Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 3rd Poem साधुवर्तनम् Textbook Questions and Answers.
TS Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 3rd Poem साधुवर्तनम्
लघु समाधान प्रश्नाः (స్వల్ప సమాధాన ప్రశ్నలు)
प्रश्न 1. के लोकहिते सदा सक्ताः भवन्ति ?
समादान:
ये अनपेक्षन्ते स्नेहं पात्रं दशान्तरं लोकहिते सदा सक्ताः भवन्ति ।
प्रश्न 2.
कानि करद्वयं वासयन्ति ?
समादान:
अंजलिस्थानि पुष्पाणि करद्वयं वासयन्ति ।
प्रश्न 3.
कस्य जीवितं निष्फलम् ?
समादान:
गुणधर्मविहीनस्य जीवितं निष्फलम् ।
एकपद समाधान प्रश्नाः (ఏక పద సమాధాన ప్రశ్నలు)
प्रश्न 1.
महात्मानः कां तृणाय मन्यन्ते ?
समादान:
महात्मानः लक्ष्मीं तृणाय मन्यन्ते ।
प्रश्न 2.
नदीशः परिपूर्णोपि किं अपेक्षते ?
समादान:
नदीशः परिपूर्णोपि चन्द्रोदयं अपेक्षते ।
प्रश्न 3.
कति दोषाः पुरुषेण हातव्याः ?
समादान:
षट् दोषाः पुरुषेण हातव्याः ।
कठिनशब्दार्थाः (కఠిన పదాలు – అర్ధాలు)
1. पादपाः = वृक्षाः, చెట్లు
2. स्नेहम् = तैलम्;, నూనె
3. सुमनाः = सज्जनः, पुष्पम्, సజ్జనులు, పూవు
4. नदीशः = समुद्रः, సముద్రుడు
5. व्यवसायिनः = उद्योगिनः, ప్రయత్నశీలురు
6. तुषः = धान्यत्वक् , బియ్యపుపొట్టు
7. कशाघातः = अश्वादेः ताडनी तया घातः, గుర్రాన్ని కొట్టే సాధనం
8. आरामः = उद्यानवनम्, = ఉద్యావనం
9. पथ्यम् = सत्यम्, నిజం
10. ज्ञातिः = बन्धुः, బంధువు
व्याकरणांशाः (వ్యాకరణాంశాలు)
सन्धयः (సంధులు)
1. सत् + जनाः = सज्जना – श्श्रुत्वसन्धिः
2. वृत्तिः + वामदक्षिणयोः = वृत्तिर्वामदक्षिणयोः – विसर्गसन्धिः
3. बृहस्पतिः + अपि = बृहस्पतिरपि – विसर्गसन्धिः
4. परिपूर्णः + अपि = परिपूर्णोऽपि – विसर्गसन्धिः
5. परैः + अङ्गलिनिर्दिष्टम् = परैरङ्गुलिनिर्दिष्टम् – विसर्गसन्धिः
6. वशीकृतिः + लोके = वशीकृतिर्लोके – विसर्गसन्धिः
7. यः + तम् = यस्तम् – विसर्गसन्धिः
8. कुर्यात् + येन = कुर्याद्येन – जश्त्वसन्धिः
9. पुण्याः + च = पुण्याश्च – श्रुत्वसन्धिः
10. सम्प्रीतिः + च = सम्प्रीतिश्च – श्रुत्वसन्धिः
समासाः (సమాసాలు)
1. पादेन पिबति इति – पादपः – उपपदतत्पुरुषः
2. सन्तश्च ते जनाश्च – सज्जनाः – विशेषणपूर्वपदकर्मधारयः
3. लोकस्य हितम् – लोकहितम् तस्मिन् – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
4. अञ्चलौ तिष्ठन्ति इति – अञ्चलिस्थानि – उपपदतत्पुरुषः
5. शोभनं मनः येषां ते सुमनसः – तेषां सुमनसाम् – बहुव्रीहिसमासः
6. वामश्च दक्षिणश्च वामदक्षिणौ तयोः – वामदक्षिणयोः – द्वन्द्वसमासः
7. लघु चेतः येषां ते – लघुचेतसः – बहुव्रीहिः
8. उदारं चरितं येषां ते – उदारचरिताः तेषां – उदारचरितानाम् – बहुव्रीहिः
9. विद्यया सह वर्त्तते इति सविद्यः तेषां – सविद्यानां – बहुव्रीहिः
10. शोभनाः अश्वा: – सदश्वाः – प्रादितत्पुरुषः
11. कशायाः घातं – कशाघातं – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
12. घनस्य गर्जितम् – घनगर्जितम् – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
13. अङ्गुल्या निर्दिष्टम् – अङ्गुलिनिर्दिष्टम् – तृतीयातत्पुरुषसमासः
14. शान्ति एव शङ्खः — शान्तिशङ्खः – सम्भावनापूर्वपदकर्मधारयः
15. दुष्टः जनः – दुर्जनः – प्रादितत्पुरुषः
16. मालां करोति इति – मालाकारः – उपपदतत्पुरुषः
17. गुणश्च धर्मश्च गुणधर्मौ ताभ्यां विहीनः – गुणधर्मविहीनः – तृतीयातत्पुरुषः
18. फलस्य अभाव: – निष्फलम् – अव्ययीभावः
अर्थतात्पर्याणि (అర్ధ తాత్పర్యములు) (Meanings and Substances)
★ 1. छायां कुर्वन्ति चान्यस्य स्वयं तिष्ठन्ति चातपे ।
फलन्ति च परार्थाय पादपा इव सज्जनाः ||
ఛాయాం కుర్వంతి చాన్యస్య స్వయం తిష్ఠన్తి చాతపే |
ఫలంతి చ పరార్థాయ పాదపా ఇవ సజ్జనాః
पदच्छेदः – छायां, कुर्वन्ति, च, अन्यस्य, स्वयं तिष्ठन्ति, न आतपे, फलन्ति, च, परार्थाय पादपाः, इव, सज्जनाः ।
अन्वयक्रमः – पादपाः, सज्जनाः, इव, अन्यस्य, छायां कुर्वन्ति, च, स्वयं, आतपे तिष्टन्ति, च, परार्थाय फलन्ति ।
अर्थाः-
पादपाः = చెట్లు,
सज्जनाः = సత్పురుషుల,
इव = వలె,
अन्यस्य = ఇతరునికి,
छायां = నీడను,
कुर्वन्ति = ఇచ్చుచున్నవి,
च = మరియు,
स्वयं = స్వయంగా,
आतपे = ఎండలో,
तिष्टन्ति = నిలబడి ఉన్నాయి,
परार्थाय = = పరోపకారం కొరకు
फलन्ति = ఫలములను ఇచ్చుచున్నవి.
