Telangana TSBIE TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 1st Poem रहीम के दोहे Textbook Questions and Answers.
TS Inter 2nd Year Hindi Study Material 1st Poem रहीम के दोहे
लघु प्रश्न (లఘు సమాధాన ప్రశ్నలు)
प्रश्न 1.
रहीम का संक्षिप्त परिचय लिखिए ।
उत्तर:
कवि का पूरा नाम – अब्दुर्रहीम खानखाना
जीवनकाल – सन् 1556-1627 ई.
जन्म स्थान – लाहौर
माता – पिता – बैरम खान – सुल्तान बेरम
भाषाएँ – तुर्की, संस्कृत, अरबी व फारसी भाषाओं के ज्ञाता
रचनाएँ – रहीम सतसई, बरवै नायिका भेद, श्रृंगार सोरठा आदि ।
भाषा शैली – सरल और अद्भुत
कविताओं की भाषा – अवधि, ब्रज तथा खडीबोली
प्रश्न 2.
रहीम के अनुसार अपने दुःख क्यों छिपाना चाहिए ?
उत्तर:
रहीम के अनुसार अपने दुःख को अपने मन में ही छिपा रखना चाहिए । क्यों कि दूसरों को सुनाने से लोग सिर्फ उसका मज़ाक उडाते हैं, परंतु दुःख को बाँटते नहीं है।
एक वाक्य प्रश्न (ఏక వాక్య సమాధాన ప్రశ్నలు)
प्रश्न 1.
रहीम का पूरा नाम क्या है ?
उत्तर:
अब्दुर्रहीम खानखाना
प्रश्न 2.
रहीम किन – किन भाषाओं के ज्ञाता थे ?
उत्तर:
तुर्की, संस्कृत, अरबी व फारसी भाषाएँ
प्रश्न 3.
रहीम किनके दरबारी कवि थे ?
उत्तर:
बादशाह अकबर के
प्रश्न 4.
रहीम के अनुसार विद्याहीन मनुष्य किस के समान है ?
उत्तर:
बिना पूँछ और सिंग
दोहे (దోహాలు)
1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूटे से फिर ना जुरै, जुरै गांठ पर जाय ॥
शब्दार्थ :
चटकाय = झटका, విదిలింపు, జాడింపు, ఊపు ,
जुरै = जुडना, అతికించుట, కలియుట
तोरो = तोडना, త్రుంచుట, విరుచుట
पर जाय = पड़ना, పడుట, సంభవించుట
भाव : प्रेम का धागा (संबंध) बडा ही नाजुक होता है । इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए। जिस तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड़ जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड़ जाती है ।
భావము : ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఏ విధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో . అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుంది.
2. रहिमन पानी राखिये, बिन पानी सब सून ।
पानी गये न ऊबरे, मोती मानुस चून ॥
शब्दार्थ :
पानी = चमक, स्वाभिमान, जल ( यहाँ ‘पानी’ का अर्थ तीन अर्थों में दिया गया है ।), మెరుపు, ఆత్మాభిమానం, జలం (నీరు)
सून = सूना, శూన్యము
मानुष = मनुष्य, మానవుడు, మనిషి
चूना = चूना, आटा, సున్నం, పిండి
भाव : रहीम के इस दोहे में “पानी” शब्द के तीन अर्थ हैं। मोती के संदर्भ में चमक, मनुष्य के संदर्भ में आत्म सम्मान, तथा चूने एवं आटे के संदर्भ में पानी । इनके बिना (पानी) सभी व्यर्थ हैं ।
భావము :
రహిమ్ ఈ దోహాలో “పానీ” శబ్దానికి మూడు (3) అర్థాలు చెప్పారు. ముత్యానికి మెరుపు, మనిషికి ఆత్మగౌరవం మరియు సున్నం మరియు పిండికి నీరు. కాబట్టి ఇవి (పానీ) లేనిదే అన్నీ వ్యర్థమే.
3. समय पाय फल होत है, समय पाइ झरि जात ।
सदा रहे नहिं एक सी, का रहीम पछितात ॥
शब्दार्थ :
पाय = पाकर, పొంది
झरिजात = गिर जाता है, పడిపోతుంది
एक सी = एक जैसी (स्थिर), ఒకే విధమైన (స్థిరమైన)
का = किस लिए, దేని కొరకు, దేనికోసం
पछतात = पछताते हो, పశ్చాత్తాప పడుతావో (బాధ)
भाव : समय आने पर वृक्ष पर फल लगता है । झडने का समय आने पर वह झड जाता है । सदा किसी की अवस्था एक जैसी नहीं रहती । इसलिए दुःख के समय पछताना व्यर्थ है ।
భావము : చిగురించే సమయం వచ్చినపుడే వృక్షం మీద ఫలం ఏర్పడుతుంది. రాలిపోయే సమయం వచ్చినపుడు అది రాలిపోతుంది. ఎల్లప్పుడు ఏదికూడా ఒకే పరిస్థితిలో ఉండదు. కాబట్టి దుఃఖం వచ్చినపుడు పశ్చాత్తాపం (బాధ) పడటం వ్యర్థం.
