ఉన్నప్పుడే గరిష్ఠ సంతృప్తిని పొందుతాడు.

ఉపాంత ప్రయోజనాల సమానత్వం వల్ల వినియోగదారుడు గరిష్ట సంతృప్తిని పొంది సమతౌల్యన్ని చేరతాడు. వినియోగదారుని గరిష్ఠ సంతృప్తికి, సమతౌల్యానికి కావలసిన ప్రాథమిక నిబంధనను కింది విధంగా రాయవచ్చు.

\(\frac{\mathrm{MU}_{\mathrm{x}}}{\mathrm{P}_{\mathrm{x}}}=\frac{\mathrm{MU}_{\mathrm{y}}}{\mathrm{P}_{\mathrm{y}}}=\frac{\mathrm{MU}_{\mathrm{z}}}{\mathrm{P}_{\mathrm{z}}}\) = MU_m

MU_x, MU_y, MU_z లు వరుసగా X, Y, Z వస్తువుల ఉపాంత ప్రయోజనాలు, MU_m ద్రవ్య ఉపాంత ప్రయోజనం; P, P, P లు X, Y, Z వస్తువుల ధరలు.

ప్రశ్న 9.
ఉదాసీన వక్ర రేఖ.
జవాబు.
వినియోగదారుడు కొనుగోలుచేసే రెండు వస్తువుల వివిధ సమ్మేళనాలను తెలియజేసే బిందువులను కలుపగా ఏర్పడే రేఖను “ఉదాసీనత వక్రరేఖ” అని అంటారు. దీనిని ఆర్డినల్ భావనపై ప్రతిపాదించటమైనది.

ప్రశ్న 10.
ప్రతిస్థాపనోపాంత రేటు వివరించండి.
జవాబు.
అన్ని సముదాయాలు ఒకే స్థాయిలో సంతృప్తిని ఇవ్వటం వల్ల వినియోగదారుడు ఒక వస్తువు స్థానంలో మరొక వస్తువును ఏ రేటులో ప్రతిస్థాపన చేస్తున్నాడో దానిని ప్రతిస్థాపనోపాంత రేటు అంటారు. ఈ ప్రతిస్థాపనోపాంత రేటు ఉదాసీనత రేఖ స్వభావాన్ని, వాలును నిర్ణయించును.

ప్రశ్న 11.
ఉదాసీనతా పటం గీయండి.
జవాబు.
X, Y వస్తువుల సముదాయాలు అధిక లేదా అల్ప సంతృప్తిని ఇచ్చే / చూపించే ఉదాసీన వక్ర రేఖలను గీయవచ్చు. వివిధ సంతృప్తి స్థాయిలను తెలిపే ఉదాసీన వక్రరేఖల సముదాయాన్ని ఉదాసీన పటం అంటారు. వినియోగదారునికి వివిధ సంతృప్తి స్థాయిలో తెలిపే ఉదాసీన వక్ర రేఖలతో కూడకున్న పటం.

IC₃ మరియు IC₂ మీద ఉన్న అన్ని బిందువులు IC₁ మీద ఉన్న బిందువుల కంటే ప్రాధాన్యమైనవి. మరొక విధంగా చెప్పాలంటే IC₁ ఉదాసీన వక్ర రేఖ IC₂ మరియు IC₃ ఉదాసీన వక్ర రేఖలతో పోల్చితే తక్కువ స్థాయి సంతృప్తిని చూపిస్తుంది. ఎందుకంటే రెండు వస్తువుల పరిమాణం తక్కువ.

ప్రశ్న 12.
మొత్తం ప్రయోజనం, ఉపాంత ప్రయోజనాల మధ్య సంబంధాన్ని వివరించండి.
జవాబు.
1. మొత్తం ప్రయోజనం :
ఒక వస్తువు వివిధ యూనిట్లను వినియోగించునప్పుడు ఒక వ్యక్తి పొందే మొత్తం సంతృప్తిని మొత్తం ప్రయోజనం అంటారు. వినియోగదారుడు 3 ఆపిల్స్ను వినియోగించాడనుకుంటే మొదటి 20 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని, రెండవది 15 యూటిల్స్న, మూడవది 10 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని ఇస్తే ఈ ప్రయోజనాలను కలిపితే మొత్తం ప్రయోజనం వస్తుంది.