भावः-
చెట్లు సత్పురుషులవలె తాను స్వయంగా ఎండను అనుభవిస్తున్నవై తమను ఆశ్రయించినవారికి చల్లని నీడను అందించుచున్నవి. పరోపకారం చేయదలచి పండ్లను కూడా ఇస్తున్నాయి.
Trees stand in the Sun, but give shade to others. They bear fruits for the sake of others only. Similarly, the noble work hard to make others happy. All their deeds are meant for the welfare of others.
2. अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् ।
सदा लोकहिते सक्ता रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥
అపేక్షంతే న చ స్నేహం న పాత్రం న దశాంతరం ।
సదా లోకహితే సక్తా రత్నదీపా ఇవోత్తమాః ॥
पदच्छेदः – अपेक्षन्ते, न, च, स्नेहं न, पात्रं, न, दशान्तरम् सदा, . लोकहिते, सक्ताः, रत्नदीपा, इव, उत्तमाः ।
अन्वयक्रमः – रत्नदीपाः, उत्तमाः, इव, स्नेहं न अपेक्षन्ते, न, पात्रं, दशान्तरं न अपेक्षंते सदा लोकहित सक्ताः ।
अर्थाः-
रत्नदीपाः = రత్నదీపములు,
उत्तमाः इव = ఉత్తముల వలె,
स्नेहं = తైలాన్ని,
न अपेक्षन्ते = కోరుకొనవు,
पात्रं = పాత్రను,
दशान्तरं = వత్తి భేరాన్ని,
न अपेक्षन्ते = కోరుకొనవు,
सदा = ఎల్లప్పుడు,
लोकहित = లోకహితమునందు,
सक्ता = ఆసక్తి కలిగి ఉంటాయి.
भावः- రత్నదీపాలు ఉత్తములవలె తైలాన్ని కోరవు. పాత్రను కోరవు. వత్తిని కోరవు. ఎల్లప్పుడు లోకహితాన్నే కోరుతూ ప్రకాశిస్తుంటాయి. రత్నదీపాలు స్వయం- ప్రకాశకత్వము గలవి.
The good do not seek friendship, wor-thiness or change of position. They are alway engaged in the wel-fare of the world just as a lamp of gems, which does not need oil, container or a wick.
3. लक्ष्मीं तृणाय मन्यन्ते तद्भरेण नमन्ति च ।
अहो किमपि चित्राणि चरित्राणि महात्मनाम् ||
లక్ష్మీం తృణాయ మన్యంతే తద్భరేణ నమంతి చ।
అహో కిమపి చిత్రాణి చరిత్రాణి మహాత్మనామ్ ||
पदच्छेदः – लक्ष्मी, तृणाय मन्यन्ते, तद्भरेण, नमन्ति च, अहो, किमपि, चित्राणि, चरित्राणि, महात्मनाम् ।
अन्वयक्रमः – महात्मनां चरित्राणि, किमपि चित्राणि अहो ! लक्ष्मी, तृणाय मन्यन्ते, तद्भरेण, नमन्ति च ।
अर्थाः-
महात्मनां = మహాత్ముల యొక్క,
चित्राणि = చరిత్రలు,
किमपि चित्राणि = చాలా చిత్రంగా ఉంటాయి,
लक्ष्मी = సంపదను,
तृणाय = గడ్డిపోచవలె,
मन्यन्ते = తలుస్తారు,
तत् + भरेणा = ఆ సంపదతో తులతూగుతున్న వారైనను,
अहो = ఆశ్చర్యము.
भावः- మహాత్ముల ప్రవర్తనలు చాలా చిత్రంగా ఉంటాయి. ఇది ఆశ్చర్యము వారు సంపదలతో కూడియున్న వారైననూ ఆ సంపదను గడ్డిపోచవలె భావిస్తారు.
They consider wealth as straw. However, they become humble, when they have it. Strange, indeed, are the ways of the noble.
4. अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् ।
अहो सुमनसां वृत्तिर्वामदक्षिणयोः समा ॥
అంజలిస్థాని పుష్పాణి వాసయంతి కరద్వయమ్ |
అహో సుమనసాం వృత్తిర్వామదక్షిణయోః సమా ॥
पदच्छेदः – अंजलिस्थानि पुष्पाणि, वासयन्ति, करद्वयम्, अहो, सुमनसां, वृत्तिः, वामदक्षिणयोः समा ।
अन्वयक्रमः – अंजलिस्थानि पुष्पाणि, करद्वयं वासयन्ति, सुमनसाम्, वृत्तिः, वामदक्षिणयोः समा, अहो |
अर्थाः-
अंजलिस्थानि = దోసిలిలో ఉన్నట్టి,
पुष्पाणि = పూవులు,
करद्वयं = రెండు చేతులను,
वासयन्ति = పరిమళభరితం చేస్తాయి,
सुमनसाम् = మంచి మనసు కలవారియొక్క,
वृत्तिः = స్వభావము,
वामदक्षिणयोः = కుడి ఎడమలకు,
समा = సమానము,
अहो = ఆశ్చర్యము.
भावः- దోసిలిలోని పూల వల్ల కలిగే సువాసన రెండు చేతులకు సమానంగా అంటుకుంటుంది. ఆ పరిమళానికి కుడిచేయి, ఎడమచేయి అనే భేదం ఉండదు. అలాగే మంచి మనస్సు కలవారు కూడా అందరిని సమభావంతో ఆదరిస్తారు.
The flowers in the folded hands make fragrant both the hands. So, the behaviour of the flowers is the same towards right and left. (The noble do not discriminate be-tween the good and bad while doing a favour.)
★5. अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
అయం నిజః పరోవేతి గణనా లఘుచేతసామ్ |
ఉదారచరితానాం తు వసుధైవ కుటుంబకమ్ ॥
पदच्छेदः अयं, निजः, परः, वा, इति गणना लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, वसुधा, एव कुटुम्बिनाम् ।
अन्वयक्रमः – लघुचेतसां, अयं निजः, वा, परः, इति, गणना, उदारचरितानां, तु, वसुधा, एव कुटुम्बकम् ।
अर्थाः-
लघुचेतसां = కొద్దిపాటి బుద్ధిగల అల్పులకు,
अयं = ఇతడు,
निजः = తనవాడు,
वा = లేక,
परः = ఇతరుడా,
इति = అను,
गणना = లెక్కింపు, (ఆలోచన ఉంటుంది),
उदारचरितानां तु = మంచి బుద్ధికలవారికి,
कुटुम्बकम् = తన కుటుంబము వలె ఉండును.
भावः-
అల్ప బుద్ధికలవానికి వీడు నా వాడు, వీడు ఇతరుడు అనే భావన ఉంటుంది. కాని ఉత్తములకు ఈ ప్రపంచమంతా తన కుటుంబంగా తోచును. అనగా సత్పురుషులకు తరతమ భేదం ఉండదు.
Whether this one is a friend or enemy is the consideration of the mean minded only. For the noble minded, the world is but one family.
6. अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् ।
लभते बह्ववज्ञानम् अपमानं च पुष्कलम् ||
అప్రాప్తకాలం వచనం బృహస్పతిరపి బ్రువన్ !
లభతే బహ్వవజ్ఞానం అపమానం చ పుష్కలమ్ ॥
पदच्छेदः – अप्राप्तकालं, वचनं, बृहस्पतिः, अपि, ब्रुवन्, लभते, लभते, बह्ववज्ञानं, अपमानं, च, पुष्कलम् ।
अन्वयक्रमः – अप्राप्तकालं, वचनं, बृवन्, बृहस्पतिः, अपि, बहु + अवज्ञानम्, च, पुष्कलं, अपमानं, लभते ।
अर्थाः
– अप्राप्तकालं = సమయం కాని సమయంలో,
वचनं = మాటలను,
बृवन् = మాట్లాడిన,
बृहस्पतिः + अपि = బృహస్పతి కూడా,
बहु + अवज्ञानम् = తిరస్కారమును,
च = మరియు,
पुष्कलं = అధికమైన,
अपमानं = అవమానాన్ని,
लभते = పొందుతాడు.
भावः-
సరియైన కాలంలో మాట్లాడిన బ్రహ్మ కూడా అంతటి తిరస్కారమును, మిక్కిలి అవమానము పొందుతాడు. అందువల్ల మానవులు తగని కాలంలో మాట్లాడటం వల్ల అనర్థాలు కలుగుతాయి.
Even it be Brihaspati, the one who speaks words not proper to the occasion, receives a lot of disrespect and insult.