4. टूटे सुजन मनाइए, जौ टूटे सौ बार ।
रहिमन फिर-फिर पोइए, टूटे मुक्ताहार ॥
शब्दार्थ :
टूटे = रूठे हुए, కోపగించుకున్న, అలిగియున్న
सुजन = सज्जन, अच्छे व्यक्ति, సజ్జనుడు, మంచివ్యక్తి
पोइए = पिरोइए, దారంలో ముత్యాలు గ్రుచ్చుట
मुक्ताहार = मोतियों का हार, ముత్యాలహారం
भाव : अगर आपका कोई खास व्यक्ति आपसे नाराज होगया तो उसे मनाए । वह सौ बार रूठे तो सौ बार मनाए । क्योंकि अगर कोई मोती की मां टूट जाती है तो सभी मोतियों को एकत्र कर उसे वापस धागे में पिरोयां जाता है ।
భావము : ఒక వేళ ఎవరైనా మీ ప్రత్యేక వ్యక్తి మీ మీద కోపంతో అలిగినట్లయితే వారిని బుజ్జగించండి. అతడు వందసార్లు అలిగినా వందసార్లు బుజ్జగించండి. ఎందుకంటే ఒకవేళ ఏదైనా ముత్యాలహారం తెగిపోయినట్లయితే దానిలోని ముత్యాలన్నింటిని సేకరించి మరలా దారంలో గ్రుచ్చి ముత్యాల హారంగా తయారు చేయబడుతుందో అలాగే వ్యక్తినీ బుజ్జగించాలి.
5. रहिमन विपदा ही भली, जो थोरे दिन होय ।
हित अनहित या जगत में, जानि परत सब कोय ॥
शब्दार्थ :
विपदा = विपत्ति, संकट, समस्या, मुसीबत, परेशानी, ఆపద, కష్టం, సమస్య, ఇబ్బంది
थोरे = थोड़े, कुछ समय के लिए, కొంచెం, కొద్దిగా, కొంత సమయం కొరకు
हित = भला, अच्छा, మంచి, మేలు
जानि परत = जान लेना, पहचान लेना, తెలుసుకొనుట, గుర్తించుట
भाव : यदि विपत्ति कुछ समय की हो, तो वह भी ठीक ही है, क्यों कि विपत्ति में ही सबके विषय में जाना जा सकता है कि संसार में कौन हमारा हितैषी है और कौन नहीं ।
భావము : ఒక వేళ ఆపద అనేది కొంత సమయానిదే అయినప్పటికి అది కూడా మంచిదే. ఎందుకంటే ఆపదలో మాత్రమే ప్రపంచంలో ఎవరు మన మంచిని లేదా శ్రేయస్సును కోరతారు ఎవరు కోరుకోరు అనేది తెలుస్తుంది.
6. रहिमन निज मन की विथा, मन ही राखो गोय ।
सुनी इलै हैं लोग सब, बाटी न लें हैं कोय ॥
शब्दार्थ :
निज = अपना, తన, స్వీయమగు
विथा = व्यथा, వ్యధ, బాధ
गोय = गोपनीय, रहस्यमय, छिपाने योग्य, గోపనీయత, రహస్య పూరిత, దాచిపెట్టదగిన
इटिल हैं = इठलाना, मजाक उड़ाना, हंसी उडाना, మిడిసిపడుట, ఎగతాళి చేయుట, హేళన చేయుట
भाव : अपने दुःख को अपने मन में ही रखना चाहिए। दूसरों को सुनाने से लोग सिर्फ उसका मज़ाक उड़ाते हैं परंतु दुःख को बाँटते नहीं हैं।
భావము : తన దుఃఖాన్ని తన మనస్సులోనే ఉంచుకోవాలి. ఎందుకంటే ఇతరులకు వినిపించినందువల్ల అందరూ అతనిని హేళన చేస్తారు తప్ప ఆ దుఃఖాన్ని పంచుకోరు.
7. खैर, खून, खाँसी, खुसी, बैर, प्रीति, मदपान ।
रहिमन दाबै ना दबै, जानत सकल जहान ॥
शब्दार्थ :
खैर = खैरियत, कुशल समाचार, ఆరోగ్యం, కుశల సమాచారం
खून = हत्या, హత్య
बैर = शत्रुता, दुश्मनी, శతృత్వము
भाव: दुनिया जानती है कि खैरियत (स्वास्थ्य), खून (हत्या), खाँसी, खुशी, दुश्मनी, प्रेम और शराब का नशा छिपाए नहीं छिपता है ।
భావము : ఆరోగ్యము, హత్య, దగ్గు, సంతోషం / ఆనందం, శతృత్వం, ప్రేమ మరియు మద్యం మత్తు దాచినా దాగవు అన్న విషయం ప్రపంచం మొత్తానికి తెలుసు.