అంటే 20 + 15 + 10 = 45. వినియోగ పరిమాణం పెరిగితే మొత్తం ప్రయోజనం క్షీణిస్తున్న రేటులో పెరుగుతుంది. మొత్తం ప్రయోజనం మొత్తం వస్తువు పరిమాణంపైన ఆధారపడి ఉంటుంది.
TU_n = f(Q_n)
ఇచ్చట, TU_n = n వస్తువు మొత్తం ప్రయోజనం, f = ప్రమేయ సంబంధం, Q_n = n వస్తువు పరిమాణం.

2. ఉపాంత ప్రయోజనం :
అదనంగా ఒక వస్తువును ఉపయోగించినప్పుడు మొత్తం ప్రయోజనానికి అదనంగా చేర్చిన ప్రయోజనాన్ని ఉపాంత ప్రయోజనం అంటారు. ఒక ఆపిల్ 20 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని, రెండు ఆపిల్స్ 35 యూటిల్స్ ప్రయోజనాన్ని ఇస్తున్నప్పుడు రెండవ ఆపిల్ నుంచి అదనపు ప్రయోజనం 15 యూటిల్స్ అంటే 35 – 20 = 15. దీనిని ఉపాంత ప్రయోజనం అంటారు. దీనిని కింది విధంగా చెప్పవచ్చు.

MU_n = TU_n – TU_n-1
ఇచ్చట, MU_n = n వ యూనిట్ ఉపాంత ప్రయోజనం, TU_n = ‘n’ యూనిట్లు మొత్తం ప్రయోజనం,
TU_n-1 =’n – 1′ యూనిట్ల మొత్తం ప్రయోజనం.
MU₂ = TU₂ – TU₁
= 35 – 20 = 15
ఉపాంత ప్రయోజనాన్ని కింది విధంగా కూడా చెప్పవచ్చు.
MU = \(\frac{\Delta \mathrm{TU}}{\Delta \mathrm{Q}}\)
= మొత్తం ప్రయోజనంలోని మార్పు / వినియోగ పరిమాణంలోని మార్పు
= \(\frac{15}{1}\) = 15.
వస్తువు వివిధ యూనిట్ల నుంచి వచ్చిన ఉపాంత ప్రయోజనాలను కలిపితే మొత్తం ప్రయోజనం వస్తుంది.

ప్రశ్న 13.
ఉదాసీన వక్రరేఖల లక్షణాలను క్లుప్తంగా వ్రాయండి.
జవాబు.
ఉదాసీన వక్ర రేఖలు కింది లక్షణాలను కలిగి ఉంటాయి.

1. ఉదాసీన వక్ర రేఖ ఎడమ నుంచి కుడికి కిందికి వాలుతుంది.
అంటే ఉదాసీన వక్ర రేఖ రుణాత్మకమైన వాలును కలిగి ఉంటుంది. సముదాయంలోని ఒక వస్తువు పరిమాణాన్ని పెంచితే మరొక వస్తువు పరిమాణం తగ్గుతుంది. రేఖపై ఉన్న ప్రతి బిందువు ఒకే రకమైన సంతృప్తి స్థాయిని ఇవ్వాలంటే ఇది అవసరం. ఉదాసీన వక్ర రేఖ పైకి వాలుతూ ధనాత్మక వాలును కలిగి ఉండదు. అలాగే క్షితిజంగా కాని, ఊర్ధ్వంగా గాని ఉండదు.

2. ఉదాసీన వక్ర రేఖలు మూల బిందువుకు కుంభాకారంగా ఉంటాయి.
ఆ విధంగా ఉన్నప్పుడే ప్రతిస్థాపనోపాంత రేటు క్షీణిస్తుంది. మూల బిందువుకు పూటాకారంగా ఉదాసీన వక్ర రేఖ ఉండదు.

3. ఉదాసీన వక్ర రేఖలు ఎప్పుడూ పరస్పరం ఖండించుకోవు.
ఒకవేళ రెండు ఉదాసీన వక్ర రేఖలు ఖండించుకొంటే ఒక ఉదాసీన వక్ర రేఖ రెండు స్థాయిల సంతృప్తిని చూపిస్తుంది. ఇది సరికాదు.

4. దిగువ ఉదాసీన వక్ర రేఖ కంటే ఎగువ ఉదాసీన వక్ర రేఖ అధిక సంతృప్తినిస్తుంది.
అంటే ఒక ఉదాసీన రేఖకు కుడివైపున ఉండే ఉదాసీన వక్ర రేఖ అధిక సంతృప్తిని తెలుపుతుంది. ఎందుకంటే ఎగువ ఉదాసీనత వక్ర రేఖ పైన ఉండే వస్తువు సముదాయంలో ఏదో ఒక వస్తువు లేదా రెండు వస్తువులు అధిక పరిమాణంలో ఉంటాయి.