7. अपि सम्पूर्णतायुक्तैः कर्तव्याः सुहृदो बुधैः ।
नदीशः परिपूर्णोऽपि चन्द्रोदयम् अपेक्षते ||
అపి సంపూర్ణతాయుక్తే కర్తవ్యాః సుహృదో బుధైః |
నదీశః పరిపూర్ణోSపి చంద్రోదయం అపేక్షతే ॥
पदच्छेदः – अपि, सम्पूर्णतायुक्तैः कर्तव्याः, सुहृदः, बुधैः, नदीशः, परिपूर्ण, अपि, चन्द्रोदयं, अपेक्षते ।
अन्वयक्रमः – संपूर्णतायुक्तै, बुधैः, अपि, सुहृदः, कर्तव्यः, नदीशः, परिपूर्णः अपि, चन्द्रोदयं, अपेक्षते ।
अर्थाः-
संपूर्णतायुक्तै = అన్నింటితో కూడియున్న వారైన
बुधैः अपि = పండితుల చేత కూడ
सुहृदः = మిత్రుడు
कर्तव्यः = కోరదగినవాడు,
नदीशः = సముద్రుడు,
परिपूर्णः अपि = నిండుగా ఉన్నప్పటికి,
चन्द्रोदयं = చంద్రోదయమును,
अपेक्षते = కోరుతున్నాడు.
भावः-
అన్నింటితో కూడిన వారైనను పండితులు మంచి స్నేహితుడిని పొందాలి. సముద్రుడు నీటితో పరిపూర్ణుడిగా ఉన్ననూ చంద్రోదయాన్ని కోరుతున్నాడు గదా !
Even though they are self – equipped, people should make friendship with the wise. Even though, the ocean is full, it awaits the appearance of the moon.
★8. कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम् ॥
కోకతిభారః సమర్థానాం కిం దూరం వ్యవసాయినామ్ ।
కో విదేశః సవిద్యానాం కః పరః ప్రియవాదినామ్ ॥
पदच्छेदः – कः, अतिभारः, समर्थानां किं, दूरं, व्यवसायिनाम्, कः, विदेशः, सविद्यानां, कः परः प्रियवादिनाम् ।
अन्वयक्रमः – समर्थानां, अतिभारः कः, व्यवसायिनां, दूरं, किं, सविद्यानां, विदेशः, कः, प्रियवादिनां परः, कः ।
अर्थाः-
समर्थानां = కార్యసాధకులకు,
अतिभारः = మిక్కిలి బరువైనది,
कः = ఏది ?
व्यवसायिनां = కష్టించి పనిచేసేవారిని,
दूरं = దూరమైనది,
किं = ఏమున్నది,
सविद्यानां = విద్యావంతులకు,
विदेशः = విదేశము (తెలియని ప్రదేశం),
कः = ఏది ?,
प्रियवादिनां = ఇష్టంగా మాట్లాడువారికి,
परः = ఇతరులు,
कः = ఎవడు ?
भावः-
ఏ పనినైనా చేయగల బలవంతులకు మోయలేని బరువేది ? నిత్యం కష్టపడి నడిచేవానికి దూరం ఎక్కడ ? విద్వాంసులకు తెలియని ప్రదేశం ఏది ? ఇతరులతో ప్రేమగా మాట్లాడేవారికి ఎవడు శత్రువు అవుతాడు ?
What is overload to the efficient ? What is distance to those those who work hard ? What is a foreign place to the educated ? Who is an enemy to the sweetly speaking ones ?
9. सङ्गतिः श्रेयसो मूलं सुजनेषु विशेषतः ।
तुषमात्रे पृथग्भिन्ने तण्डुलं न प्ररोहति ॥
`సంగతిః శ్రేయసో మూలం సుజనేషు విశేషతః |
తుషమాత్రే పృథగ్భిన్నే తండులం న ప్రరోహతి ॥
पदच्छेदः – सङ्गतिः, श्रेयसः, मूलं, सुजनेषु, विशेषतः, तुषमात्रे, पृथग्भिन्ने, तण्डुलं, न, प्ररोहति ।
अन्वयक्रमः – सुजनेषु, सङ्गतिः, विशेषतः, श्रेयसां मूलं तुषमात्रे, पृथग्भिन्ने, तण्डुलं, न प्ररोहति ।
अर्थाः-
सुजनेषु, = సజ్జనులయందు,
सङ्गतिः = మైత్రి,
विशेषतः = విశేషించి,
श्रेयसां = శ్రేయస్సునకు,
मूलं = మూలము,
तुषमात्रेपृथग्भिन्ने = పొట్టు లేక విడిగా ఉన్న,
तण्डुलं = బియ్యపుగింజ,
न प्ररोहति = మొలకెత్తదు.
भावः-
సజ్జనులతో సాంగత్యం శ్రేయస్సునకు మూలమని గ్రహించాలి. పొట్టులేని బియ్యపుగింజ మొలకెత్తుటకు తగినది కాదు. అందువలన సత్సాంగత్యం తప్పనిసరిగా కోరదగినది.
Association is the cause of prosperity, especially in case of the good ones. If the husk is removed, the grain will not sprout.
10. न सदश्वाः कशाघातं न सिंहो घनगर्जितम् ।
परैरङ्गुलिनिर्दिष्टं न सहन्ते मनस्विनः ॥
న సదశ్వాః కశాఘాతం న సింహో ఘనగర్జితమ్ ।
పరైరంగుళినిర్దిష్టం న సహంతే మనస్వినః ||
पदच्छेदः – न सदश्वाः, कशाघातं न सिंह, घनगर्जितम् परैः अंगुलिनिर्दिष्टं, न, सहन्ते, मनस्विनः । .