8. रहिमन विद्या, बुद्धि नहीं, नहीं धरम जस दान ।
भू पर जनम वृथा धरै, पशु बिन पूँछ विषान ॥
शब्दार्थ :
धरम = धर्म, कर्तव्य, ధర్మము, కర్తవ్యం
जस = जैसा, ఎలాగైతే
वृथा = व्यर्थ, बेकार, निरर्थक, बिना मतलब का, వ్యర్థం, వృథా , అర్థంలేని
धरै = धारण करना (जन्म लेना ), ధరించుట (జన్మించుట)
विषान = सींग, కొమ్ములు
भाव : जिसके पास न तो विद्या है, न बुद्धि है, जिन्होंने न तो धर्म किया है, न यश अर्जित किया है और न दान दिया है उनका पृथ्वी पर जन्म लेना व्यर्थ है । वे लोग तो बिना पूँछ और सिंग के पशु के समान हैं ।
భావము : ఎవరివద్దనైతే విద్యా, బుద్ధిలేదో ఎవరైతే ధర్మాన్ని, కీర్తి – ప్రతిష్టలను సంపాదించలేదో మరియు దానం చేయలేదో వారు భూమి మీద జన్మించడం వ్యర్థం. అలాంటి వారు తోక మరియు కొమ్ములు లేని పశువుతో సమానం.
दोहे के भाव (దోహాలు భావార్థాలు)
1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूटे से फिर मा जुरै, जुरै गांठ पर जाय ॥
भावार्थ : इस दोहे में रहीम उपदेश देते हैं कि “प्रेम का धागा (संबंध ) बडा ही नाजुक होता है । इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए । क्यों कि, जिस तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड जाती है’ ।
భావార్థము : రహీమ్ ఈ దోహాలో ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఎందుకంటే ఏవిధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుందని ఉపదేశించారు.
2. रहिमन विपदा ही भली, जो थोरे दिन होय ।
हित अनहित या जगत में, जानि परत सब कोय ॥
भावार्थ : इस दोहे में रहीम का कहना है कि “यदि विपत्ति कुछ समय की हो, तो वह भी ठीक ही है। क्यों कि विपत्ति में ही संसार में कौन हमारा हितैषी है और कौन नहीं सबके विषय जाना जा सकता है ।
భావార్థము : ఈ దోహాలో రహీమ్ ఒకవేళ ఆపద అనేది కొంత సమయానిదే అయినప్పటికి అది కూడా మంచిదే. ఎందుకంటే ఆపదలో మాత్రమే ప్రపంచంలో (సమాజం) ఎవరు మన మంచిని / శ్రేయస్సును కోరతారు, ఎవరు కోరుకోరు అనేది తెలుస్తుందని చెప్పారు.
3. खैर, खून, खाँसी, खुसी, बैर, प्रीति, मदपान ।
रहिमन दाबै ना दबै, जानत सकल जहान ॥
भावार्थ : कवि रहीम का कहना है कि “संसार में खैरियत (स्वास्थ्य), खून (हत्या), खाँसी, खुशी, दुश्मनी, प्रेम और शराब का नशा छिपाने पर भी छिपाया नहीं जा सकता ।
భావార్థము : ఆనందం, శతృత్వం, ప్రేమ మరియు మద్యం మత్తును దాచినా దాగవు” అని చెప్పారు.
रहीम के दोहे Summary in Hindi
कवि परिचय (కవి పరిచయం)
रहीम का पूरा नाम अब्दुर्रहीम खानखाना था । आपका जन्म सन् 1556 ई को लाहौर में हुआ । उनके पिता का नाम बैरम खान तथा माता का नाम सुल्तान बेगम था । बैरम खान बादशाह अकबर के संरक्षक थे ।
रहीम तुर्की, संस्कृत अरबी व फारसी भाषाओं के ज्ञाता थे। रहीम अकबर के दरबारी कवि थे । उनकी मृत्यु सन् 1627 ई. में हुई ।
साहित्यिक योगदान : रहीम ने अपनी काव्य रचना द्वारा हिन्दी साहित्य की अद्भुत सेवा की ।
रहीम के ग्रंथों में “रहीम सतसई”, “बरवै नायिका भेद”, “नगर शोभा’, ‘श्रृंगार सोरठा,” “फुटकर बरवै’, सवैये आदि प्रसिद्ध हैं । रहीम के काव्य में नीति, भक्ति, प्रेम और श्रृंगार का सुंदर समावेश मिलता है । इन्होंने अपने अनुभवों को सरल शैली में अभिव्यक्त किया । इनकी काव्य रचनाओं में अवधि, ब्रज भाषा और खडी बोली का प्रयोग किया गया है । रहीम ने तद्भव शब्दों का अधिक प्रयोग किया है ।