अन्वयक्रमः – सदश्वाः, न कशाघातं, सिंहः, न घनगर्जितम्, मनस्विनः, परैः, अंगुलिनिर्दिष्टं न, सहन्ते ।
अर्थाः-
सदश्वाः = మంచిగుర్రాలు,
कशाघातं = చెరకోలతో కొట్టడాన్ని,
न सहन्ते = సహించవు,
सिंहः = సింహము,
घनगर्जितम् మేఘగర్జనను,
न सहन्ते = సహించవు,
मनस्विनः = అభిమానవంతులు,
परैः = ఇతరుల చేత,
अंगुलिनिर्दिष्टं = వేలుతో చూపించడాన్ని,
न सहन्ते = సహించరు.
भावः-
మంచిగుర్రాలు చెరకోలతో కట్టడాన్ని సహించవు. సింహాలు మేఘగర్జనను సహించవు. అభిమానవంతులు ఇతరులతో వేలెత్తి చూపించడాన్ని సహింపరు.
A good horse does not tolerate whiplash, a lion will not endure the rumbling of the cloud. So also the noble do not tolerate fingers pointing at them.
11. क्षमा वशीकृतिर्लोके क्षमया किं न साध्यते ।
शान्तिशङ्खः करे यस्य किं करिष्यति दुर्जनः ॥
క్షమా వశీకృతిర్లోకే క్షమయా కిం న సాధ్యతే |
శాంతిశంఖః కరే యస్య కిం కరిష్యతి దుర్జనః |
पदच्छेदः – क्षमा, वशीकृतिः, लोके, क्षमया, किं, न, साध्यते, शान्तिशंखः, करे, यस्य किं करिष्यति, दुर्जनः ।
अन्वयक्रमः – लोके, क्षमा, वशीकृतिः, क्षमया किं न, साध्यते, यस्य, करे, शान्तिशंखः, दुर्जनः, किं करिष्यति ।
अर्थाः-
लोके = లోకమందు,
क्षमा = ఓర్పు,
वशीकृतिः = వశం చేసుకుంటుంది,
क्षमया = ఓర్పుతో,
किं न साध्यते = ఏమి సాధింపబడదు ?,
यस्य = ఎవరి యొక్క,
करे = చేతియందు,
शान्तिशंखः = శాంతి అనెడి శంఖం (ఉంటుందో – అతడిని),
दुर्जनः = దుర్జనుడు,
किं करिष्यति = ఏమి చేయగలడు ?
भावः-
ఓర్పు అన్నింటిని వశపరుస్తుంది. ఓర్పుతో సాధించలేనిది ఏదీ ఉండదు. ఎవని దగ్గర శాంతి అనే శంఖం ఉంటుందో అతడిని దుర్జనుడు ఏమి చేయగలడు ? అనగా ఏమీ చేయలేడని భావం.
Forbearance is the conqueror in this world. What is not attained by forbearance ? What can an evil man do the one who has the conch of peace in his hand ?
12. षड्दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता ।
निद्रा तन्द्रा भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता ॥
షడ్ దోషాః పురుషేణేహ హాతవ్యా భూతిమిచ్ఛతా |
నిద్రా తంద్రా భయం క్రోధ ఆలస్యం దీర్ఘసూత్రతా ।
पदच्छेदः – षट् दोषाः, पुरुषेण, इह, हातव्याः, भूतिं, इच्छत, निद्रा, तन्द्रा, भयं क्रोधः, आलस्यं दीर्घसूत्रता ।
अन्वयक्रमः – भूतिं, इच्छता, पुरुषेण, इह, षट् दोषाः, हातव्याः, निद्रा, तन्द्रा, भयं क्रोधः, आलस्यं दीर्घसूत्रता ।
अर्थाः-
भूतिं = సంపదను,
इच्छता = కోరుతున్న,
पुरुषेण = మానవుని చేత,
इह = ఈ లోకంలో,
षट् दोषाः = ఆరు దోషాలను,
हातव्याः = విడువవలెను,
निद्रा = నిద్ర,
तन्द्रा = కునికిపాటు,
भयं = భయము,
क्रोधः = కోపము,
आलस्यं = సోమరితనము,
दीर्घसूत्रता = తీవ్రముగా ఆలోచించుట.
भावः-
అభివృద్ధిని, సంపదను కోరేవారు ఈ లోకంలో నిద్ర, కునికిపాటు, భయము, కోపము, సోమరితనం, దీర్ఘాలోచన అనే ఆరు దుర్గుణాలను విడిచిపెట్టాలి.
A person seeking prosperity should avoid these six blemishes : sleep, lethargy, fear, anger, idleness and pro-crastination.
13. पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् ।
मालाकार इवारामे न यथाङ्गारकारकः ||
పుష్పం పుష్పం విచిన్వీత మూలచ్చేదం న కారయేత్ ।
మాలాకార ఇవారామే న యథాంగారకారకః ॥
पदच्छेदः – पुष्पं, पुष्पं, विचिन्चीत, मूलच्छेदं न कारयेत्, मालाकारः, इव, आरामे, न, यथा, अंगारकारकः ।
अन्वयक्रमः – आरामे, मालाकारः, इव, पुष्पं, पुष्पं विचिन्वीत, यथा, अंगारकारकः, मूलच्छेदं, न कारयेत् ।
अर्थाः-
आरामे = ఉద్యానవనంలో,
मालाकारः इव, = దండలను కట్టే వానివలె,
पुष्पं पुष्पं = పూవును, పూవును,
विचिन्वीत = కోయాలి,
यथा, = ఎట్లు,
अंगारकारकः = కాలుతున్న బొగ్గువలె,
मूलच्छेदं = మూలాన్ని నరకడాన్ని,
कारयेत् = చేయకూడదు.
भावः-
పూలతోటలో మాలాకారునివలె పువ్వును పువ్వును జాగ్రత్తగా కోయాలి. మండుతున్న బొగ్గువలె మూలభేదం చేయకూడదు.
Collect flowers one by one like the gar¬land-marker in the garden. Do not kill the tree like the fire – maker.
★14. चक्षुषा मनसा वाचा कर्मणा च चतुर्विधम् ।
प्रसादयति लोकं यस्तं लोकोऽनुप्रसीदति ॥
చక్షుషా మనసా వాచా కర్మణా చ చతుర్విధమ్ |
ప్రసాదయతి లోకం యస్తం లోకోకనుప్రసీదతి ||
पदच्छेदः – चक्षुषा, मनसा, वाचा, कर्मणा, च, चतुर्विधम्, प्रसादयति, लोके, यः, तं, लोकः, अनुप्रसीदति ।
अन्वयक्रमः – यः, लोकं, चक्षुषा, मनसा, वाचा, च, कर्मणा, चतुर्विधम्, प्रसादयति, तं, लोकः, अनुप्रसीदति ।
अर्थाः-
यः = ఎవడు,
लोकं = ఈ ప్రపంచమును,
चक्षुषा = కంటితో,
मनसा = మనసుతో,
वाचा = మాటతో,
च = మరియు,
कर्मणा = పనితో,
चतुर्विधम् = నాలుగు రకములుగా,
प्रसादयति = తృప్తిపరచునో,
तं = అతడిని,
लोकः = లోకమును,
अनुप्रसीदति = అనుసరిస్తూ సంతోషపెట్టును.
भावः-
ఎవడు తన కనుల చేత, మనసు చేత, మాట చేత, చేయు పనిచేత నాలుగు విధములుగా ఇతరులను సంతోషపెట్టునో అతడు అదే విధమైన సంతోషమును లోకము నుండి పొందుతాడు.
The world will be favourable to one, who pleases her with looks, mind, words and actions.
★15. यथा यथा हि पुरुषः कल्याणे कुरुते मनः ।
तथा तथास्य सर्वार्थाः सिद्ध्यन्ते नात्र संशयः ॥
యథా యథా హి పురుషః కళ్యాణే కురుతే మనః |
తథా తథాస్య సర్వార్థాః సిధ్యంతే నాత్ర సంశయః |
पदच्छेदः – यथा, यथा, हि, पुरुषः, कल्याणे, कुरुते, मनः, तथा, तथा, अस्य, सर्वार्थाः सिध्यन्ते, न, अत्र, संशयः ।
अन्वयक्रमः – यथा, यथा, पुरुषः, कल्याणे, मनः कुरुत, तथा तथा, अस्य, सर्वार्थाः, सिध्यन्ते, अत्र, संशयः, न हि ।
अर्थाः-
यथा, यथा = ఏఏ విధముగా అయితే,
पुरुषः = మానవుడు, ఇతరులకు మంచి చేయుటకు,
कल्याणे = మనసు,
कुरुत = చేయునో,
तथा तथा = అదే విధంగా,
अस्य = ఇతనికి,
सर्वार्थाः = అన్ని కోరికలు,
सिध्यन्ते = తీరును,
अत्र = ఈ విషయమును గురించి,
संशयः = సందేహము,
न = లేదు,
हि = కదా !
भावः-
మానవుడు ఏఏ విధంగా లోకమునకు మంచిపనులు చేయుటకు ప్రయత్నము చేయునో అదేవిధంగా అతనికి అన్ని కోరికలూ సిద్ధించును. ఈ విషయమున సందేహము లేదు.
Whenever man fixes his mind on doing good things, then all his desires will be fulfilled. There is no doubt in it.
16. दिवसेनैव तत्कुर्याद्येन रात्रौ सुखं वसेत् ।
अष्ट मासेन तत्कुर्याद्येन वर्षाः सुखं वसेत् ॥
దివసేనైవ తత్కుర్యాద్యేన రాత్రే సుఖం వసేత్ |
అష్ట మాసేన తత్కుర్యాద్యేన వర్షాః సుఖం వసేత్ ॥
पदच्छेदः – दिवसेन एव तत् कुर्यात्, येन, शत्रौ, सुखं वसेत्, अष्टमासेन, तत्, कुर्यात्, येन, रात्रौ सुखं वसेत् ।
अन्वयक्रमः – येन, रात्रौ सुखं वसेत्, तत्, दिवसेन, एव कुर्यात्, येन, वर्षाः, सुखं, वसेत्, तत्, अष्टमासेन, कुर्यात् ।
अर्थाः-
येन = ఎవనిచేత,
रात्रौ = రాత్రియందు,
सुखं = సుఖముగా,
वसेत्, = ఉండవలయునో,
तत् = దానిని,
दिवसेन + एव = పగటి పూటయందే,
कुर्यात्, = చేయవలయును,
येन= ఎవని చేత,
वर्षाः = వర్షాకాలంలో,
सुखं = సుఖముగా,
वसेत् = ఉండవలయునో,
तत् = దానిని,
अष्टमासेन = ఎనిమిది నెలలలోనే,
कुर्यात् = చేయవలయును.
भावः-
ఏ మానవుడు రాత్రి సమయంలో సుఖంగా ఉండాలనుకుంటాడో అతడు దానికి సంబంధించిన పనిని ఉదయమందే చేయాలి. వర్షాకాలంలో ఎవడు సుఖంగా ఉండాలని అనుకుంటాడో అట్టివాడు మిగిలిన ఎనిమిది నెలలలోనే దానికి సంబంధించిన ఏర్పాట్లను, పనులను చేసుకోవాలి.
One should finish his tasks during the day itself, so that he can sleep peacefully at night. One should finish his work in eight months so that he can rest during the rainy season.
★17. सुलभाः पुरुषा राजन्सततं प्रियवादिनः ।
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
సులభాః పురుషా రాజన్ సతతం ప్రియవాదినః |
అప్రియస్య తు పథ్యస్య వక్తా శ్రోతా చ దుర్లభః ॥
पदच्छेदः – सुलभाः, पुरुषाः, राजन् सततं प्रियवादिनः, अप्रियस्य, तु, पथ्यस्य, वक्ता, श्रोता, च, दुर्लभः ।
अन्वयक्रमः – राजन्, सततं प्रियवादिनः, पुरुषाः, सुलभाः, अप्रियस्य, च, पथ्यस्य, वक्ता, च, श्रोता, दुर्लभः ।
अर्थाः-
राजन् = ఓ రాజా !
सततं = ఎల్లప్పుడు
प्रियवादिनः = ఇష్టముగా మాట్లాడువారు,
सुलभाः = సులభంగా దొరుకుతారు,
तु = కాని,
अप्रियस्य = ఇష్టములేని వారికి,
च = మరియు,
पथ्यस्य = తప్పక అనుసరించదగిన దానిని గురించి,
श्रोता = వినేవాడు,
दुर्लभः = ఎక్కడా దొరకడు.
भावः-
ఓ రాజా ! మనకు మంచిని కలిగించకపోయినా దానిని గురించి ఇష్టము కలిగే విధంగా చెప్పేవారు లోకంలో ఎక్కడైనా చాలా మంది సులభంగా దొరుకుతారు. కానీ వినడానికి, ఇష్టం లేని వారికి తప్పనిసరిగా అనుసరించవలసిన మంచి మార్గాన్ని గురించి చెప్పేవారు, దానిని వినేవారు ఎక్కడా దొరకరు.
O king, it is easy to find people who speak sweetly always. But, it is hard to find one who gives the unpalatable advice, and the one who listens to him.
18. पूजनीया महाभागाः पुण्याश्च गृहदीप्तयः ।
स्त्रियः श्रियो गृहस्योक्तास्तस्माद्रक्ष्या विशेषतः ॥
పూజనీయా మహాభాగాః పుణ్యాశ్చ గృహదీప్తయః ॥
స్త్రియః శ్రియో గృహస్యోక్తాస్తస్మాదక్ష్యా విశేషతః ॥
पदच्छेदः – पूजनीया, महाभागाः, पुण्याः, च, गृहदीप्तयः, स्त्रियः, श्रियः, गृहस्य, उक्ताः, तस्मात्, रक्ष्या, विशेषतः ।
अन्वयक्रमः – गृहदीप्तयः, पुण्याः, महाभागाः, च, गृहस्य, श्रियः, उक्ताः, स्त्रियः, पूजनीया, तस्मात्त्, विशेषतः, रक्ष्या ।
अर्थाः-
गृहदीप्तयः = ఇంటికి దీపముల వంటి,
पुण्याः = పుణ్యప్రదులైన,
महाभागाः = మహానుభావులైన, చె
च = మరియు,
गृहस्य = ఇంటికి,
श्रियः = లక్ష్మి వంటివారని,
उक्ताः = పలుకబడిన,
स्त्रियः = స్త్రీలు,
पूजनीया = పూజింపదగినవారు,
तस्मात्त् = అందువలన,
विशेषतः = విశేషించి,
रक्ष्या = రక్షింపదగినవారు.
भावः-
స్త్రీలు ఎల్లవేళలా పూజింపదగినవారు. వారు ఇంటికి వెలుగులను అందించువారు పుణ్యవ్రతులు, గొప్పవారు. ఇంటికి లక్ష్మీ స్వరూపులు. అందువలన స్త్రీలను సర్వదా రక్షించాలి.
Women, who are honourable, noble, pious and the light of the home are the wealth of the home. Hence, they should be carefully protected.
19. सम्भोजनं सङ्कथनं सम्प्रीतिश्च परस्परम् ।
ज्ञातिभिः सह कार्याणि न विरोधः कथञ्चन ॥
సంభోజనం సంకథనం సంప్రీతిశ్చ పరస్పరమ్ |
జ్ఞాతిభిః సహ కార్యాణి న విరోధః కథంచన ॥
पदच्छेदः- सम्भोजनं सङ्कथनं, संप्रीतिः च परस्परम्, ज्ञातिभिः, सह, कार्याणि, न, विरोधः, कथञ्चन ।
अन्वयक्रमः – ज्ञातिभिः, सह, परस्परं, सम्भोजनं, सङ्कथनम्, संप्रीतिः, कार्याणि कथञ्चम, विरोधः, न ।
अर्थाः-
ज्ञातिभिः = దాయాదులతో,
सह = కూడి,
परस्परं = అన్యోన్యంగా,
सम्भोजनं = కలసి భోజనం చేయడం,
सङ्कथनम् = కలసి మాట్లాడుకోవడం,
संप्रीतिः = ప్రేమ పూర్వక వ్యవహారం,
कथञ्चम = చేయదగినది,
कथञ्चम = ఎన్నడును,
विरोधः = వైరము,
न = వద్దు.
भावः- దాయాదులతో అన్యోన్యంగా కలిసిభోజనం చేయడం, కలసి మాట్లాడుకోవడం, ప్రీతిని ప్రదర్శించడం చేయాలి. వారితో ఎన్నడునూ వైరం తగదు.
One should eat together, converse, and be affectionate with the relatives, and should not quarrel with them.
20. स जीवति गुणो यस्य धर्मो यस्य स जीवति ।
गुणधर्मविहीनो यः जीवितं तस्य निष्फलम् ॥
స జీవతి గుణో యస్య ధర్మో యస్య స జీవతి |
గుణధర్మవిహీనో యః జీవితం తస్య నిష్ఫలమ్ ॥
पदच्छेदः – सः, जीवति, गुणः, यस्य, धर्मः, यस्य सः, जीवति, गुणधर्मविहीनः यः जीवितं, तस्य, निष्फलम् ।
अन्वयक्रमः यस्य, गुणः, सः, जीवति, यस्य, धर्मः, सः, जीवति, यः, गुणधर्मविहीनः, तस्य जीवितं निष्फलम् ।
अर्थाः-
यस्य = ఎవనికి, गुणः = మంచి గుణం ఉంటుందో
सः = అట్టివాడు,
जीवति = జీవించునట్టివాడు,
यस्य = ఎవనికి,
धर्मः = ధర్మము ఉంటుందో,
सः = అట్టివాడు,
जीवति = జీవించి యుండును,
यः = ఎవడు,
गुणधर्मविहीनः = గుణము, ధర్మము లేని వాడై ఉంటాడో,
तस्य = అతని యొక్క,
जीवितं = జీవితము,
निष्फलम् = నిష్ఫలమైనది.
भावः-
లోకంలో ఎవడు ఉత్తమగుణాన్ని కల్గియుంటాడో, ధర్మమును కలిగి యుంటాడో అట్టివాడే నిజంగా జీవించువాడు గుణధర్మములు లేనివాని జీవితం నిష్ఫలము.
He lives who is meritorious and righteous. The life of one devoid of merits and righteousness is useless.
साधुवर्तनम् Summary in Sanskrit
पाट्यभाग परिचयः
लोके पुरुषस्य जीवनं न केवलं तस्य तत्परिवारस्य च किन्तु सर्वस्यापि लोकस्य उपकारकं भवेदिति अस्माकं पूर्वपुरुषाणामाशयः । अत एव वैदिके लौकिकेऽपि संस्कृतसाहित्ये सत्पथप्रदर्शकानि सुभाषितानि बहुशः सङ्ग्रथितान्यासन् । कालान्तरक्षमा एतास्सूक्तयः अनपगतशैशवैः विद्यार्थिभिः हृदयस्थीकृताः स्युः । एतानि सुभाषितानि सर्वासु दशासु तान् सन्मार्गे नयेयुः । माधुकरीं वृत्तिमाश्रित्य महाभारतम् (विदुरनीतिः ), अर्थशास्त्रम्, पञ्चतन्त्रम्, हितोपदेशः इत्यादिभ्यः ग्रन्थेभ्य: समाहृत्य अस्मिन् पाठ्यभागे सङ्कलिता इमाः सदुक्तयः ।
सूचना – अत्र ★ नक्षत्राङ्कितानां श्लोकानां प्रतिपदार्थः भावः च लेखनीयः ।
साधुवर्तनम् Summary in Telugu
పాఠ్యభాగ పరిచయం
లోకంలో మానవజీవనం కేవలం అతనికి సంబంధించినదే కాదు, సకల లోకానికి ఉపకారం చేయడానికి ఉపకరిస్తుంది. ఇది మన ప్రాచీనులు అభిప్రాయము. నైతికంలో గాని, లౌకికంలో గాని మంచి మార్గాన్ని పొందింపజేయడానికి సుభాషితాలు ఉపయోగ పడుతున్నాయి. ఇలాంటి సుభాషితాలను విద్యార్థులందరు తప్పక చదవాలి. ఈ సుభాషితాలను సందర్భానుగుణంగా జనాల్లోకి తీసుకొని వెళ్ళాలి. మహాభారతంలో విదురనీతి, అర్థశాస్త్రం, పంచతంత్రం, హితోపదేశం మొదలైన గ్రంథాల నుండి ఈ శ్లోకాలను తీసికొని ఈ పాఠ్యభాగంలో ఇవ్వబడినాయి.
సూచన : ఇక్కడ * నక్షత్రం గల శ్లోకాలకు ప్రతిపదార్థము, భావము చదవాలి.
साधुवर्तनम् Summary in English
Introduction
Subhashitas teach morals and code of conduct to show the right path to the people. These subhashitas are collected from various works such as the Mahabharata, Arthasastra, Panchatantram, Hitopadesa etc.